Müsahibimiz hüquqşünas, siyasətçi, “Respublikaçı Alternativ” (ReAl) Partiyasının qurucularından biri və İdarə Heyətinin üzvü, millət vəkili Erkin Qədirlidir.
Sevda Sultanova: Erkin bəy, söhbətimizə həm ənənəvi, həm də bizi xüsusilə maraqlandıran bir sualla başlamaq istəyirəm. Kinoya münasibətiniz necədir, necə filmlərə baxırsınız?
Açığı, mən düşünüdürücü filmləri o qədər də xoşlamıram. Düşündürücü o qədər şey var ki, həyatımda… Kitablar məsələn. Odur ki, məni yormayan, çox yükləməyən filmlərə üstünlük verirəm. Tarixi filmlərə baxıram. Orada baş verənlərin çoxu barədə məlumatım var, sadəcə necə səhnələşdirildiyinə baxıram. Fantastikaya baxıram. Yəni reallıqdan uzaq, bu günə, ya da bu planetə, bu yerə aid olmayan filmlərə… Reallığı zatən kitablarda görürəm. Mən incəsənətdə realizmin tərəfdarı deyiləm. Realist incəsənət məni cəlb eləmir. İncəsənət adamı reallıqdan qoparmalıdır. Pulunu verirsən, gətirir həyatı sənə olduğu kimi göstərir. Neynirəm bunu? O həyatı onsuz da yaşayıram. Hələ bir pul verib ona kinoda da baxım? Mən pul verirəmsə, həyatımda görmədiyim, kitabda oxumadığım bir şeyə baxmaq istəyirəm.
Aygün Aslanlı: Ədəbiyyat da incəsənətin bir növü deyil?
Elədir, amma mən, demək olar ki, bədii ədəbiyyat oxumuram. Vaxtilə nə oxumuşamsa, odur. Axırıncı dəfə nə vaxt bədii ədəbiyyat oxuduğumu xatırlamıram. Yox, yalan dedim. İndi Hüseyn Cavidi oxuyuram və açığı, o da ağır gedir. “Peyğəmbər”lə başladım, amma getmədi. “Şeyx Sənan”ı bitirdim, indi “İblis”i oxuyuram. Cavidin dili də çətindir, hərçənd reallıqdan qopara bilir.
S.S: Erkin bəy, dediniz ki, sizi reallqıdan qoparan incəsənət əsərlərinə üstünlük verirsiniz.
Bu, filmlərə aiddir.
S.S: Olsun. Elə bir film adı çəkə bilərsiniz ki, o, sizi reallıqdan qoparıb və böyük zövq almısınız.
Mən zövq üçün baxmıram. Bilirsiniz, monoloji və dioloji sənətlər var. Kino, dialoq tutumu ən az olan sənətdir. Fimdə, yaxud rəsmdə sənə çatdırılası görüntü hazır verilir. Sən onu uzaqbaşı yoza bilərsən. Amma kitabda o mənzərəni bir-bir açmalı olursan – rənglər, kölgələr, oradakı səhnələr bir neçə səhifə davam eləyir. Rəsmin sənə bir anda çatdırdığı mənzərəni kitab sənə bir neçə səhifədə çatdırdığına görə, oxuduqca piksel kimi bir neçə mənzərə qurursan. Şəklinə də baxsan, deyirsən ki, a, beləymiş, mən başqa bir şey oxudum. Bu mənim daha çox xoşuma gəlir. Bəzən deyirlər ki, kitab əsasında çəkilmiş filmlər maraqsızdır. Amma mənim kitabını oxuduğum filmə baxmaq xoşuma gəlir. Hərçənd eyni əsəri teatrda, yoxsa kinoda izləmək seçimi qarşısında qalsam, kinonu seçərəm. Çünki kino dialoji sənət deyil. Teartda isə – arxada oturanlar onlar eşitsin deyə – aktyorlar qışqıra-qışqıra danışır. Düzdür, bu, aktyorun günahı deyil və qədim yunan teatrından gəlir. Bilmirəm, bəlkə akustikanı elə quraşdırmaq olar ki, hətta böyük zallarda da qışqırmağa ehtiyac qalmasın. Bilirsiniz necədir? Bədən tərbiyəsi olduğu kimi düşüncə tərbiyəsi də var, duyğu tərbiyəsi də. Mənim duyğularım şəxsiyyətimin ən az tərbiyə olunmuş parçasıdır. Mən daha çox düşüncələrimə güvənirəm, onları daha çox tərbiyələndirmişəm və bunda kitabların təsiri böyük olub. Amma duyğu tərbiyəsi görməmişəm. Sonradan da özümün bunu eləməyə həvəsim olmayıb.
A.A: Kitablar duyğuları da tərbiyələndirmir?
