1959 – Sinqapur və Kuba üçün ikonik bir ildir. Həmin ildə Fidel Kastro Kubada Batistanın hərbi hakimiyyətinə qarşı partizan savaşında qalib gələrək iqtidarı ələ keçirdi. Eyni ildə dünyanın tamamilə əks tərəfində Xalq Hərəkatı Partiyasının qurucusu Lee Kuan Yew (Li Kuan Yu), Sinqapurun baş naziri postunu qazandı. Həmin tarixdən artıq on illər keçib. Hər iki ölkədə idarəçilik uzun müddət bir nəfərin və bir partiyanın əlində qaldığı üçün hakimiyyət diktatura olaraq xarakterizə edilir. Lakin iki ölkə arasında mühüm bir fərq var: Kuba iqtisadi baxımdan Latın Amerikasının ən dibə çökmüş ölkəsidir, Sinqapur isə nəinki Cənub-Şərqi Asiyanın, həm də dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələrindən birinə çevrilib. Deməli, diktatura heç də iqtisadi inkişafın önündə maneə deyil. Sadəcə diktaturanın nəyə xidmət etdiyini aydınlaşdırmaq lazımdır: şəxsi mənfəət, yoxsa ictiami fayda?
Sinqapurun qısa tarixi
Ərazisi Bakıdan 3 dəfə kiçik olsa da, Sinqapur bir dövlətdir – şəhər-dövlət. Malakka yarımadasının cənubunda yerləşən bu kiçik dövlətin maraqlı tarixi var – uzun əsrlər boyu müxtəlif imperiyaların tərkibində qalan, XVII-XVIII əsrlərdə portuqal, XIX əsrdə ingilis müstəmləkəsi olan Sinqapur, Britaniya İmperiyasının de-kolonizasiya prosesi nəticəsində müstəqillik əldə etmişdi. Öncə 1946-cı ildə Britaniyadan ayrılıb müstəqillik qazanan Malayziyanın tərkib hissəsinə daxil edilən Sinqapur II Dünya Müharibəsi dövründə Yaponiya işğalı ilə üzləşmiş, 1951-ci ildə Britaniya İmperiyasının tərkibində özünü idarə edən dövlət statusu almış, 1963-cü ildə təkrar Malayziya Federasiyasının tərkibinə qatılaraq ştat statusu qazanmış, nəhayət, yalnız 1965-ci ildə müstəqil dövlət olaraq dünya arenasına qədəm qoymuşdu. Ən maraqlısı isə odur ki, sinqapurlular özləri bunu istəmirdilər. Malayziya Parlamenti 7 avqust 1965-ci ildə Sinqapuru Federasiya üzvlüyündən çıxarmaq haqda yekdilliklə səs verərkən Sinqapurdan olan nümayəndələr orada heç iştirak etməmişdilər. Bu, tarixdə bir ilk idi. Li Kuan Yu xəbəri xalqa çatdırarkən ağlayırdı. O, sinqapurlularla malayların tarixi, coğrafi, iqtisadi birliyinin vacib olduğunu, lakin həyatlarına bundan sonra tək davam etməli olduqlarını deyirdi. Lakin bir istisnanı da qeyd edirdi: “Biz, malay xalqı deyilik. Biz, çinli və hindli də deyilik. Biz, bunların cəmiyik. Bizdə bunların hər birinə yer olacaq. Hamısı da bərabər olacaq. İrqindən, din, dil və mədəniyyətindən asılı olmayaraq. Biz, tarixdə bir nümunə yaradacağıq”. Həqiqətən də elə oldu. Bu gün Sinqapurda əksəriyyətini çinlilərin (74,1%) təşkil etdiyi 5,4 milyon nəfər əhalinin dini bölgüsünə baxsaq, tərkibində buddist (42,5%), müsəlman (14,9%), xristian (14,6%), taoist (8,5%), hindu (4%), həmçinin dinsizlərin (14,8%) olduğunu görə bilərik. Onlar bir dövlətin tərkibində nəinki sülh içərisində yaşamağı, həm də Sinqapuru dünyanın ən inkişaf etmiş dövlətlərindən birinə çevirməyi bacardılar. Təbii ki, bu işdə Li Kuan Yunun əvəzsiz xidmətləri vardı. Sinqapur, monarxiya idarə üsulunun olduğu Malayziyadan fərqli olaraq, həm də bir parlamentar cumhuriyyət idi. Yəni dövlət baş nazir tərəfindən idarə olunurdu.
