Elçibəy KQB arxivlərini niyə açmadı?

İllər uzunudur Azərbaycanda kəskin müzakirə mövzularından biri “KQB arxivləri”dir.

19912-93-cü illərdəki Cəbhə-Müsavat hakimiyyətinin ən çox ittiham edildiyi mövzulardan biri məhz budur: “Hər şey əllərində idi, niyə arxivləri açmadılar? Niyə kimin kim olduğunu ortaya qoymadılar?”

İlk baxışda qulağa xoş gələn, adamın ürəyindən tikan çıxaran sözlərdir, bu sözlərə qoşulmamaq, bu iradlara haqq qazandırmamaq mümkün deyil. Lakin sadəcə ilk baxışda…

Niyəsini bir qədər sonra ətraflı izah edəcəyik. 

Hətta həmin birillik hakimiyyət dövründə KQB arxivlərinin açılmamasını elə bu hakimiyyətin, başda Əbülfəz Elçibəy olmaqla, aparıcı simaları haqqında müxtəlif spekuliyasiyalar, şübhələr irəli sürmək, ya da belə spekulyasiyaların, şübhələrin “qeyd-şərtsiz həqiqət” olduğunu əsaslandırmaq üçün istifadə edənlər tapılır.

Guya Cəbhə-Müsavat iqtidarının aparıcı simaları özlərinin də faş olacaqlarından qorxub-çəkindikləri üçün KQB arxivlərinin açılmasına maraq göstərməyiblər.

“Guya” deyirəm, ancaq əsla kimsənin əl-üzünü yumaq üçün demirəm.

Bəlkə, doğrudan da, sözügedən arxivlər açılacağı təqdirdə yatsaq yuxumuza girməyəcək həqiqətlərlə üzləşəcəyik.

El dilində desək, “torbada nə pişiklər varmış”, bəlkə, ondan sonra görəcəyik.

Hələliksə bunlar hamısı fərziyyədir.

İndi isə gələk sözümüzün canına: gerçəkdənmi, KQB arxivlərinin açılması çox sadə məsələdir və doğrudanmı, bunu cəmi birillik (1992-93) Cəbhə-Müsavat hakimiyyəti dövründə reallaşdırmaq mümkün idi?

Sonda yazmalı olduğumu öncədən yazım: sizi kədərlənməli olacağam, KQB arxivlərinin açılması düşündüyünüz qədər bəsit məsələ deyil, buna sizin fikirləşdiyiniz kimi, bir il ərzində nail olmuş heç bir postsovet və postsosialist ölkəsi yoxdur!

Həmin arxivlərin açılması üçün təkcə hüquqi prosedurların yerinə yetirilməsinin özünə belə kifayət qədər uzun zaman lazımdır.

İnanmırsınız?

Elə isə buyurun: postsosialist ölkələrindən Çex Respublikasında yalnız 2004-cü ildən başlayaraq, ölkənin Xarici Kəşfiyyat İdarəsi 1945-ci ildən 1989-cu ilə qədərki dövrü əhatə edən arxivləri ictimaiyyətə təqdim edib. Üstəlik, arxivlərin tam açıldığını söyləmək də olmaz. Bir çox sənədlərə çıxış o qədər də bəsit deyil.

Digər postsosialist ölkələrinə gəlincə: Rumıniya, Polşa, yaxud vaxtilə “Yuqoslaviya” sərhədlərinə daxil olan Serbiyada, Makedoniyada KQB arxivlərinin açılması nə vaxt mümkün olub, bilirsinizmi? 2000-ci illərin ikinci yarısından başlayaraq! Bu ölkələrdə lüstrasiya haqqında qanunun qəbulu illərcə müzakirə olunub, dərin mübahisələrlə müşaiyət edilib, sonda nəhayət, minbir zülmlə qərara bağlanıb və yalnız bundan sonra xüsusi xidmət orqanlarının keçmiş sənədləri ictimaiyyətin üzünə açılıb.  

Sözarası: “Lüstrasiya” mənşəcə yunan sözüdür, “təmizlənmə”, “aydınlanma” mənasına gəlir. Bir terminə çevrilən “lüstrasiya” hazırda müstəqillik qazanandan və ya hər hansı münaqişədən sonra əvvəlki rejimlə iplərin tamamilə qoparılmasını, həmin rejimin kadrlarından təmizlənməni, eləcə də onun mahiyyətinin tam ifşa edilərək cəmiyyətə açıqlanmasını nəzərdə tutur.