Kitab düşüncələri tərbiyələndirir. Bir dəfə bir kitab oxumuşdum – “An intimate history of humanity” – “İnsanlığın intim tarixi” (Theodore Zeldin). Orada duyğuların tarixindən danışılır. Duyğular – dostluq, sevgi, nifrət, qəzəb və s. – fərqli dövrlərdə necə dəyişib? Bu, mənə çox maraqlıdır, amma bunu da düşüncə kimi qəbul elədim, duyğu kimi yox. Yəni, məsələn, dostluq anlayışının konseptini gördüm. Yəqin ki, bu, bir az da şəxsi həyat tərziylə bağlıdır, ekzistensial şeylərdir. Çoxlarının hazır həqiqət, hətta yorucu gerçəklik kimi yaşadığını mən heç yaşamamışam və o duyğulardan xəbərsizəm. Məsələn, mənim bacım, qardaşım yoxdur, atasız böyümüşəm. Bacı-qardaş sevgisi barədə kitabdan oxumuşam, onu yaşamamışam. Paxılllıq deməzdim, amma həmişə yaxşı mənada həsəd aparmışam bacı-qardaşı olanlara. Ya da dostluq olsun. Mən dostluğa bir az platonik baxıram. Bir dostluq anlayışım, qəlibim var, onu bəlli bir adama geyindirirəm və deyirəm ki, bu mənim dostumdur. Yəni dostu, dostluq barədəki anlayışıma görə seçirəm, adama görə yox. Çünki belə duyğuları kitablardan öyrənmişəm. Kitablardan öyrənəndə isə bu, artıq duyğunun özü yox, onun konsepti olur.
S.S: Dediniz: dostluq sizin üçün bir anlayış, bir qəlibdir və insanları ora salırsınız. Sonra o insanlar o qəlibə yerləşməyəndə, sizin dostluq haqqındakı anlayışınıza uyğun gəlməyəndə məyusluq keçirirsinizmi?
Yox, keçirmirəm, çünki bu mənim seçimim olub. Yəni o adam özünü mənə dost kimi sırımayıb, mən onu dost seçmişəm. Və mən dost xəyanəti deyilən şeyi də yaşamamışam. Çünki heç vaxt dostluğa duyğusal baxmamışam. Mənim üçün dostluğun bəlli bir çərçivələri, öhdəlikləri var, onlar qarşılıqlıdır, amma qarşılıqlı olmaya da bilər.
S.S: Qarşılıqlı olmayan dostluqlarınız olubmu?
Olub əlbəttə.
S.S: Və bu sizi sarsıtmayıb?
Yox, yox. Çünki mənim seçimim olub. İnsan gərək seçiminin məsuliyyətini daşıya bilsin. Açığı, heç bu sarıdan da xüsusi bir problem yaşamamışam. Dost seçdiyim adamlardan mənə ziyan vuracaq bir davranış görməmişəm. Gözləntilər dəyişə bilir, bu, ayrı məsələdir. Yəqin ki, vaxtilə mənimlə də bağlı çox adamın gözləntiləri olub, ya özünü doğrultmayıb, ya da dəyişib. Bu mənada mən realistəm, hətta çox realistəm. Bunda oxuduğum kitabların da təsiri var, daha çox realist kitablar oxumuşam, amma onların təsirinə düşməmişəm, çünki dediyim kimi, o ekzistensial təcrübə yoxdur. O olmayanda da mən, təbii ki, duyğuları da düşüncəyə çevirirəm.
A.A: Belə yaşamaq yormur sizi?
Yorur. Düşünməmək üçün filmlərə baxıram və realist yanaşmadan qaçıram.
A.A: Əslində bunu sizə sonda deyəcəkdim, amma indi yeri gəldi. Bir zamanlar, sizin həyata münasibətinizlə bağlı bəzi paylaşımlarınızı, xüsusən, kənd həyatı ilə bağlı yazdıqlarınızı oxuyanda mənə italyan rejissoru Luchino Viscontinin “Venesiyada ölüm” filminin qəhrəmanı, öz intellektinin içinə qapanıb qalmış, sənəti uğrunda sevdiyi qadını, övladını itirmiş professor Aşenbaxı xatırlatmışdınız. İndi sizi dinlədikcə bundan daha da əmin oldum. Aşenbax, nəhayət, həyata toxunmaq, yaşamaq istəyəndə məhv olur.
Ola bilər. Prototiplər çoxdur. Doğrudur, mən realistəm və elə çərçivələrim var. Amma məndə o qədər də deyil. Kənd həyatı görmüşəm, onunla bağlı ekzistensial təcrübəm var. Yay tətillərini nənəmgilin kəndində keçirirdim. Məni Moskvaya aparmaq istəyirdilər, amma mən kəndə getmək istəyirdim. Qoyun otarmaq, ağac dibi boşaltmaq, kərənti, çəkic-filan… Şəhərə də o ovqatla qayıdırdım. Kənd həyatı mənə nəinki qəribə gəlmir, hətta doğmadır. O baxımdan, bu ekzistensial təcrübəni özüm üçün çox dəyərli sayıram. Təbii ki, mən şəhər məhsuluyam, urbanist bir elementəm. Amma kənd həyatını görmüşəm. Özü də gedib ara-sıra dincəlmək üçün yox, o həyatın içində yaşamışam. O yay, qış tətillərini üst-üstə yığsan, bir neçə il eləyir. Bunları o filmi xatırlatdığınız üçün deyirəm. Mən elə deyiləm.
A.A: Yəqin, siz risk eləməyi də sevmirsiniz.
