Berlin Divarının “bərpası”

Bir neçə gün öncə Berlin Divarının sökülməsinin 30-cu ildönümünü yaşadıq.

Bu tarixi hadisə demokratikləşmənin üçüncü dalğasının zirvəsidir. Ardınca SSRİ-nin yıxılması və Yeltsin Rusiyasının liberalizmi bu prosesin son akkordları idi. 1990-cı illərin sonundan etibarən isə bu üçüncü dalğa özünün geri çəkilmə, obrazlı desək Berlin divarının bərpası mərhələsinə qədəm qoyub.

Müstəqil Azərbaycanda avtoritar idarəetmə özünün 26-ci ilini tamamlayıb. Şərti bölgü aparsaq, ilk 10 ili demokratiklşməyə keçidin baş tutacağına dair güclü inamın olduğu, sonrakı 10 ili dəyişiklik fürsətinin 2003-cü ilin oktyabr qarşıdurmalarında itirildiyinə dair qənaətlərin möhkəmləndiyi, son 6 ili isə demokratikəşməyə olan ümidlərin itirilməsi kontekstində dəyşiklik vəd edən qüvvə və liderlərin sorğulanması dövrü kimi təsnifatlaşdıra bilərik. Bu məsələyə dair ətraflı izahı yazının sonrakı abzaslarında oxuya biləcəksiniz.

Nəhayət, biz anlamalıyıq ki, nəyə görə 30 ilini arxada qoyduğumuz mübarizə özünün demokratik irəliləyiş töhfələri ilə yox, 30 il əvvəl mövcud olan siyasi imkanların belə itirilməsi ilə xarakterizə olunur?!

Demokratikləşmənin üç dalğası

“Avtokratiyadan demokratikləşməyə keçidin uyğun metodikası hansıdır?” sualına cavab axtarışında demokratikləşmənin üç dalğasının tarixi təcrübəsi vacib dərsdir. Demokratiya dalğaları akademik siyasətin ən çox müzakirə olunan sahəsidir. Siyasi ədəbiyyat son 30 ilini bu müzakirələrə həsr edib. Bu yazıda toxunacağımız məsələ isə postsovet ölkələrində, və ümimiyyətlə, dünyada gedən (yaxud getdiyi iddia olunan) demokratikləşmənin məhz sökülən Berlin divarının davamı olması haqda illüziyalara izah verməyə çalışmaq, üç dalğanın spesifik xüsusiyyətlərini sadalamaqla, son 15-20 ildə gedən proseslərin demokratikləşmə baxımından uğur qazanmamasının səbəblərini açmaqdır.

Demokratiyanın birinci dalğası öz başlanğıcını 1776-da ABŞ-ın müstəqilliyi və 1789-cu il Böyük Fransız İnqilabından götürür. Bu, demokratikləşmənin ən uzunömürlü dalğasıdır. 100 ildən artıq davam edən bu dalğa Osmanlı, Avstriya-Macarıstan və Çar Rusiyası imperiyalarının süqutu nəticəsində Balkanlarda, Mərkəzi və Şərqi Avropada, eləcə də Qafqazda bir sıra yeni dövlətlər meydana gətirdi. Onların çoxunda idarəetmənin demokratik formaları tətbiq edilirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti də bu dalğanın məhsulu kimi ilk dəfə müstəqillik qazanan və demokratik idarəetmə tətbiq edən dövlətlərdən biri idi. 

Lakin 1922-ci ildə Benito Mussolini’nin İtaliyada hakimiyyətə gəlişi ilə birinci dalğa özünün geri çəkilmə mərhələsinə qədəm qoydu. 1933-cü ildə Almaniyada Hitlerin hakimiyyətə gəlməsi isə alman və Avstriya demokratiyalarını da səhnədən sildi. Geri çəkilmə mərhələsi demokratik təsisatlar qurmağa macal tapmayan digər dövlətləri də vurdu. Sonda, 1940-cı ildə bütün kontinental Avropada demokratik idarəetmə quruluşunu saxlayan cəmi iki dövlət qalmışdı — İsveçrə və İsveç.

