Bizim cəmiyyətin boz və yeknəsək olmasının min cür səbəbi var. Amma ən əsas səbəblərindən biri, liberal insanların sayca azlığıdır. Burada liberal deyərkən açıqfikirli, sekulyar, yad fikirlərə, inanclara dözümlü, fərdi müstəqilliyə və azadlıqlara dəyər verən şəxs nəzərdə tutulur.
Gəlin sual verək: biz nə qədər liberalıq? Bizdə nə qədər həqiqi liberal var? Nə qədər insan liberal dünyagörüşündə dürüst və səmimidir? Liberal olmağımıza nələr mane olur?
Bu suallara qısa və qabaca cavab verəsi olsaq, belə deyə bilərik: bizim cəmiyyət təbii ki, liberal deyil, qatı mühafizəkardır, onun liberal kimi görünən cəhətlərinin əksəriyyəti üzdə belədir. Həqiqi liberalların sayını bəlkə də barmaqla saymaq olar. Liberal olduğunu deyənlərin bir çoxu ya təqlidçi, ya da natamam liberaldır. Liberal olmağımıza aldığımız patriarxal tərbiyə və təklənmək, təcrid olunmaq qorxusu mane olur və sairə.
Azad olmayan insanlar azad cəmiyyət qura bilərmi?
Haqqında yazacağım tip çoxlarına tanış gələcək yəqin. Buna görə də onu yayğın bir tip adlandıra bilərik.
Bu tip qatı müxalifətçidir. Hökumətə qarşı qəzəb və narazılığı elə bir həddədir ki, söz-söhbəti ancaq hökuməti pisləməkdən ibarətdir. İstədiyi şeylər əksər müxalifyönlü insanların istədiyi şeylərdir: azad cəmiyyət, azad seçki, azad ticarət və demokratiya. İstədikləri liberal dəyərlərdir əslində, amma adam özü köhnəpərəstdir. Arvadına və qızına qarşı sərtdir, onları cəmiyyətdən gizlədir. Ümumiyyətlə, qadınlara qarşı ifrat mühafizəkardır. Televiziyalardakı “açıq-saçıqlığa”, “mavilər”ə düşmən mövqedədir. Tamamilə patriarxallığın, mentallığın tərəfdarıdır, amma “azad cəmiyyət”, “bərabərlik” kimi anlayışlardan istifadə etmək, bunlara tərəfdar görünmək kimi ziddiyyətlərdən də xali deyil.
Bu tip nə vaxtsa Hollandiyada yaşayan bir qohumunun yanına gedib. Ona görə də bir müxalif kimi arqumentasiyasına Hollandiyadan, oradakı demokratiyadan, rifahdan, azad cəmiyyətdən ağız dolusu danışmaq da əlavə olunub. Azərbaycanı Hollandiya ilə müqayisə edir və Azərbaycan kimi neft ölkəsinin inkişaf etmiş dünyadan geri qalmasına görə əsəb böhranları keçirir.
