“Bir şeyi sevdiyimiz zaman onu bizimlə birlikdə sevəcək tərəfdarlar axtarmırıq; əksinə, sevdiyimiz şeyi sevəni təcavüzkar və düşmən hesab edirik. Ancaq bir şeydən nifrət etdiyimiz zaman, daima eyni şeydən nifrət edəcək tərəfdarlar axtarırıq.”
Eric Hoffer, “Dəqiq inanclılar”
Uzun müddətdir ki, din, din fəlsəfəsi, dini camaatlar, insanların dini, milli, siyasi və başqa kimliklərlə bağlılığının psixoloji təməlləri barədə düşünürəm. Din, xüsusən də İslam dini ilə bağlı araşdırmalarım uzun zamandır ki, davam edir. Uşaq vaxtlarımdan dini qrupların içindəyəm, demək olar kimliyimin və inanc təməllərimin əsasının formalaşmasında onların rolu çox böyükdür. Elə bu səbəbdən də din sahəsi hər zaman diqqət mərkəzimdə olub.
Universitetin İlahiyyat fakultəsini bitirməklə yanaşı, dissertasiya mövzumu da bu istiqamətdə yazıb tamamladım. Elmi işimin yaşadığım cəmiyyətin kökləşmiş inanc paradiqmaları ilə nə qədər üst-üstə düşəcəyini zaman göstərəcək, bu gün də haqqında yazmaq istədiyim məsələ hər kəsi maraqlandırmaya bilər, mən isə mövzunun vacibliyinə inanıram.
Hansısa bir məsələnin beynimin dərinliklərində kök salmağa başlaması ilə, həmin mövzu haqqında vaxtilə söz söyləmiş, fikir bildirmiş mütəfəkkir və yazıçıların kitablarının qarşıma çıxması artıq adiləşib. Bugünün aktual mövzusu da dəqiq inanclı insanlardır. Bu, sizə az şey deyə bilər, ancaq mən, Erik Hofferlə tanış olana qədər vaxtilə içində olduğum, səmimi qəlbdən müdafiə etdiyim, uğrunda canımı verməyə hazır olduğum dəyərlərin və bu dəyərlərə bağlılığımın psixoloji təməllərinin bu qədər dərin olduğunu, belə kövrək bünövrə üzərində dayandığını bilmirdim. Hoffer haqqında çox şey yazmaq istəmirəm, onun özü ayrıca yazı mövzusudur. Ancaq Hofferin “The True Believer” (“Həqiqi iman sahibi”) kitabı olduqca diqqətə layiqdir. Əsasən kütləvi hərəkatlar və onlara qoşulan insanların psixo-siyasi təhtəlşüurunu səlis analiz etməsi ilə. 1951-ci ildə qələmə alınsa da, ehtiva etdiyi mövzular öz aktuallığını bu günə kimi qoruyur.
Bütün kütləvi hərəkatlar öz tərəfdarlarında ölümü gözə almaq və birgə fəaliyyət göstərmək duyğusu yaradır. Bütün kütləvi hərəkatlar həyatın müxtəlif dövrlərində güclü fəaliyyət mexanizmi qurmaq və kor-koranə inanc/sədaqət hissi formalaşdırmaq əzmində olublar. Hər zaman dini, milli, siyasi kimliklərə bürünən qrupların fəaliyyət istiqamətləri və insanlara təsir gücü diqqətimi çəkib. Maraqlı burasıdır ki, sözügedən hərəkatlar ilk tərəfdarlarını eyni tip düşüncəyə sahib insanların arasından seçir.
Bu kitab əsasən kütləvi hərəkatların aktiv dövrlərini araşdırır. Bu dövr “həqiqi iman sahibi”nin, başqa bir ifadəylə desək, həyatını müqəddəs hesab etdiyi amal uğrunda fəda etməyə hazır olan insanın aktiv fəaliyyət dövrü hesab edilir.
Hoffer yazır: “İnsanların özlərini uğrunda fəda etdikləri müqəddəs məqsədlər bir-birindən çox fərqli olsa da, o insanlar əsasən eyni şey üçün ölürlər.”
Kütləvi hərəkatların tərəfdarları arasında məyus insanların əksəriyyət təşkil etməsi və bu tip insanların əsas etibari ilə özləri kimi insanları ətrafına toplamaları diqqət çəkir. Universitet illərində, hətta hərbi xidmətdə olduğum zaman bu tendensiya ilə çox qarşılaşmışam. Araşdırma sahəm din olduğu üçün dini qrupların işləmə mexanizmində də bu kimi faktorlara daha çox rast gəlmək mükün idi.