Li Kuan Yu 1959-1990-cı illlər arasında baş nazir olmuş, 1990-2004-cü illər arasında ikinci yüksək nazir vəzifəsini daşımış, 2004-2011-ci illərdə isə nazir-mentor vəzifəsini yerinə yetirmişdi. Başqa sözlə, 1990-2011-ci illər arasında baş nazir olmasa da, bütün dövlət işlərinə o nəzarət edirdi. Dünyanın ən çox hakimiyyətdə qalan şəxsi olduğu üçün Sinqapurun “qurucu atası” adlandırılan Yunu diktator kimi təqdim edirlər. Lakin bu diktatura xalqın rifahının yüksəldilməsinə və Sinqapurun dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələrindən birinə çevrilməsinə xidmət etmişdi. Halbuki 1965-ci ildə – ölkə yeni müstəqillik əldə etdiyi zaman heç bir təbii zənginliyi olmayan, hətta təmiz su və tikinti qumunu belə, idxala etməyə məcbur qalan Sinqapur, son dərəcə kasıb ölkə idi. Düzdür, Li Kuan Yu Malayziyadan ayrılmaq xəbərini göz yaşları ilə qarşılamışdı, lakin o, elə həmin gün qarşısına bir məqsəd qoymuşdu: “bir daha geriyə baxmamaq”. Beləliklə, artıq Sinqapurun qarşısında yeni yol açılmışdı.
Sinqapurun inkişafı
Vaşinqton Konsensusu (razılaşması) deyilən bir termin var. John Williamson tərəfindən ortaya atılan bu termin ABŞ-ın, xüsusilə, Latın Amerikası ölkələrinin iqtisadiyyatını yeniləmək üçün nəzərdə tutduğu 10 bənddən ibarət islahat proqramını ifadə edir. Bu proqrama görə, dövlətlər iqtisadi inkişafa nail olmaqdan ötrü aşağıdakı addımları atmalıdırlar:
- Maliyyə intizamını qorumaq;
- Təhsil, səhiyyə və infrastruktur kimi sahələrdə inkişafa yardım edəcək ictimai xərcləri prioritet hala gətirmək;
- Vergi sistemini yeniləmək, orta marjinal vergi dərəcələrinə dair geniş vergi islahatları aparmaq;
- Maliyyə bazarını liberallaşdırmaq;
- Rəqabətədavamlı vahid məzənnə yaratmaq;
- Ticarəti liberallaşdırmaq;
- Xarici birbaşa yatırımları təşviq etmək;
- Dövlət əmlakını özəlləşdirmək;
- İqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin qarşısını almaq;
- Mülkiyyət haqlarını gücləndirmək.
Williamsonun “neo-liberalizm” və “bazar-fundamentalizmi”nin ideoloji təməli olaraq nəzərdən keçirilən bu təklifləri bir çoxları tərəfindən tənqid atəşinə tutulmuşdu. Onu da qeyd edim ki, Vaşinqton Konsensusu tətbiq olunduğu dövlətlərin bir çoxunda müsbət dəyişikliklərə gətirib çıxarmamış, hətta əks nəticəyə -iqtisadiyyatın daha da geriləməsinə səbəb olmuşdu.
Sinqapur bu “iqtisadi inkişaf paketini” müəyyən fərqli məqamlarla birlikdə, özünəməxsus interpretasiyada həyata keçirdi. Ümumiyyətlə, 1965-ci ildən günümüzə qədər sadəcə üç baş nazir dəyişən Sinqapurda idarəetmə sistemi diktaturanı xatırlatsa da, bu hakimiyyət öz qərarlarında ideoloji təməllərə deyil, dövlətin sahib olduğu zəif və güclü amillərin praqmatik qiymətləndirilməsinə əsaslanır. Sinqapur bazar iqtisadiyyatına müdaxilə edən dövlət olsa da, bu müdaxilə bazar iqtisadiyyatının inkişafına yönəlik olub, onun faəliyyətini qəti şəkildə məhdudlaşdırmır və onunla təzad təşkil etmir. Hətta müəyyən məqamlarda tamamilə azad ticarət prinsiplərinin tətbiqinə əsaslanır.