Yox, qətiyyən. Amma təhlükələrdən qorxmuram. Baxın, REAL-ın təcrübəsini götürsək, məsələn, İlqar bizdə liderdir, çünki o, riskə gedə bilir, həbsdə yatdı. Mən bir az krizis meneceri kimiyəm. Yəni mən risk yaratmıram, amma riskli vəziyyətə düşəndə oradan çıxmağı bacarmağa çalışan və güman edirəm ki, bacaran adamam. Mən problem axtarmıram, başımı divara vurmuram, köynəyimi cırmıram, heç kimi arxamca aparmıram və hücumçu da deyiləm. Amma məsələn, əgər biz müdafiə qurmuşuqsa və qarşı tərəf müdafiə çəmbərimizi yara-yara gəlirsə, mən də arxa cərgədəyəmsə, orada da qalıram.
Problemlərdən qaçmıram, amma onları xüsusi olaraq axtarmıram da. Problem varsa, ondan yan keçməyə, risk varsa, azaltmağa, yaxud da yox eləməyə çalışıram. Məsələn, mən texniki alətlərlə davrananda, ya da uşaqlıqda oyun oynayanda belə, heç vaxt məni uzunmüddətli sıradan çıxarası zədə almamışam. Yüngülvari yaralar heç, onlar saymıram. Maşında təhlükəli qəza keçirməmişəm. Həyatım da belədi. Xasiyyətdi də. Fleqmatik deyirlər, deyəsən. Düzdür, bütün riskləri hesablaya bilmirsən, gözləmədiyin yerdən problem çıxır. Ən çox belə problemlər yaşamışam. Amma mənim problemlərim idarəolunan, özümdən qaynaqlanan problemlərdir. Amma həyat bir tək onlardan ibarət deyil ki. Məsələn, sən hücumu bir yerdən gözləyirsən, başqa yerdən vurulursan. Belə şeylər olur. Amma onları da idarə eləyə bilirəm. Belə deyək də: böhran durumlarında mənim keyfiyyətlərim daha yaxşı üzə çıxır. Rahat bir ortamda mən çox adi bir adamam, əgər hər şey yaxsıdırsa, hətta məni görməyə də bilərsiniz. Ancaq böhran anında o rahat ortam üçün gərəksiz olan bütün keyfiyyətlərim müsbət mənada üzə çıxa bilir.
A.A: İcazənizlə, sizi hələlik rahat buraxaq və bir az da cəmiyyətimizdə baş verənlərdən danışaq, məsələn feminizmdən. Bir zamanlar işgəncəyə məruz qalan qadınlar haqda yazının altında bir feministin şərhini oxumuşdum, məğzi beləydi ki, işgəncəyə məruz qalan oğlan da olsa, feminist buna etirazını bildirməlidir. Belə hallarda qız-oğlan ayrıseçkiliyi eləmək yox, insandan danışmaq lazımdır. Həqiqətən, niyə insan, insanın haqları və insanlıq müzakirə olunmur, cinsiyyətlər qabardılır?
Bunun tarixi izahı, tarixi konteksti var. Çünki, tarixin böyük bir hissəsində hüquqi sənədlərdə də, gerçək həyatda da qadınlar ictimai sahədən sıxışdırılmış vəziyyətdə olub. Qadın mülkiyyətçi ola bilmirdi. Buna görə, bir sıra məsuliyyətlərdən də azad olurdu. Məsələn, qadına qarşı məhkəməyə şikayət vermək olmazdı və qadın da şikayət edə bilməzdi. Qadın vergi ödəməkdən azad idi. Bütün bunların nəticəsi olaraq da qadının səsvermə hüququ yox idi. Seçici əslində vergi ödəyicisidir. Vergi ödəmək üçün də mülkiyyətin olmalıydı. Mülkiyyətin yoxdursa, vergi ödəmirsən, vergi ödəmirsənsə, səs vermirsən. Tarixin elə dönəmləri olub ki, səsvermə üçün mütləq orduda xidmət tələb edilirdi. Bəzi dövrlərdə isə mülkiyyəti olmayanları, vergi ödəməyənləri heç orduya da götürmürdülər. Adam əsgər olmaq istəyir, deyirlər ki, nəyin uğrunda savaşacaqsan? Sənin mülkiyyətin yoxdur. Vətən-filan öz yerində. Amma şəxsi motivin də olmalıdır. Güvənmirdilər belə adamlara. İndi o dövrlər gedib. Çağırışçı ordular, XX əsrdəki ölümcül silahlar və s. bu anlayışların aktuallaşmasına gətirib çıxartdı. Onsuz da yetişməkdə olan anlayışlar idilər. Çünki qadın haqlarını müdaifə edən hərəkatlar daha öncə başlamışdı. Məsələn, qadınlar üçün seçki hüququ tələb edən sufrajistlər vardı. Onların da zəhmətini yerə vurmadan deyə bilərəm ki, qadın haqlarının və özəlliklə seçki hüquqlarının rəsmiləşməsi iki böyük müharibənin acı nəticəsinə görə baş tutdu. Milyonlarla kişi öldü, onların mülkiyyəti qaldı. O mülkiyyət kimin adına yazılmalıydı? Dövlətlər qadınlara mülkiyyət hüququ verməyə məcbur oldu. Mülkiyyət hüququ alandan sonra mülkiyyətdən vergi ödənilməliydi. Və qadınlara vergi ödəmək hüququ da verildi. Ardınca da təbii ki, səsvermə hüququ. Məsələn, heç vaxt müharibə görməmiş İsveçrə qadınlara səsvermə hüququnu 1972-ci ildə verib. Ona qədər qadınlar tələb edirdi, amma