“Narahat edən melodramatik gərginlik, naşı obraza əsaslanan duyğu və cəsarətli vizual üslub kimi məsələlərdəki məharəti ilə tanınan fon Trier, təkcə filmləri ilə deyil, həm də uzaqgörən “Dogma-95” manifesti ilə müasir kinoda böyük bir qüvvə olduğunu göstərdi.”
Lümyer qardaşlarının ilk filmi nümayiş etdirməsinin üzərindən tam 100 il keçib və məkan yenə Parisdir. Bu dəfə Danimarkanın müasir kinoya bəxş elədiyi ən görkəmli rejissorlardan biri – Lars fon Trier, “Doqma 95”-in manifestini və “Bakirəlik Andı”nı (kyskhedsløfter) oxuya-oxuya əlində tutduğu qırmızı kağızları səhnədən zaldakı tamaşaçılara səpələyir.
Həmin gün bir kino hərəkatı olaraq başlayan, daha sonra rəqs, teatr, memarlıq, şəhərsalma və hətta siyasət kimi bir çox sahələrə nüfuz edən “Doqma-95”in yaranma hekayəsinin tarixi bir qədər əvvələ gedir. 1995-ci il martın 13-də Lars fon Trier, Kopenhagendəki evində həmkarı Tomas Vinterberqlə birlikdə müasir kinonu tənqid edəndən sonra, vəziyyəti dəyişmək məqsədilə 10 yeni qayda yazır (qeyd etmək lazımdır ki, provokativ təbiəti etibarilə, “Doqma-95”in ideya müəllifinin daha çox Lars fon Trier olduğu da sezilir). Hərəkatın qurucularından sayılan Syören Kraq-Yakobsen və Kristian Levrinq kimi digər danimarkalı rejissorlar da “Bakirəlik Andı” adlanan bu yeni qaydaların altına imzalarını atırlar.
“Doqma 95” sadəcə meynstrim hal alan film istehsalı modelinə qarşı çıxmaq (və ya qarşı çıxmış olmaq üçün qarşı çıxmaq) deyildi, bir növ kinematoqrafiyanı xilas etmək cəhdi idi. Şübhəsiz ki, hərəkat, qloballaşma nəticəsində kino dünyasını cənginə alan amerikanlaşma üçün cavab mahiyyəti də daşıyırdı.
“Danimarka kinosuna etiraz etməyi çoxdan dayandırmışdım. Etiraz bildirirsənsə, o, müəyyən əhəmiyyətə malik şeyə qarşı yönəlməlidir. Bir şeyin əhəmiyyətinin olmadığını düşünürsənsə, buna etiraz etməyin elə də mənası yoxdur. Film dünyasında nüfuza sahib bir şey varsa, bu, əlindəki pul və dünya bazarındakı fövqəladə hökmranlığı ilə Amerika kinosudur.” — Lars fon Trier
Bu, Danimarka Film İnstitutundan çıxan rejissorlar, istehsalçılarla olan müsahibələrdə də öz təsdiqini tapacaqdı. Qloballaşmanın tüğyan etməyə başladığı dövrdə kiçik millətlərin, Hollivudla uğurla mübarizə aparmaqdan ötrü sadəcə bir yolları vardı: oyunun qaydalarını dəyişmək.
Bu dəyişikliklərin, xüsusilə, kiçik millətlər müstəvisində təsirli olması üçün ən birinci film istehsalını iqtisadi baxımdan əlverişli hala gətirmək lazım idi. Odur ki, “Doqma” çərçivəsində sənətkarın özünün fikirləşib tapdığı və işlərində qəsdən istifadə etdiyi “Bakirəlik Andı” qaydalar toplusu texnoloji, iqtisadi və ya zamanla bağlı deyildi, onlar dəyərli yeni işlər ərsəyə gətirməyə təkan verən yaradıcı məhdudiyyətlər hesab edilirdi. Bu baxımdan “Doqma-95” hərəkatının qoyduğu məhdudiyyətlərə sırf xarici təsirlərin məcburi nəticəsindən daha çox, həm də müəyyən mənada yeni sənət əsərlərinə daxildən gələn nəzarət cəhdləri kimi yanaşmaq lazımdır.
Danimarka kinosundan çıxan bu hərəkatı populyarlaşdırmağın əsas yollarından biri digər kiçik millətlərdən olan sənətkarların da bu mədəni istehsal oyununda iştirakına nail olmaqdan keçirdi. Gedişat gözlənilən kimi də baş tutdu və “Doqma” filmləri beynəlxalq hal almağa başladı.
“Bu, dünyanın hər yerində insanların ucuz “Dogma” filmləri çəkməyə başladığı bir tendensiya yaratdı. İndi hər kəs özünü film çəkməyə qadir hiss edirdi”.
Hərəkatın ilk filmi – “Şənlik” (“Festen”) iştirak etdiyi saysız festivallar, qazandığı mükafatlar və tənqidçilərdən aldığı müsbət rəylərlə kino dünyasının diqqətini hərəkata çəkməyə nail oldu. Ardınca Lars fon Trierin çəkdiyi mübahisəli “İdiotlar” (“Idioterne”) filmi də tənqidlərlə birlikdə gündəmdə özünə yer tutdu. Həmçinin “Səni sonsuzadək sevirəm” (“Elsker dig for evig”), “Yeni başlayanlar üçün İtalyan dili” (“Italiensk for begyndere”), “Mifunenin son nəğməsi” (“Mifunes sidste sang”) filmləri də hərəkatın diqqət mərkəzində qalmasına vəsilə olan digər uğurlu işlərdir.
Hazırda dünyanın müxtəlif yerlərində kiçik millətlərin sənətkarları tərəfindən çəkilmiş 35 doqma filmi var. Odur ki, “Doqma-95” qloballaşmanı hədəf alan bir cavab olmaqla yanaşı, özlüyündə həm də onun (“grassroots globalization”) vəsilə olduğu aşağıdan gələn hərəkatlara bir nümunə idi.
Bütün bunlarla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, Lars fon Trier və Piter Olbek Yensen tərəfindən təsis olunan və regiondakı ən böyük film şirkəti “Zentropa”nın dəstəyi ilə inkişaf edən “Doqma-95” hərəkatı Skandinav kino sferasını canlandıran əsas bədii güc idi. 2005-ci ildə ilkin ruhunu itirdiyinə görə sonlandırılan hərəkat, sosial həyata da bir çox aspektdən təsir etdiyinə üçün müasir Danimarka mədəni kimliyinin formalaşmasında böyük pay sahibi olaraq qalır.