Beləliklə, Sinqapurun iqtisadi inkişafını aşağıdakı amillərlə əlaqələndirə bilərik:
Birincisi, Sinqapur təbii qaynaqlar baxımından nə qədər kasıb olsa da, mühüm bir zənginliyi vardı: geostrateji mövqeyi, yəni əlverişli yerləşmə nöqtəsi. Bircə bu faktı qeyd edim ki, dünya dəniz ticarətinin təqribən 40%-i bu bölgədən keçir. XIX əsrdə ingilis müstəmləkəçiləri tərəfindən yaradıldığı andan etibarən Sinqapur limanı dünya dəniz ticarətində çox önəmli bir əhəmiyyətə malik olmuş və bu əhəmiyyətini hal-hazırda da qorumağa davam edir. İngilis müstəmləkəçiləri bölgəni tərk edəndə bütün infrastruktur Sinqapura qalmışdı.
İkinci əsas amil – ticarət azadlığı və ölkəyə ucuz şəkildə daxil olan malların işlənib emal edildikdən və üzərinə əlavə dəyər yükləndikdən sonra dünyaya ixracının həyata keçirilməsidir. Ümumiyyətlə, Sinqapurun, Malayziyadan ayrılandan sonra aldığı ən önəmli qərarlardan biri idxal yox, ixrac əsaslı sənaye yaratmaq idi. Lakin bu strategiya ilk növbədə ölkənin azad ticarətə açılmasını tələb edirdi. Ölkəyə ucuz şəkildə idxal edə bilməkdən ötrü tələb olunan mallar idxal-gömrük xərclərindən-vergilərdən tamamilə azad edilmişdi. Sadəcə yerli istehsal olan bəzi malların (xüsusilə alkoqol içkilərinin) idxalına qoyulan istisnalar vardı. Ölkədə yeni qurulan yerli sənaye sahələrini qorumaq üçün gömrük tarifi istifadə olunurdu. Bu cür qorunan malların siyahısı və kvota miqdarları “Controller and Registrar of İmport and Export” adlı qurumdan öyrənilə bilər. Pivə, siqaret, maye yanacaq, yağ kimi bəzi məhsulların vergi faizi daha çox idi. Gömrük vergiləri faizi çox vaxt 30%-i keçmirdi. İngilis Dövlətlər Birliyindən idxal olunan məhsullara isə adətən, 40% vergi tətbiq edilir. Hazırda müəyyən mal və xidmətlərin idxalına tətbiq olunan 7% civarındakı vergi, xüsusilə, diqqət çəkir.
İqtisadiyyatı inkişaf etdirmək üçün həm də investisiya mühitini yaxşılaşdırmaq lazım idi: xarici investorların əsas diqqət etdikləri iki məqamı – siyasi risk və iqtisadi risklə bağlı narahatlıqları yox etməyə və onlarda ciddi inam yaratmağa ehtiyac vardı. Ölkəyə investorları cəlb etmək üçün ilk növbədə onlara 5 il müddətində bütün vergilərdən güzəşt təklif olunmuşdu. Qərara əsasən, ölkəyə gələcək şirkətlər 5 il müddətinə gəlir vergisindən azad edilirdi. 1961-ci ildə, hələ Sinqapur müstəqil olmadan öncə qurulan İqtisadi İnkişaf Palatası xarici investorları cəlb etməli, onlara fəaliyyət üçün məkan, sənaye parklarının salınması üçün infrastruktur və vergi güzəştləri ilə bağlı təkliflər, təlim və digər xidmətlər göstərmələri üçün subsidiyalar təqdim etməliydi. Sinqapura xarici investisiya axışını cəlb etmək üçün 1978-ci ildə valyuta nəzarəti və sərmayə girişi və çıxışı üzərindəki məhdudiyyətlər-qadağalar da ortadan qaldırılmışdı.