ictimai rəy buna çox isti baxmırdı. Sadəcə Avropa Birliyi və digər təşkilatlar tərəfindən o qədər tənqid olundu ki, 72-ci ildə qadınlara o hüququ verməyə məcbur qaldı. İsveçrə kimi mədəni ölkədən danışırıq. Ya da məsələn, uşaq bağçaları. Britaniyada ilk uşaq bağçası müdafiə nazirinin təkidi ilə açılıb. Çünki zavod və fabriklərdə işləyən kişilər müharibəyə göndərilmişdi. Onları qadınlar əvəz eləmişdilər. Qadınlar “bəs uşaqlara kim baxacaq” deyəndə dövlət dedi ki, biz baxarıq. Biz tarixə ancaq ideal kimi, ideyalar tarixi baxırıq. Bu, yanlış olmasa da, onları uzaqlaşdırmaq lazımdır Bu söhbətlər həmişə olub. Amma niyə yalnız indi gerçəkləşdi? Bunun üçün onun kobud gerçəkliyinə baxmalısan.Hüququn yoxdursa, artıq sənin insanlığın da qüsurlu olur. Mənim xoşuma gəlməyən şey başqadı. Bu, tək feminizmə aid deyil, ümumiyyətlə, sol yanaşmadır – insanın kimliyini bölür. Bölə-bölə gedir və harada dayanacağı da bilinmir. Əslində “individ”, “individuum” latınca bölünməz deməkdir. “İn” – inkar önşəkilçisidir, “dividuum”, “dividi” bölmək deməkdir. “İndividuum” – yəni bölünməz. Yəni insanı bölə bilməzsən. Bütün o bölgülər, yaş qrupları, iş qrupları, gənc qrupları və s. – bunlar hüququn ayrı-ayrı sahələridir. Məsələn, pensiya yaşına çatmamış insan pensiya hüququnun subyekti deyil. Amma siyasi həyatda insanın kimliyini bölə-bölə getmək bir hüquqşünas olaraq məndə etiraz yaradır. Çünki hüquq ən mühafizəkar peşələrdən biridir. Düşünün, bizim hüquqda işlətdiyimiz anlayışların çoxu Roma hüququna gedib çıxır. Məzmunu bir az dəyişib, amma konstruksiyası eynidir.
A.A: Belə başa düşdüm ki, ayrı-ayrılıqda qadın və kişidən yox, məhz, insandan, individuumdan danışılmasına hələ çox var.
İnsan beyni diskriminativ bir sistemdir, başqa cür düşünə bilmir. Binar anlayışlarla düşünür: yaxşı-yaman, doğru-yalan, haqq-nahaqq. Gedib dinə qədər çıxa bilərik – cənnət-cəhənnəm, halal-haram. Məntiq də bunun üzərində qurulub. Aristotel məntiqi, formal məntiqdən söhbət gedirsə, iki anlayışın qarşılaşdırılması üzərinə üçüncü bir nəticəni qəbul etməyən bir qarşılaşdırmadır bu. Yəni məsələn, doğru var, yalan var, başqa heç nə yoxdur. Nəsə ya doğrudur, ya da yalandır, ya yaxşıdır, ya da pisdir. Başqa variant yoxdur. Məsələn, Aristotel islamın da gözündə, xristianlığın da gözündə kafir olub. Amma həm islam, həm xristianlıq onun məntiqindən yararlandı. Çünki Aristotelin məntiqi onların dünyagörüşünə tam uyğun gəlirdi. Yəni üçüncü nəticəyə yol açmayan ikili qarşılaşdırma – cənnət-cəhənnəm, halal-haram, allah-şeytan, olar-olmaz və s.
Dünyəvi düşüncə də belədir. Ancaq bütün o postrukturalizm, postmodernizm, post həqiqətlər o sxemi dağıdır. Ola bilsin, kimin üçünsə bu, belə deyək də, əyləncəli, yaxud da cazibədar, həvəsə gətirən bir yanaşmadır, amma hüquqşünas üçün bunları görmək çox ağırdır. Gözümün qabağında peşəm dağılır. Hüquqşünaslıq insanı şəxsiyyətsizləşdirir, depersonifikasiya gedir. Hüququn gözündə insan şəxsiyyət deyil, şəxsdir. Çünki hüquq ictimai münasibətləri nizamlamaq üçündür, qayəsi, mahiyyəti budur. Özəl münasibətlər insanları tərbiyəsinə və ya başqa amillərə görə dərəcələndirə bilir. Böyük və kiçik. Kimsə məndən böyükdürsə, özəl münasibətlərdə mən ona yer də verəcəm, yol da verəcəm. Hüquq isə deyir: bu – ictimai münasibətdirsə, kişi-qadın, böyük-kiçik, vəzifəli-vəzifəsiz, varlı-kasıb yoxdur. Məsələn, maşın sürürsənsə, sağdan gələni buraxmalısan. Sağdan gələn gənc, sən də ağsaqqalsansa, “ay tərbiyəsiz, görmürsən, ağsaqqal gedir” deyə bilməzsən. Sən özəl münasibətdə ağsaqqalsan, gözümüz üstündə yerin var, amma maşın sürmək, yol qaydaları ictimai hərəkətdir, şəxsiyyətsizləşdirilmiş münasibətdir. Qadın sürücü deyirlər. Bax, burada feministlərin etirazını anlayıram. Bir hüquqşünas kimi “qadın sürücü” ifadəsi mənə də çox absurd gəlir. Sürücü sürücüdür, kişisi-qadını yoxdur. Yetkinlik yaşına çatmış və sürücülük hüququ olanlar var, sürücülük hüququ olmayanlar var. Bu, binar şeylərdir. Sürücülük hüququ yoxdursa və sürürsə – cəzalandırılmalıdır.
