Beynəlxalq Ana Dili Gününə hələ çox var, amma bir neçə gün öncə dillə bağlı iki maraqlı hadisə baş verdi. Özümə də maraqlı və hətta gözlənilməz olduğu üçün yazmağı qərara aldım.
Kapitalizmin dili?
İşlə bağlı bizim İnstituta (Berlin Humboldt Universiteti Slavistika İnstitutu) başqa bölümdən iki araşdırmaçı ərəb xanımı (Beyrut və Qahirədən) gəlmişdi. Qısa tanışlıqdan sonra bir yerdə qəhvə içərək, almanca bilmədikləri üçün ingiliscə söhbət edirdik.
Ordan-burdan bir az elmi mövzularda, bir az da mühacir problematikasından danışdıq, kustar ingiliscəmdən kompleks keçirməmək üçün dedim ki, bir təsəvvür edin, mən heç zaman ingiliscəni öyrənməmişəm.
– Nədən öyrənməmisiniz ki? — livanlı xanım siqaretini sümürərək təəccüblə sordu.
– Sovet zamanı məktəbdə təhsil vaxtı üstünlük bizə dost (yəni dost-doğmaca DDR dili) olan almana, ya da (sovetlərlə əla münasibətdə olan) fransıza daha çox verilirdi, ingilis (konkret bizim 194 saylı məktəbdə) isə demək olar ki, yox idi. Mənsə o zaman konkret sırf musiqiyə görə almancanı seçdim – Bach, Mozart və xüsusən Beethoven’in dili olduğu üçün öyrənməyi çox istəyirdim. İngilisə isə – bəlkə da ideoloji səbəblərdən, “kapitalizmin dili” olduğu üçün – sovetdə çox üstünlük verilmirdi.
Sifətində çoxmənalı bir ifadə oyanmış misirli xanım həmən dilləndi:
– Sizə bir şey deyim, əslində tam haqlı idilər. Doğru deyirdilər, elə hannibalistik kapitalizmin dilidir bu.
Hamılıqla dostcasına çoxmənalı gülüşdük.
Mövcud problemləri bir “günah keçisi“ tapıb onun üstünə bəhanələmək yaxşı şeydir, dostlaşdırır insanları.
Kimsə “günah keçisi“z qalmasın bu həyatda – bəhanəniz həmişə bol olsun.
“Naqis dil”?
Azərbaycan dilinin çatışmazlıqları, eyni zamanda üstünlükləri çoxdur, bu haqda dostlarla çox danışmışıq. Əslində bu dilin isminin “türk dili” olmasının tərəfdarı idim həmişə, çünki evimizdə 1938-ci ilin raritet bir kitabı vardı – “Azərbaycan atalar sözləri”, o zamanın latın qrafikasında. Uşaqlıqdan həmin kitabın müstəsna bir kitab olduğunu anlamışdım, məktəbdə almancanı öyrənəndə latın qrafikasını anlayandan bəri onu oxumağa çalışmışdım. Kitaba ön sözdə “türk dili” ifadəsi işlədilirdi. Sonralar Axundov adına kitabxanada Üzeyir bəyin o zaman dərc edilmiş elmi əsərlərində “türk dili”, “türk kompozitoru”, “türk muzıkası” ifadələrinə çox rastlamışdım.
Amma indi bu mübahisələrə bir daha dönmək istəmirəm. Dilin adını ölkənin adı ilə eyniləşdiriblərsə – qoy olsun, fərq eləməz ki, cəmi 80 il öncə baş vermiş hadisədir. O da fərq eləməz ki, Azərbaycan dili indi Qafqazda bir zamanlar oynadığı lingua franca rolunu, daha maaləsəf, oynamır. Başlıca məsələ hazırda dilin hansı çeviklikdə olması, tərcüməçilərin dillə necə rəftar edə bilmələri, bu dildə hansı ədəbiyyatın yaradılmasıdır.
Tərcümə işləri ilə əlaqədar bütün dostlarla fikrimiz hər zaman eyni olub – dilin inkişafına çox böyük bir ehtiyac var. Musiqişünas kimi çox vacib bir layihə üzərində illərlə işləyərkən buna bir daha əmin olmuşdum. Bir neçə nüfuzlu musiqişünasın çağdaş musiqi haqdakı esselərini mənim tərtibatım və redaktoruluğum altında dilimizə “Müasir musiqi haqqında esselər” (“ÇağdaşAs”, Bakı-2013) toplusu şəklində yalnız illərlə işlədikdən sonra, 2013-cü ildə çox kiçik bir tirajda dərc edə bildik.