Lakin bu, o demək deyil ki, həmin xarici investorlara, ümumiyyətlə, gəlir vergisi tətbiq edilmirdi. Əksinə, maraqlıdır ki, Sinqapur müstəqilliyin ilk illərində 5 il vergi ödəmədən fəaliyyət göstərəndən sonra xarici investorlara illik 40% gəlir vergisi tətbiq edirdi. Bu faiz daha sonra endirildi. 1987-ci ildə 33%, 2008-ci ildə isə 18% olaraq müəyyən edildi.
İqtisadi İnkişaf Palatası qurulandan bir il sonra Jurong Sənaye Parkı fəaliyyətə başlamış, 1968-ci ildə isə artıq 153 fabrik-zavod işlək vəziyyətdə, 46-sı da inşa olunmaqda idi. Bakıdan 3 dəfə kiçik bir ərazi üçün bu qədər sənaye müəssisəsi həqiqət çoxdur, elə deyilmi? Üstəlik, bu müəssisələr dövrün tələbinə uyğun müasir istehsalatla məşğul olur, işlədikləri mallara əlavə dəyər, Sinqapura isə daha çox dollar qazandırırdı. Bu, həm də işsizliyin həllinə yardım edirdi. 1960-cı illərdə ciddi problem yaradan işsizliyi ortadan qaldırmaq məqsədilə gəmi inşaatı və elektronika kimi iş gücü tələb edən sənayelərə önəm verilmişdi. 1970-ci illərin əvvəlində iqtisadi inkişaf üçün əsas hədəflər qismində sənaye qollarının çoxaldılması, çeşidləndirilməsi, regional və qlobal xidmət tələbinə qarşı təkliflərin artırılmasına ehtiyac olduğu müəyyən edilmişdi. Bu illərdə gəmi inşaatı və təmiri, neft məhsulları, müxtəlif metallar və metal əşyalarının istehsalı kimi sənaye sahələri sürətlə inkişaf etmişdi. Xüsusilə, 70-ci illərin sonlarında işçi gücünün səmərəli istifadəsinə faydalı olan texnoloji və ağır sənaye sahələrinə üstünlük verilmişdi. 1970-ci illərin sonunda Sinqapurda bir gün içərisində neft məhsulları istehsalı və emalı təsislərində 1 milyon barel neft emal olunurdu. Beləliklə, öz dövründə bu sahədə dünya üçüncüsü olan Sinqapurun sənaye inkişafında neft emalı ciddi rol oynayırdı. 1980-ci illərdən etibarən müəssisələr daha çox müasir texnologiya sahələrinə kökləndilər. Bu isə insan kapitalı tələb edirdi.
Sinqapurun iqtisadi inkişafına gətirib çıxaran üçüncü əsas amil – insan kapitalıdır. Ki, bunu da yaratmışdılar. Ən əsas fiqur isə yenə də Li Kuan Yu idi. O, bir diktator kimi görünsə də, ölkədə müxalif səsləri susdursa da, eyni zamanda irqi, milli və dini ayrıseçkiliyi qabardan səsləri də susdururdu. Bu isə ölkədə siyasi və iqtisadi sabitliyə səbəb olmuşdu.
Li Kuan Yunun korrupsiyaya qarşı mübarizəsi isə xüsusilə diqqətəlayiqdir. Sinqapurun 2016-cı ildə korrupsiya indeksi sıralamasında 176 ölkə arasında 7-ci yerə layiq görülməsi boşuna deyildi. Belə ki, Sinqapur dünyanın ən az korrupsiyaya malik ölkələrindən biridir. Halbuki keçmişdə Sinqapur ən çox korrupsiyalaşmış ərazilərdən biri sayılırdı. Li Kuan Yunun sərt tədbirləri və korrupsiya hallarına qarşı sıfır dözümlülük (həbs və digər cəza tədbirləri) bu sahədə müvəffəqiyyətə gətirib çıxarmışdı.