A.A: Erkin bəy, bayaq dediniz – dillə təfəkkürün əlaqəsinə inanırsınız. Azərbaycan dilində digər dillərdəki kimi cinsi ayrıseçkilik yoxdur. Onda niyə təfəkkürümüzdə var? Bunda da idarəetmənin bir rolu varmı?
Dil daha qədimdir. Məsələn, bizim dili götürsək, bu – türk dilidir. Qədim türklər savaşçı olublar. Savaşçı toplumlar, bir qayda olaraq, eqolitar olurlar. Qədim türk tayfalarında qadınlar da savaşırdılar. Türklərin təsərrüfatı da çox zəngin olmayıb. Yalnız heyvandarlıq, köç. Çünki bir yerdə oturmursan. Heyvandan götürülə biləcək, nə qədər qida varsa, hamısını götürüblər. Amma məsələn, un məmulatları, əkinçilik zəngin olmayıb. Hara gediblərsə, oradakı mədəniyyətlərdən həm o qidaları, onlara aid sözləri götürüblər, o sözün ətrafında olan mədəni konteksti mənimsəyiblər. Dil qalıb, amma təfəkkür dəyişib. Çünki türklər çox diskriminativ mədəniyyətlərə gəlib çıxıblar, məsələn, İran mədəniyyəti, yaxud Bizans mədəniyyəti, yaxud Çin mədəniyyəti. Orada kişi və qadın arasında çox dərin diskriminasiyalar olub. Nə olsun ki, sən savaşçısan, köçərisən? Gəlmisən, yaşayırsan, üstəlik də hakimiyyətdəsən, o xalqı idarə eləməlisən. Türklər isə dinə də, dilə də çox vaxt praktik yanaşıblar. Məsələn, sən bir hərbi elita kimi bir yeri tutmusan, orada hakimiyyətdəsən. İki seçimin var: ya səndən sayca çox olan xalqa öz dilini öyrətməlisən. Bu da çox uzun söhbətdir. Ya da məqsəd onları idarə etməkdirsə, onun dilini də götürürsən, dinini də. Təbii ki, bəlli yerə qədər. Onlar da səndən nəsə öyrənirlər, əlbəttə. Türklər oturuşmuş mədəniyyəti olan yerləri tutmayanadək çox eqolitar edilər. Dilimiz ordan qalıb.
Məsələn, “aslanın erkəyi, dişisi olmaz” deyirlər. Hətta türk adları arasında kişi-qadın adları yoxdur, eyni adı qadına da verə bilərsən, kişiyə də. Həmçinin cinsiyyəti fərqləndirən şəkilçilər də yoxdur. Türk dili feili dildir. Çoxu da qısa, bir-iki hecalı feillərdir: get, gəl, at, vur, gətir, götür və s. İsimlərimiz də feildən doğur, məsələn. Yataq əslində feildir, amma həm də isimdir. Vikinqlərdə də eyni vəziyyət olub. Orda da qadınlar savaşırdı, onlar da çox eqolitar olub. İndiki “skandinav sosializmi” deyilən şey niyə İtaliyada, Fransada, Almaniyada yox, məhz, Skandinaviyada baş tutdu? Çünki onlar əsrlər boyu elə yaşayıblar. Hər savaşda qazandıqları qəniməti bərabər bölüblər, çünki hamı savaşırdı. Amma oturuşmuş mədəniyyəti olan yerlərə gələndə dillər də zənginləşir. Məsələn, türk dilində sifət çox azdır. Amma fars, ərəb dilində nə qədər istəsən var. Çünki onlar təsvirlə məşğul olub. Türk hərəkətdə olub həmişə, başını qaldırıb ulduzlara baxmağa, onları təsvir eləməyə vaxtı olmayıb. Amma fars, çinli, ərəb, yunan oturub ulduzlara baxıb, ulduzların hər birinin konstruksiyasını, bürcləri və s. fikirləşib. Hətta bəlkə türklərdəki təktanrılıq da düşünməyə çox vaxt səf etməməkdən irəli gəlir. İslama qədərki dönəmi nəzərdə tuturam. Yəni dil bir kod kimi çox qədimlərə gedib çıxır.