Tələbələrim, hazırda həmkarlarım və dostlarım olan gənc musiqişünaslar və bəstəkarlarla bu toplu üzərində işlədiyim 6 il ərzində dəqiq anladım ki, Üzeyir bəy və Qarayev kimi dühaların titanik əməyi nəticəsində musiqimizdə keçdiyimiz mərhələlərin hamısını dilimiz təəssüf ki, keçməyib və bu qeyri-proporsional inkişafın nəticəsində dilimizdəki resursların həcmi (konkret olaraq musiqişünaslığın dilində), sırf bu sahədə istifadəsi də çox-çox zəifdir.
Əslində bu işlərdən qat-qat öncə “dil qrafikası bir sivilizasiya seçimidir” qənaətinə gəlmişdim və sırf dilçi olmasam da, bu tezisi bəyan etmək üçün bir neçə dəfə məqalələrlə çıxış etdim. Çünki latın əlifbasına keçid bizim üçün təkcə yazı qaydalarını dəyişdirmək yox, cəmiyyətin təkamülünü fərqli məcraya yönəltmək üçün atılan addım olmalı idi əslində. Bizim dil və cəmiyyəti fərqli zamanlarda iki dəfə (kifayət qədər müxtəlif) latın əlifbasına keçid edərək Qərb mədəni vektoruna istiqamlənib, lakin yazı sistemi indiyə kimi kirlilik yazının əhatə dairəsində qalıb.
Dostum, yazar Ələkbər Əliyevin bir dəfə publik olaraq “Azərbaycan dili naqis dildir” ifadəsi əslində hamımızın ümumiləşdirilmiş fikri olub, heç bir təhqir konnatasiyası daşımadan real faktın ifadəsi idi, amma necə vay-şivən qopmuşdu o zaman, xatırlayan lazımdır indi. Nə deyək, elementar cəmi 500 tirajlıq kitabların satıla bilmədiyi ölkədə yerli dilin inkişafı haqda danışmaq asan iş deyil. “Nə gözəl dilimiz var!” tipli şüarlardan isə, min kilometr uzaqda olmuşam hər zaman.
“Nə gözəl diliniz var!”
Universitetdə işdən sonra axşam yorğun halda evə dönürdüm, Berlindəki S-bahn (elektrik qatarı) ilə gedərkən dostum, publisist Fəxrəddin Hacıbəyli telefon açdı, bir neçə stansiya yolu müxtəlif mövzularda söhbətləşdik.
Almanda qatarda adətən hündürdən danışmırlar, mən də çalışırdım kifayət qədər bəm səslə danışım ki, söhbətimlə ətrafdakı sərnişinləri narahat etməyim. Lakin irəlidəki oturacaqdakı kifayət qədər gənc alman xanım dəfələrlə dönüb mən tərəfə baxdıqda bir qədər əsəb və kompleks hissi keçirdim – kifayət qədər pedant publika olan alman cəmiyyətində hərdən kiçik detala görə nəsə deyə bilərlər və bu qıcıq doğurmaya bilməz.
Xanım bir neçə dəfə dönüb baxdıqdan sonra gəlib önümdə oturdu və əli ilə nəsə işarə etməyə başladı. Əsəbimdən Fəxrəddinlə danışığı dayandırmadan qulaqlığın birini çıxarıb sərt baxışla və ötkəm səslə:
– Buyurun, nəsə demək istəyirsiniz?
– Bağışlayın, bu hansı dildir, siz danışırsınız?
– Azərbaycan dili. (Aserbaidschanisch)
– Nə müddətdir söhbətinizi dinləyirəm, necə də gözəl səslənməsi var!
Quruyub qaldım, nə deyəcəyimi bilmirdim. Fəxrəddin də qalmışdı qulaqlığın o tayında, nəsə danışırdı orda. Stansiyaya çatdıq.
– Nə gözəl diliniz var! — vaqon dayananda xanım bir daha təkrar etdi və endi.
Arxadan təşəkkür etməyə birtəhər macal tapdım.
Əgər bunu olmuş hadisə kimi bizimkilərdən kimsə yazsaydı, doğrusu gülərdim ən yaxşı halda. Hesab edərdim ki, uydurmadır. İndi öz başıma gəldi.
P.S. Fəxrəddinlə o gün nə haqda danışdığımızı da unutmuşam doğrusu.