Bir dəfə mübahisəmiz düşdü, ona dedim ki, Hollandiyadakı azad cəmiyyətin, rifahın və inkişafın təməlində fərdi azadlıq, dözümlülük, hər kəsin fikrinə, həyat tərzinə hörmət kimi amillər dayanır. Mühafizəkar adət-ənənə ilə Azərbaycanda Hollandiyadakı kimi azad cəmiyyət qurmaq mümkün deyil. Azərbaycandakı ictimai-siyasi quruluş cəmiyyətdə hakim olan patriarxal və dini-mühafizəkar dünyagörüşün məhsuludur. Əgər burada bir gün həqiqətən azad cəmiyyət qurulmasını istəyirsinizsə, köhnəpərəstliyi kənara qoyub müasirliyə can atmalısınız, fərdi azadlıqları, özünüifadə azadlığını, qadın azadlığını qəbul etməkdən tutmuş, gey və lezbiyanlara dözümlü yanaşmağa, həm siyasi, həm də mədəni yad fikirlərə açıq olmağa qədər hazır olmalısınız. Həqiqi azad cəmiyyəti həqiqi azad insanlar qurur. Həm mühafizəkarlığın, avtoritar mahiyyətli patriarxallığın tərəfdarı olub, həm də siyasi və mədəni azad cəmiyyət istəmək ziddiyyətdir. Yox, əgər deyirsinizsə ki, “Avropanın yaxşı cəhətlərini götürüb, pis cəhətlərini ataq”, onda Türkiyə kimi demokratiyanın təkcə seçki qutusundan ibarət olduğu modeli seçməlisiniz. Orada da cüzi demokratiya gün-gündən itirilir, avtoritarizmin sərhədləri genişlənir, liberal dünyagörüşlü insanlar və qurumlar küncə sıxışdırılır. İndiki dövrdə demokratiya anlayışı təkcə seçki qutusundan ibarət deyil, liberal demokratiya deyilən anlayış demokratiyanın bütün komponentlərini özündə ehtiva edir və seçki qutusu onun çoxsaylı komponentlərindən sadəcə birisidir…
Təbii ki, mən onunla müzakirə edərkən, belə nitq söyləmədim, bir neçə arqumentdən sonra danışmağıma imkan vermədi və mən söhbəti özüm üçün xəyalən davam etdirdim…
Kişilər üçün azad cəmiyyət
Bizdə “azad cəmiyyət” qurmaq istəyən ənənəvi müxalifət partiyalarının mitinqlərinə diqqətlə baxsaq, görərik ki, ön sıralardakı tək-tük ictimai fəal və jurnalist xanımlardan savayı, əks cinsin nümayəndələri yoxdur. “Azad cəmiyyət” qurmaq istəyənlər mitinqlərə, görüşlərə qadınsız gəlirlər. Bəs hanı bu kişilərin xanımları, anaları, bacıları, sevgililəri? Bəlkə buna görə müxalifətin mitinqlərində az adam olur, çünki yalnız bir cins təmsil olunur?
Nəinki sıravi müxalifətçilər, tək-tük istisnadan başqa, partiya sədrləri, funksionerləri də qadınları(nı) gizlədirlər.
Sual yaranır: yanındakı qadının hüquqlarını tanımayan, onu evdə gizlədən, özünü ifadə etməsinə imkan verməyən, ətrafına azadlıq verməyən insanlar necə başqalarına azadlıq verə bilərlər?
Azərbaycanda əksər siyasilər patriarxallığın, dini-mühafizəkar dünyagörüşün məhsulu olan mentalitetin tərəfdarıdırlar, ona uyğun həyat tərzi yaşayırlar. Siyasi mühitdə liberal adam tapmaq çətin məsələdir. Bəs onda bu mübarizə nəyin mübarizəsidir? Haqqında mübarizə aparılan “Azad cəmiyyət” kimlər üçün nəzərdə tutulub: təkcə kişilər üçünmü? O zaman qaldırılan plakatlarda, şüarlarda “Kişilər üçün azad cəmiyyət!” yazmaq daha məqbul olmazmı?
Azərbaycanın siyasi sferasında “azad cəmiyyət”, “demokratiya”, “insan hüquqları” kimi terminlər ya bilməyərəkdən, ya Qərbə xoş görünmək üçün, ya da formallıq naminə istifadə edilir. Azərbaycandakı ənənəvi siyasi müxalifətin mübarizəsi daha çox revanşizm və sosial vəziyyətin yaxşılaşması uğrundadır, kobud desək, bu, qisas və “qarın davası”dır, dəyərlərin davası deyil.
Azərbaycanda ənənəvi siyasi müxalifətin liberal demokratiya üçün çalışdığı şübhəlidir, o, liberal insanlara xitab etmir. Ona görə də ənənəvi müxalifətdə demək olar ki, liberal kəsim təmsil olunmur.
Bir neçə il əvvəl Azərbaycanda çətinliklə formalaşan liberal kəsim – gənclər, sənətkarlar, yazıçılar və digərləri ənənəvi müxalifətə qoşulmuşdular. Müxalifət zərbə alanda isə ən böyük zərbə bu liberal kəsimə dəydi, gənclər dağılışdı, digərləri isə xarici ölkələrə mühacirət etdilər. Ənənəvi müxalifət isə qaldı. İndi liberal kəsim yoxdur. Əvəzində ənənəvi müxalifət Taleh Bağırov kimi fundamentalistlərə və İsgəndər Həmidov kimi “qapanmış səhifə”lərə üz tutub, onlarla müttəfiqliyə can atır. Sual yaranır: dəyərlər və müttəfiqlər necə belə tez dəyişə bilər axı? Bu nə cür rahatlıqdır?