İndi həyat çox dəyişib, biz artıq eqolitar cəmiyyət deyilik, amma dilimiz qalıb. Sonradan gəlmə sözlərdə diskriminasiya var – müəllim-müəllimə. Müəllimin niyə cinsiyyəti olmalıdır ki? Müəllim müəllimdir də! Katib nəsə önəmli bir vəzifədir, katibə – çaygətirən adamı bildirir. Bu, artıq səninkindən daha dərin mədəniyyətin və diskriminativ düşüncənin nəticəsidir. Ümumiyyətlə, sivilizasiya diskriminasiyalar üzərində qurulub: varlı-kasıb, güclü-zəif, hakim-məzlum. Dövləti olmayan, sivilizasiyasız xalqlar tam mehriban, təbiətlə qarışmış olur. Guya təkallahlı dinlər proqressivdir. Din vaxtilə elmin inkişafına təsir eləyib, ən azından, düşüncəni məntiqin içinə salıb. Ona görə, də panteizm, yaxud totemizm, animalizm kimi təktanrılıq kimi primitiv görünən inanclar geridə qalmışlıq hesab olunur. Amma o geridəqalmış sayılan inancın sahibi özünü təbiətdən ayırmadığına görə təbiətə ziyan vurmur. Sənin inandığın din deyir: burda bütün nemətlər insan üçün yaradılıb. Ona görə də, vicdan əzabı çəkmədən heyvanı da öldürürsən, ağacı da kəsirsən. Zatən sənin üçün yaradılıb. Kitablarında yazılıb bu. Amma o geridəqalmış inancın sahibi ağacın ruhu olduğuna inanır. Fikirləşir: mən bu ağacı kəssəm, o ruh çıxacaq, məni, yaxud nəslimizi qıracaq, ya da başqa nəsə eləyəcək. Təkallahlı dinlər isə səni təbiətdən ayırır. Əslində sivilaziya da elə bundan ibarətdir. Üç dənə “T” var – təbiət, toplum, tanrı. Əgər sən bunları biri-birindən ayıra bilmirsənsə, sivilizasiya olmursan, sivilizasiyadan əvvəlki dönəmə qayıdırsan – sən, təbiət, kosmos- hamınız vəhdətdəsiniz, ruhlar biri-birinin içindədir. Amma təkallahlılıq deyir: yox, allah var və o laməkandır. Onu görmürsən, ancaq inana bilərsən. Sən təbiət deyilsən, insansan, burdan deyilsən, səni bura göndəriblər. Hardasa başqa yerdə yaradılmısan, orda bir günah işləmisən, səni bura atıblar, müvəqqəti burdasan. Din bunu deyir. Elm də bunu deyir. Deyir – qardaş, bax, sən varsan: alim-subyekt. Bir də obyekt var- qurbağanı kəs, aç, bax. Gördün, alınmadı, o birini kəs. Nüvə düzəlt, haranısa partlat, bax, gör alınırmı və s. Yəni elm də eksperimentlər üzərində qurulur. O eksperimentlərin nəticəsində də təbiətə ziyan vurulur. Vaxtilə təkallahlı dinlər primitiv dinləri yox eləməyə iddialı idi, bacarmadı. Sonra elm, ümumiyyətlə, bütün dinləri sıxışdırıb yox eləmək iddiasına düşdü, mümkün olmadı. Elm özü artıq dinləşir. Məsələn, Amerika. Elmin fövqündə gedən bir ölkədir, Nobel mükafatlarının sayı, texnoloji inkişaf və s. Amma milyonlarla insan Yerin yastı olduğuna inanır. Milyonlarla! Hətta ictimai hərəkat yaradıb, etiraz mitinqləri keçirirlər. Amerikada! Paradoksdur? Paradoskdur. Elmin ən çox inkişaf etdiyi ölkədə elmin dediyi ən primitiv biliklər inkar olunur. Çünki insan təbiəti dəyişmir.
S.S: Erkin bəy, çox mütaliəlisiniz. Yəqin ki, zaman-zaman oxuduqlarınızı danışmağa, paylaşmağa ehtiyacınız olur. Bir dəfə yazmışdınız ki, videolar hazırlayacaqsınız, amma sonra olmadı.
Mənim videolarla bağlı çox dərin psixoloji kompleksim var. Kimsə məni qıraqdan çəkəndə problem olmur, yetər ki, qarşımda canlı insanlar olsun. Amma tək dayanmaq və kameraya baxıb danışmaq… öz-özümlə danışırammış kimi gəlir mənə. Müəllimlik eləyəndə auditoriyada 100-150 nəfər otururdu, mən heç vaxt baxışımı bir tələbənin, ya da auditoriyada bir seqmentin üzərinə cəmləmirdim. Var belə müəllimlər. Mən həmişə bütün auditoriyaya baxaraq dərs demişəm, bu da vərdişə çevrilib. Hətta qarşımda oturan bir nəfərlə danışanda belə, gözüm ora-bura qaçır. Qıraqdan da diqqətimin yayındığı təsəvvürü yaranır. Halbuki bu, sadəcə vərdişdir –auditoriyada hər kəsin baxışını tuta bilməkdən ötrü gözün gəzir. Amma kamera… Oturub baxıram ki, mən buna nə danışım.
S.S: Yeri gəlmişkən, kitabınız nə yerdədir?
O da çox ağır yerdədir.
S.S: Neçə ildi yazırsınız?