“Keçmiş əsrlərdə dini hərəkatların özləri də belə bir dəyişiklik vasitəsi olmuşlar. Əgər bir din mühafizəkarlaşmağa başlayırsa,həyat mənbəyini itirməyə doğru istiqamətlənir. Yeni formalaşan din və dini hərəkatlar demək olar ki, ilk əvvəl dəyişikliyə və yeni fikirlərə açıq olur. İslamın ilk doğuşu modernləşdirici bir mühit formalaşdırmışdı. Xristianlıq Avropanın vəhşi qəbilələri arasında bir sivilizasiya və modernləşmə mərhələsinin əsasını qoymuşdu. İstər Xaç Yürüşləri, istərsə də XVI əsrdə Protestant kilsəsinin yaradılması ilə nəticələnən din inqilabı (Reformasiya) qərb dünyasını orta əsrlərin donuqluğundan xilas edən mühüm faktorlar olmuşdur.”
İslam dünyasının geridə qalma, islam ölkələrinin elmi tərəqqidən uzaqlaşma səbəbləri ilə bağlı bir çox yazılar, əsərlər qələmə alınıb. Ancaq məsələnin bir də psixoloji tərəfi var. Məhz bu aspekt bir çox hallarda müzakirə edimir. Hofferin sözügedən kitabında məhz bu amil daha çox diqqət mərkəzində olduğu üçün maraq doğurur.
O yazır: “Uğurumuzun və uğursuzluğumuzun səbəblərini hər zaman kənarda axtarmağa meylliyik. Bu səbəbdən də gözəl bir dünyada yaşadığını düşünənlər bu dünyanı olduğu kimi saxlamağa, gücünü itirmiş məyus insanlar isə bu dünyanı kökdən dəyişməyə meyllidirlər. Uğursuz, məyus insanların uğursuzluqlarına görə günahı kənarda axtarmaq niyyətlərini və bu vəziyyətin arxasındakı psixoloji vəziyyəti başa düşmək elə də çətin deyil.”
Vəziyyət yəqin ki, bizə tanışdır. Problemi özündə deyil, başqalarında axtarmaq müsəlman fərdin yoluxduğu ən sağalmaz xəstəliklərdəndir. Bir qrupun, hərəkatın, camaatın içində olduğun müddətcə bu problemləri görmək şansın yoxdur. Öz daxili dünyalarının, haqq və doğru bildikləri yolun yolçusu olduqları dövr ərzində xarici dünya onlar üçün hər zaman təhlükə mənbəyi olur. Bu dünyanın kimə, nəyə mənsubluğundan asılı olmayaraq əgər kiminsə lehinə işləyirsə, dəyişilməsi ehtimalı yoxdur. Məsələn, müsəlmanlara “dünyamızı yenidən qurmalı, ya həyatın yeniliklərinə tabe olmalı, ya da həyatda yeniliklərin yaradıcısı birbaşa özümüz olmalıyıq” dediyiniz zaman bundan ciddi narahat olurlar. Çünki hazırkı vəziyyət onların lehinə işləyir, içində olduqları əzilmişlik kompleksi başqaları qarşısında onları sanki haqlı edir, ən azından onlara elə gəlir. Əzilmişliyini, didərginliyini, pəjmürdəliyini, başına gələn bütün bəlaları ya Allahdan bir sınaq kimi görür, ya da onları gözü götürməyənlərin oyunıları kimi. Bu da onlara nifrət obyekti yaradıb bundan həzz almalarına, nifrətlərinin içində ərimələrinə şərait yaradır. Bunun verdiyi “mənəvi” güc və həzz heç bir şey ilə əvəz oluna bilməz. Bütün gün hər şeydən narazı, şikayətçi olmaq, gileylənmək; millətini, dəyərlərini kimlərinsə məhv etməyə çalışdığına inanmaq labüdlüyə çevrilir. Qəribədir ki, narazılıq özü-özlüyündə tək başına heç bir dəyişkilik yaratmaq iqtidarında deyil. Hər şeyin ən dəyərlisinə, müqəddəsinə sahib olduğumuz halda başımıza nədən filan işin gəlməsinin səbəblərini axtarmağa başlayırıq. Lakin problemləri görmürük, görə bilmirik. Bu səbəbdən də bizi qorxudan, aciz edən dünyaya qarşı hegemonluğumuzu elan edir, ona meydan oxuyuruq.
“Əsas məsələ güc vasitələrinə sahib olmaq deyil – gələcəyə inamla vəhdət halında olmayan güc yalnız yeniliyin qarşısını almağa, mövcud vəziyyəti qorumağa çalışacaq. Gələcəklə bağlı bir ümid daşımayan, böyük nemətlər vəd etməyən heç bir inanc güclü ola bilməz.” – Hoffer yazır.
Bəli, sahib olduğumuz dəyər, – buna istər din, istər milliyyətçilik, istərsə vətənpərvərlik deyin – gələcəyə qapı açmaq iqtidarında deyilsə, bizi sadəcə deyingən, başqalarını ittiham edən, yeri gəldiyi zaman cinayət törədən kor-koranə təqlidçiyə çevirəcək.