Azərbaycanda liberallar əgər bir də özlərinə gəlib bir güc kimi formalaşa biləcəklərsə, kimlərlə tərəfdaş olacaqlarına qərar verərkən, bu nümunədən dərs götürsələr, yaxşıdır.
Siyasi liberallıq mövzusuna son qoyarkən, deyə bilərik ki, Azərbaycanın ənənəvi müxalifəti də iqtidarı kimi bozdur və qətiyyən cəlbedici deyil.
Geylər və lezbiyanlar patriarxal dəyərlərin müdafiəçisi rolunda
Dünya təcrübəsində liberal kəsimi siyasi qurumlardan və qeyri-hökumət təşkilatlarından savayı, mədəniyyət xadimləri, sənətkarlar, aktyorlar, müğənnilər və digərləri tamamlayır. Bizdə bu mövzuda baş verənlər isə həqiqi bir absurd teatrını xatırladır. Hər kəsə bəlli olan faktlar var. Məsələn, ölkədə bəzi geylər cəmiyyətin qınağından qaçmaq və “gizlənmək” üçün evlənib uşaq sahibi belə olurlar, lezbiyanlar ərə gedirlər. Beləliklə, televiziyalarda, internetdə patriarxal ailənin məziyyətlərindən, patriarxal cəmiyyətin “namus” və “qeyrət”, “kişi” və “qadın” anlayışlarından dəm vuran geylər və lezbiyanlar, “sponsorlu” məşhurlar peyda olur. Nəticədə də total bir riyakarlıq mühiti yaranır.
Azərbaycanda sənətkarların, müğənnilərin, aktyor və aktrisaların, professorların, yazıçılar və şairlərin mütləq əksəriyyəti dini mühafizəkar mentalitetin, daşlaşmış patriarxal ənənələrin daşıyıcısıdırlar, köhnəpərəstdirlər və fikir baxımından arxaik vətəndaşlardan fərqlənmirlər, fərqlənsələr belə, düşüncə tərzi baxımından deyil, məlumat zənginliyi baxımından fərqlənə bilərlər.
Bəs onda biz niyə sadəcə sosial problemlər üzərindən agitasiya aparan siyasətçiyə bel bağlamalı, arxaik bir vətəndaşla eyni düşüncə tərzini paylaşan sənətçinin sənətinə maraq duymalıyıq? Azərbaycanda digər sahələrlə yanaşı, siyasi və mədəni sahənin geri qalması qanunauyğunluq deyilmi?
Azərbaycan cəmiyyətində liberal dünyagörüşün çatışmazlığı cəmiyyəti təkcə boz və yeknəsəq göstərmir, həmçinin mürtəce fikirlərin cücərməsinə və böyüyüb ağaclaşmasına da səbəb olur. Liberal dəyərlər əksər hallarda zərərli fikirlərə qarşı peyvənd rolunu oynayır. Bu olmadığına görə, Azərbaycanda yeganə qismən-azad olan sosial şəbəkələr radikal fikirlər meydanına çevrilib. Burada hələ də nisbətən nəfəs almaq mümkündürsə, bu da tək-tük də olsa, güclü liberal fərdlərin mövcudluğu sayəsindədir. Onlar da olmasa, sosial şəbəkələr nevrotiklərin və fundamentalistlərin kampına bənzəyəcək. Siyasət və mədəniyyət baxımından müasir dünyaya inteqrasiyamız isə daha da çətinləşəcək.
Azərbaycanda həqiqi bir liberallaşma dalğasına ehtiyac var. Sözdə, fikirdə və əməldə həqiqi liberal insanlar ortaya çıxmalıdır. Əgər bu dalğa yaranmasa, liberal insanların sayı artmasa, mühitin daha da mürtəceləşməsi və mürtəcelərin də tək-tük liberalları basıb yeməsi qaçılmaz olacaq…