Çox uzun müddətdir. Hüquqla bağlıdır. Bəzi müəlliflərin öz kitablarını neçə ilə yazdıqlarını eşidəndə bir tərəfdən rahatlanıram ki, məndən böyük yazarlar bir kitaba illər sərf eləyiblər. Məsələn, Goethe “Faust”u altmış ilə yazıb, öz bioqrafiyasını isə 20 ilə. Randall Collins məşhur kitabını 20 ilə yazıb. Belə şeylər oxuyandan sonra deyirəm ki, tələsən yerimiz yoxdur. Mən sistemsiz yazıram. Kitab elə şeydir ki, gərək vaxt ayırasan, ancaq onunla məşğul olasan. Mənim də başımı qatan şeylər çox olur. Digər tərəfdən… Kant “Saf təfəkkürün kritikası” kitabını yazmaq fikrinə düşəndə bir nəşriyyatla danışır. Nəşriyyat nə qədər vaxta hazır olacağını soruşur, Kant da cavab verir ki, 3-4 aya yazaram. Deyirlər, lap yaxşı, yaz gətir. Kant gedir, bir də 12 ildən sonra gəlir. Soruşurlar ki, bəs 3-4 ay demişdiniz. Cavab verir ki, mən, həqiqətən, 3-4 aya yazmışam, sadəcə 12 ildi fikirləşirdim. Mənim də 20 ilə yaxındır ki, fikrimdə var, yazıram. Məndə bu kitabla bağlı bir az perfeksionizm də var. Həm də, açığı, mən o kitabı yazmağa başlayandan bəri azərbaycancam da dəyişib. Mən rus sektorunun məhsuluyam, azərbaycanca yazmaq mənə çətindir. Azərbaycan dilinin qrammatıkası məni çox yorur. İngilis, rus dillərini çox yaxşı bilirəm. İngilis və rus dillərində vergül qoyulan yerlərdə azərbaycan dilində nədənsə vergül yoxdur.
S.S: Azərbaycan dilini neçə yaşınızdan öyrənməyə başlamısınız?
94-cü ildə azərbaycan dilində dərs deməyə başladım, amma bu danışıq diliydi. Ciddi yazılara, təxminən, 2000-lərdə girişdim. Öyrənmək deyəndə, bunun konkret bir zamanı yoxdur. Təbii ki, evdə, küçədə həmişə azərbaycanca danışırdım, ancaq hüquq, fəlsəfə kimi ciddi mövzulara girə bilmirdim. Məni azərbaycanca danışmağa müəllimlik məcbur etdi, yazmağa da “facebook”.
A.A: Elə bu dil mövzusunun davamı olaraq soruşmaq istəyirəm. Beş-altı il əvvəl bir status yazmışdınız, ingilis dilinə tərcümə olundu, yayıldı və bunun sizin üçün mənfi nəticələri oldu. Eynilə Fuad Qəhrəmanlının statusları da tərcümə olundu və səfirliklər onu tədbirlərə dəvətdən imtina etdilər. Niyə ingilis dili azərbaycanlı siyasətçinin, ictimai xadimin taleyində bu qədər həlledici rol oynayır və ya niyə oynamalıdır?
Əgər söhbət mənim statusumdan gedirsə… İngiliscə bilən və siyasətlə maraqlanan adamlar düşünə bilərlər ki, dünya bizdə belə bir siyasətçinin varlığından və onun necə düşündüyündən xəbərdar olmalıdır. Mən burda qeyir-adi bir şey görmürəm.
A.A: Mənim soruşmaq istədiyim, sizin o statusu niyə yazdığınız, ya da niyə tərcümə olunduğu deyil, niyə belə tərcümələrin həlledici rol oynamasıdır. Hər hansı ictimai şəxsin bir cümləsinin ingilis dilinə çevrilməsinin niyə hansısa fəsadları, nəticələri olmalıdır, olur?
Əgər söhbət məndən gedirsə, birincisi, gərək o statusu heç yazmayaydım. Bu mənim yanlışımdır. Yazdımsa, getdi, obyektivləşdi. Kimsə onu tərcümə edib harasa göndəribsə, bəli, bu, şəxsən məni qəzəbləndirdi, amma oldu keçdi. İş ondadır ki, mən özüm də ingilis dilini bilirəm. İstəsəydim, onu elə ingiliscə yazardım. Amma kontekst çox önəmlidir. Yəni mən onu niyə yazdım, nə vaxt yazdım? Fevral ayı idi, Xocalı qırğınının ildönümü ərəfəsiydi. Girirsən “facebook”a. Biri deyir, özümüz eləmişik, biri deyir, cəbhə eləyib, biri deyir, Mütəllibov eləyib. Hadisəni törədənlər qalıb qıraqda, hamı günahı özündə axtarır, özümüzü qurbana çevirmişik. Bu, məni qəzəbləndirdi və elə bir şey yazdım. Bu da normal olaraq kiminsə xoşuna gəlmədi, tərcümə edib göndərdilər. Orda da oxuyanlar bunu vəhşilik kimi qarşıladılar. Bizim hökumətdə də beşin üstünə onunu qoyanlar oldu.
A.A: Yəni o təşkilatların bizim həyatımıza bu qədər təsir gücü olması normaldır?
Normaldır. Dünya belədir. Biz də balaca ölkəyik, milli kimliyimiz zəifdir. Özünü burda heç bir vəchlə gerçəkləşdirə bilməyənlər var. Potensialı yüksəkdir, sağlamdır, amma hansısa səbəbdən özünü gerçəkləşdirə bilmir, hər şeyə acıqlıdır. Tutaq ki, mənim kimisinə ümid olub, mən də götürüb elə bir şey yazmışam, tamam ümidini qırmışam onun. Ya da bəlkə onun həyatında çox önəmsiz bir epizoddur. Yazdı getdi, heç nə yaşamadı. Amma mən bunun ziyanını gördüm. Hərçənd mən bu məsələdə özümü günahlandırıram. Hər halda yazı mənim idi. Sadəcə görünür mənim də ondan umduğum bu idi ki, gərək elə eləməyəydi, ancaq elədi. Olsun, keçdi.