Bu vəziyyəti Hoffer gələcəkdən qorxu adlandırır: “Gələcəyin verdiyi qorxu, bizi bugünkü vəziyyətimizə möhkəm sarılmağa sövq edir. Əgər bugünkü gün bizim üçün yaxşıdırsa və onun gələcəkdə də davam etməsini istəyiriksə, istənilən dəyişiklik bizim üçün təhlükəlidir.”
Dəyişiklik parçalanmaya səbəb olur, çünki üzərindəki köhnə paltarları çıxarıb, yenisini geyinməlisən. Heç olmasa illərin tozunu-torpağını üstündən çırpmalısan. Ancaq ortada bir məqsəd yoxdursa, buna cəhd etmək belə təhlükə yaradır. Çünki insan ilk öncə özünün varlığını, kimliyini, əyri-əksiyini, potensialını bilməli, bunlara vaqif olmalıdır. Hoffer bir qeydi çox maraqlıdır:
“Müqəddəs bir dəyərə iman içimizdəki boşluğu bir yerə qədər doldura bilər. Bir insanın özünün özünə yetərli olmasına inamı nə qədər zəifdirsə millətinin, xalqının, dininin, irqinin və inandığı istənilən müqəddəs dəyərin mükəmməlliyinə inamı bir o qədər güclüdür. Əgər bir insanın məşğulliyyəti varsa, ehtimal ki, o insan öz işi ilə məşğul olacaq. Əgər işini dəyərli hesab etməsə, öz enerjisini öz mənasız işinə deyil, başqalarının işinə sərf edəcək. Başqasının işinə müdaxilə isə ya qeybət, ya dedi-qodu, ya da yerli, milli və irqi məsələlərə daha çox maraq göstərməklə özünü biruzə verəcək. Beləcə, özündən uzaqlaşan insan ya başqalarının belinə minəcək, ya da başqaları ilə kəllə–kəlləyə gələcək. ”
Müsəlman fərdin keçirdiyi ən ciddi düşüncə böhranlarından biri də bu vəziyyətdir. Özünə qarşı məsuliyyətin unudulması, problemin özündə yox, başqasında axtarılması, özümüzdən əvvəl başqalarını xilas etmək dərdi, doğrunu, haqqı sadəcə “mənim” bildiyimi iddia etmək mərəzi, fikrimcə, təhlükəsi sübuta yetirilmiş, qorxunc xəstəliklərin başında gəlir. Bu hal, özünə olan ümidini, inamını itirmiş insanın halıdır. Bu vəziyyəti düzəltməyin asan olacağını idda edəcək qədər də sadəlövh deyiləm.
Uzun illərdir sözügedən böhranın səbəblərini araşdırır, müsəlman düşüncəsinin qarşılaşdığı ən ciddi problemlərin nədən qaynaqlandığı ilə bağlı təməl xüsusları saf-çürük edirəm. Problemlərin kökündə fərqli faktorlar dursa da, ən ciddi problemi dəyişmə iradəsinin yoxluğunda görürəm. Gələcək yazılarımda bunlara geniş şəkildə toxunmaq fikrim var. Düzü, ortaya çıxarılacaq problemlərin birmənalı qarşılanmayacağını bilirəm, gələcək təzyiqlərə nə qədər hazır olub-olmadığımı isə dəqiq deyə bilmirəm. Yalnız onun əminliyini verə bilərəm ki, yazılarımda nəyisə, kimisə mövzu edərək məşhurlaşmaq, önə çıxmaq məqsədi yoxdur. Uzun illər tələbələrin qarşısına çıxıb xatalarımla, doğrularımla din, inanc, dürüstlük və mənəviyyat kimi mövzulardan dərs demişəm. Bir çox dəfə ateist, deist, aqnostiklərlə debat və müzakirələrim olub, ancaq bəzən cavablandırdığını zənn etdiyin suallar qarşı tərəfi qane etsə də, görürsən ki, sənin özünü əslində narahat edir. Çünki an gəlir başa düşürsən ki, səhvlərini kimsə sənin üzünə vurmasa belə, sən özün axı onları bilirsən, tanıyırsan və nə qədər acı olsa da özündə güc taparaq onları dilləndirməlisən; hər şeyi bildiyini iddia etməkdənsə, heç bir şeyi bilmədiyini qəbul etməlisən; sahib olduğun inancın, dəyərlərin insan təfəkkürünün sərhədlərindən kənara çıxmadığını bilməli və tək xilas yolunun sənin yolun olmadığını qəbul etməlisən. Unutmamalısan ki, özünə rəva bildiyin həqiqət, doğru, yeganə cənnət yolu başqalarının ölümü bahasına olmamalı, cəhənnəmə aparmamalıdır.
İnandığım budur, və bütün akademik fəaliyyətimi bu istiqamətdə davam etdirməyi seçmişəm.
Ardı olacaq…