Li Kuan Yu ölkədə savadlı kadrların sayının artması, istehsalda dünya təcrübəsinə sahib olan yeni nəsil yetişdirilməsi məqsədilə ölkəyə cəlb etdiyi xarici investorlara təlim-təhsil proqramları həyata keçirmək şərti qoyur, buna görə həmin şirkətlərə müəyyən güzəştlər-subsidiyalar təklif edirdi. Beləliklə, ölkəyə daxil olan xarici şirkətlər sayəsində həm işsizlik məsələsi həll olunur, həm də yüksək keyfiyyətli yeni kadrlar yetişir, Sinqapurun insan kapitalının həcmi yüksəlirdi. İnsan kapitalından düzgün istifadənin təmini, onu düzgün yönləndirəcək qurumların fəaliyyəti də ayrıca müzakirə mövzusu ola bilər.
Dördüncü əsas amil bölgədə sülhün təmini, Sinqapurun qoşulmama hərəkatına üzvlüyü və münaqişələrdən uzaq durmasıdır. Başqa ifadə ilə, sülh – siyasi sabitliyin və dolayısı ilə iqtisadi inkişafın əsas təminatçılarından biridir. Bu da öz növbəsində ölkəyə axan xarici kapitalın ehtimal olunan siyasi və iqtisadi risklərini və bununla bağlı narahatçılıqları azaltmağa xidmət edir.
Beləliklə, həyata keçirilən praqmatik iqtisadi siyasət və yüksək daxili qənaət nəticəsində gəlirlər xərcləri ötüb keçmiş, ciddi sərmayə hesabı artığı yaranmışdı. Odur ki, artıq ölkəyə daxil olan xarici investisiyalarda fokus dəyişikliyinə gedildi, ölkəyə təkcə daha çox dollar cəlb etmək prioritet olmadı. Artıq texnoloji və sənaye təcrübəsi qazanmaq, regional şəbəkə qurmaq, qlobal şəhər statusu qazanmaq, yeni şəbəkələr qurmaq da prioritetə çevrilmişdi. İqtisadi inkişaf yolunda ciddi şəkildə irəliləyən Sinqapur, gedərək xarici investisiya idxalatçısından sərmayə ixracatçısına çevrilirdi. Bu balaca ölkə 1993-cü ildən etibarən Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinə yönələn xaricə investisiya axışı ilə bağlı hərəkətlənmə başlatdı. Maliyyə sabitliyi baxımından Sinqapur hökuməti bir sıra istisna xaricində 1960-dan etibarən ciddi artışları davam etdirirdi. 2003-cü ildən 2014-cü ilədək büdcə artığı ildə ÜMD-nin ortalama 7%-ni təşkil edirdi. Yığılmış artıqların gələcək nəsillərə ötürülməsini təmin etmək üçün də sistem yaradıldı: seçilmiş hökumətlər, büdcə kəsirlərini öz şərtləri daxilində həll etməlidir, həm parlamentin, həm də prezidentin təsdiqi olmadan öncədən yığılıb qalmış büdcə artıqlarından faydalanmaq olmaz.
Parlamentin, büdcə ehtiyatlarından istifadə üçün prezidentə yalnız bir dəfə müraciət etmək haqqı var (2009-cu ildə qlobal iqtisadi böhran zamanı bu müraciət olub). Bu qərar hökümətin büdcə məsələlərində mənimsədiyi qatı disiplinin göstəricisi kimi dəyərləndirilə bilər. Həmçinin varlıqlardan əldə edilən yatırım gəlirlərinin sadəcə bir qismini (uzun müddətli net varlıqların real gəlir faizinin yarısı) ictimai xərcləri maliyyələşdirmək üçün istifadə etmək olardı. Başqa sözlərlə, maliyyə xərclərinin təmin edilməsində, adətən, net büdcə gəlirləri yox, əldə olunan gəlir vergiləri əsas vasitə olub. Odur ki, Sinqapur gələcək nəsillərinə sadəcə inkişaf etmiş ölkə deyil, həm də geniş bir büdcə əmanət edəcəkdir.