Postsovet ölkələrinə gəlincə: keçmiş Sovet respublikalarından yalnız Baltikyanı ölkələr lüstrasiya  haqqında qanunverici sənəd qəbul edib. Ancaq “Aha!” deyib sevinməyə tələsməyin: Litvada bu proses yalnız 2011-ci ildə başladı, Estoniya bundan bir il sonra – 2012-ci ildə KQB arxivlərinin, üstəlik, sadəcə, bir qismini açıqladı, Latviyada isə lüstrasiya ancaq və ancaq 2018-ci ilin sonlarında baş tutub.

Hələ SSRİ çağında antisovet ovqatının çox yüksək olduğu bu ölkələrin KQB arxivlərini “qırmızı imperiya”nın çöküşündən hardasa 30 il sonra aça bildiyini nəzərə alsaq,  Cəbhə-Müsavat hakimiyyətini 1992-93-cü illərdə bunu etməməkdə günahlandırmaq nə qədər məntiqli və vicdanidir?

Və ya başqa bir örnək: Ukrayna 2007-ci ildə KQB arxivlərinin açılmasına siyasi qərar versə də, burada lüstrasiya haqqında qanun ancaq 7 il sonra – 2014-cü ildə qəbul olundu, qanunun icrası isə praktik baxımdan yalnız bir il sonra – 2015-ci ilin oktyabrından başlayaraq gerçəkləşdirilə bilindi.

Bu nümunələri bir qırağa qoyaq.

Məsələnin ən önəmli tərəflərindən biri odur ki, KQB arxivlərinin açıldığı ölkələrdə bu proses ciddi daxili mübahisələrə, ixtilaflara gətirib çıxarıb.

Örnəkmi? Buyurun: Polşa lüstrasiya mövzusunda kəskin şəkildə qütbləşmiş, ikiyə ayrılmışdı. Cəmiyyətin bir hissəsi təkidlə arxivlərin açılmasını tələb edir, başqa bir hissəsi ilə israrla buna qarşı çıxır, lüstrasiyanın ölkədə nifrət və düşmənçilik havası yaradacağını deyirdilər. Arxivlər açıldı və katolik kilsəsinin nüfuzlu keşişlərinin xüsusi xidmət orqanları ilə əlaqədə olduğu üzə çıxdı. Polşa şokda idi. Arxivlərin açıqlanmasının əleyhdarları bu dəfə də prosesin dayandırılmasını istəyirdilər. Səbəb sadə idi: axı kim bilir Polşanı başqa hansı “şok”lar gözləyirdi?

Bütün bunları ümumiləşdirdikdə sual yaranır: tənqid edilməsi üçün xeyli səbəb sadalaya biləcəyimiz halda 1992-93-cü illər hakimiyyətini məhz KQB arxivlərini açmadığına görə suçlamaq nə qədər doğrudur?

Üstəlik, hakimiyyətin müxtəlif yüksək pillələrində hələ də sovet kadrları qalmışkən, ölkə xarici təcavüzlə üz-üzə, faktiki olaraq müharibə şəraitində ikən, üstəlik, daxildə Kremlpərəst qruplar yenidən toparlandığı, sürətlə təşkilatlandığı və özünü Rəsulzadə ilə silahdaşlarının yaratdığı Azərbaycan Cümhuriyyətinin varisi elan etmiş bir hakimiyyəti devirmək üçün müxtəlif ssenarilər qurduğu bir vaxtda KQB arxivlərini açmaq (bu, hüquqi baxımdan mümkün olsa belə!) nə qədər düzgün addım sayıla bilərdi?

Çətin siyasi, hərbi və sosial şəraitdə ölkədə yeni çaxnaşma qaynağı yaratmaq, doğrudanmı, lazım idi?

Ən əsası, Elçibəyi və komandasını məhz arxivləri açmadığına görə “KQB agenti” adlandırmaq hansı məntiqə sığır?

Bundansa son 25 ildə Azərbaycanda lüstrasiya məsələsinin niyə qaldırılmadığını soruşmaq daha doğru olmazmı?

Sonda: KQB sənədləri, nəhayət, bizdə də ictimaiyyətin üzünə açıq olmalıdır. Nəhayət, biz də keçmişimizlə üzləşməliyik. Ki, gələcəyimizi dünənin dəhşətli itkilərinə gətirib çıxarmış yanlışlarından, xətalarından arındıraraq, təmizləyərək sağlam təməllər üzərində inşa edə bilək.