A.A: Bir dəfə yazmışdınız ki, mənəvi dəyərlər milli olmur, onları əxlaqla qarışdırmayın. Bu, o deməkdir ki, əxlaqın millisi, qeyri-millisi olur? Və olursa, Azərbaycanlının milli əxlaqı nələri ehtiva edir?
Nəinki millisi, hələ lokalı da olur. Bir millətin içində bölgələrdə də fərq var. Görürsən, bir millətdir, bir dil, bir dindir, amma bölgələrdə fərqlənirlər. Əxlaq lokaldır, adətin içində yaşayır, mexanizmi utandırmadır. Utandırma şəxsi tanışlıq tələb eləyir. Yəni səni yalnız səni tanıyanlar utandıra bilər. Bu, utandırma mexanizminə bağlı olduğuna görə, utandıranların da çevrəsi çox dar olur. Ona görə də, əxlaq adətlər hesabına yaşayır, ailələr vasitəsilə ötürülür. Bizdə ailələr əmlak poblemlərinə görə geniş olur. Əxlaq, ailə şəbəkələri hesabına – ailə, məhlə, bölgə – dəyişə bilir. Əxlaq duyğulara, davranışlara ünvanlanıb, mənəviyyat düşüncəyə. Bayaq duyğuların tərbiyəsi və düşüncələrin tərbiyəsindən danışdım. Əxlaq duyğuları tərbiyələndirir. Məsələn, böyüyün yanında saqqız çeynəmə, böyüyə söz qaytarma, onu eləmə, bunu eləmə. Bunlar hamısı əxlaqa daxildir, mənəviyyata heç bir aidiyyatı yoxdur. Mənəviyyat isə düşüncə tərbiyəsidir: məsələn, özünə arzulamadığını başqasına arzulama. Mənəviyyatın əsas məqsədi insanları bədgümanlıqdan uzaqlaşdırmaqdır, sən başqaları haqda yaxşı gümanda olmalısan. Əxlaq isə üzgörənlik və qərəzin üstündə bərqərardır. Amma mənəviyyat deyir ki, üzgörənlik eləmə, qərəzli olma.
A.A: Onda “filanskəs əxlaqsızdır” deyəndə..
Bəlli bir çevrə üçün əxlaqsızdır. Mən bunu ilk dəfə uşaqlıqda hiss eləmişəm. 15 yaşım vardı, Naxçıvana getmişdim. Nəyə görəsə mənə irad bildirdilər və “Bura sənin üçün Bakı deyil” dedilər. Onda bunu çox düşündüm. Necə yəni bura Bakı deyil? Mən neynirəm ki? Lap tutaq ki, yaxşı şey eləməmişəm, ancaq “bura sənin üçün Bakı deyil” nə deməkdir? Demək, Bakıda eləmək olar, Naxçıvanda olmaz?
S.S: Erkin bəy, bizi oxudğumuz kitablar və görüşdüyümüz adamlar birləşdirir cümləsi də sizə aiddir, insanlar həyata oxuduqları kitablardan baxırlar cümləsi də. Bu iki fikir arasında ziddiyyət yoxdur?
Yox. İnsan ancaq kitab bilikləriylə uzağa gedə bilmir, müşahidə bacarığın da olmalıdır. Kitab sənə həyatı izah eləmir, yön verir, düşünməyi öyrədir. Yaşamağı sən özün öyrənirsən.
A.A: Amma siz də elə yaşayırsınız. Kitablardan öyrəndiklərinizlə…
Bəzən olur. Çox qatmaqarışıq bir həyat təcrübəm var mənim. Siyasətə girməyimin mənim üçün bir faydası oldu: əvvəllər heç vaxt getmədiyim, getməyi düşünmədiyim bölgələrə getdim, ordakı insanlarla görüşdüm, danışdım. İndi ölkəni daha yaxşı tanıyıram.
S.S: Erkin bəy, hansı yeməkləri sevirsiniz?
Çoxdur. Dolma, məsələn. Yəni əsasən, ət yeməkləri. Xaşı sevmirəm, heç vaxt yeməmişəm, hərçənd ütmüşəm və bişirmişəm. Mən xaşın özünü yox, o ortamı çox sevirəm. Dadını bilmirəm.
A.A: Dadına baxmamısınızsa, sevib-sevmədiyinizi hardan bilirsiniz?
Bunu izah eləmək çox çətindir. Mən həmişə tanıdığım yolla gedirəm. Məsələn, maşın sürəndə yanımda kimsə varsa və “burdan dön, daha tez olacaq” desə, mən yenə öz bildiyim yola üstünlük verirəm. Ən qısa yol tanıdığım yoldur. Mənim həyat prinsipim budur. Bildiyim yolla gedirəm, bildiyim şeyləri yeyirəm, bildiyim şeyləri danışıram. Nəsə itirdiyimi sanmıram.
Bizə vaxt ayırdığınız üçün təşəkkür eləyirik.
Söhbətləşdilər: Aygün Aslanlı, Sevda Sultanova
AzLogos