Öyrəndiklərimizi tətbiq edək
Qarabağ işğaldan azad edilib və hazırda bölgənin gələcək inkişafına dair çoxlu layihələr ortaya atılır. Bu layihələr hələ Qarabağ işğal altında olarkən də gündəmdə idi, gələcək planlar haqqında planlar cızılırdı. Müxtəlif ölkələrin örnəkləri vardır, məsələn, II Dünya Müharibəsindən sonra dağılan Avropa ölkələrinin bərpası, Beyrut, İran, İraq, Vyetnam, Konqo, Şərqi Timur, Balkan ölkələrinin bərpası nümunələri, və s. Bəlkə də Qarabağdakı dağıntılar bu nümunələrin hamısından daha çoxdur. Qarabağın bərpası ilə bağlı digər nümunələrdən deyil, məhz Sinqapurun iqtisadi inkişaf modelindən yola çıxaraq aşağıdakı təklifləri irəli sürmək olar:
-Xarici investisiyaların cəlb olunması, təşviqi, onlar üçün münbit şəraitin yaradılması, müvəqqəti vergi güzəştləri (artıq münaqişə həll olunduğu üçün siyasi risklər ortadan qaldırılmış, iqtisadi risklər də müəyyən qanunvericilik dəyişiklikləri ilə, xüsusi mülkiyyətin qorunması və digər qanunların tətbiqi ilə ortadan qaldırıla bilər);
-Sinqapurdan fərqli olaraq Qarabağın təbiət və yeraltı qaynaqlar baxımından zəngin olduğu faktını nəzərə alaraq, kənd təsərrüfatı və sənaye istehsalının inkişafı;
-Kənd təsərrüfatı və sənaye istehsalına yüksək texnologiyaların cəlb olunması;
-Yüksək texnologiya təlim-tədris mərkəzlərinin yaradılması;
-Emal sənayesinin inkişafı, xammal yox, əlavə dəyər yüklü malların istehsalı və ixracının təşviqi;
-Tranzit ticarətinin inkişafı (xüsusilə İran-Rusiya, Türkiyə-Rusiya, Azərbaycan-Gürcüstan-Ermənistan və qarşılıqlı tranzit ticarətinə şərait yaradılması);
-Region ölkələrinə yönəlik iqtisadi şəbəkənin inkişafı, qarşılıqlı investisiya, sərmayə axışlarının təşviq olunması, hətta Azərbaycandan, xüsusilə, Qarabağdan Ermənistana yönəlmiş sərmayə axışlarının təmini;
-Ortaq layihələrin icrası (İranla su, enerji təminatı, Rusiya ilə meşə-mədən sənayesi, Türkiyə ilə yüksək texnologiya, turizm sənayesi sahələrində əməkdaşlıq, Gürcüstan və Ermənistanla da ortaq layihələr).
Təbii ki, Sinqapur bir nümunədir. Nümunələr isə çoxdur. Hər bir nümunədə özümüzə faydalı olan məqamları müəyyənləşdirib tətbiq etsək, Qarabağda əsl cənnət qurmaq mümkün olar. Qarabağın reabilitasiyası və həyat fəaliyyətinin bərpası istiqamətində bir sıra dəyərli araşdırmalar aparılıb. Bunlardan ən ciddisi qismində Nazim Müzəffərli-İmanov və Eldar İsmayılovun (2010) “Azərbaycanın konfliktsonrası ərazilərinin reabilitasiyası üçün prinsiplər” (Principles for the rehabilitation of Azerbaijan`s post-conflict territories) adlı araşdırması göstərilə bilər. Bu işə cüzi də olsa, töhfə vermək, hədəfə köklənmək istəyimdən irəli gələn bu məqaləmi oxuduğunuz üçün təşəkkür edirəm. Ümid edirəm ki, Qarabağı azad etmək hədəfimizə uzun zamandan bəri inandığımız kimi, onun bərpası və inkişafı, ümumiyyətlə, ölkəmizin iqtisadi baxımdan daha da irəli aparmaq hədəfimizə də eyni amalla inanıb köklənə biləcəyik.