Beləliklə, birinci dalğa şərqdən sovet totalitarizmi, mərkəzdən faşist (nasional-sosialist) və militarist ideologiyaların yüksəlişi, eyni zamanda, İngiltərə və Fransanın öz aralarında apardıqları geosiyası oyunların məngənəsində boğularaq geri çəkilməyə məhkum oldu.

II Dünya Müharibəsinin sonu, nasizmin və faşizmin dağılması demokratikləşmənin ikinci dalğasının əsasını qoydu. Avropanın köhnə demokratik dövlətləri, Böyük Britaniya və Fransa kimi ölkələr müharibədən qalib çıxsalar da, iqtisadi gücləri sarsılmışdı. Nəhəng dəniz imperiyaları olan bu ölkələr koloniyalarını itirməli olurdular. Bu koloniyaların bir çoxu öz müstəqilliyini elan etdi. Elə bu ərəfədə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı yarandı. BMT dünyada demokratik insititutların, insan hüquq və azadlıqlarının inkşafına yardım edən və zəmanət verən ilk beynəlxalq təşkilat oldu. Ardıyca Avropada qurulan regional təşkilatlar, Avropa Şurası, Avropa iqtisadi Birliyi, NATO kimi siyasi azadlıqları, inteqarativ iqtisadi-siyasi əməkdaşlığı və təhlükəsizliyi özündə ehtiva edən həqiqi demokratiya mərkəzləri beynəlxalq siyasətin əsas oyunçılarına çevrildilər.

Lakin SSRİ və ABŞ arasında gedən soyuq müharibə qlobal demokratikləşməyə qarşı əngəl törədirdi. Asiya, Afrika və Latın Amerikasının gənc və dayanıqsız demokratiyaları bu iki əks qütbün güclü tərəfdaş tələblərinə cavab vermirdi. Hər iki hegemon ölkə özünün təsiri altındakı coğrafiyalarda avtoritar dövlət çevrilişlərinə şərait yaradır və dəstəkləyirdilər. Sovet İttifaqı Afrikadakı diktatorları silahla təmin edir, Amerika isə Latın Amerikasında hərbi xunta rəhbərləri üçün məsləhətçi və iqtisadi dəstəkçi kimi çıxış edirdi. Bu, 50-c illərin sonuna doğru geri çəkilmənin ikinci dalğasını yaratmış oldu.

Lakin buna baxmayaraq, hələ soyuq müharibə bitmədən demokratizasiyanın üçüncü böyük dalğası revanş götürmüş, diktaturalar dağılmağa başlamışdı. Hər şey 1970-ci ilin ortalarında Cənubi Avropadan başladı. Bir-birinin ardınca Portuqaliya, İspaniya və Yunanıstanda dəyişikliklər oldu. 80-ci illərin sonuna doğru vüsət alan demokratikləşmə prosesi — Şərqi Avropadakı demokratikləşmə seriyası, soyuq müharibənin simvolu olan Berlin divarının sökülməsi və SSRİ-nin dağılması — üçüncü dalğanın qarşısıalınmaz prosesə çevriləcəyinə böyük ümidlər yaratmışdı.

Üçüncü dalğanın nəticələri

Üçüncü dalğanın nəticələri dəyişiklik yaşayan hər ölkə üçün fərqli oldu. Çexoslavakiya sakit şəkildə çoxpartiyalı sistemə keçdi, bir güllə belə atılmadan Çexiyaya və Slovakiyaya ayrıldı. Yuqoslaviyanın dağılması etnik təmizləmələr, irimiqyaslı hərbi əməliyyatlar və NATO bombardmanları ilə müşaiyət olunaraq on ildən çox zaman aldı. Sovet İttifaqı ölkələrindən bəziləri Avropa İttifaqına üzv olmağa (Estoniya, Latviya, Litva) imkan tapdı. Bir neçəsi avrointeqrasiya yolunda xeyli məsafə qət etdilər. Əksəriyyəti isə (Rusiya, Belarus, Azərbaycan, Qazaxıstan və Orta Asiya ölkələri) sərt avtoritarizmə yuvarlandı. Ümumilikdə isə üçüncü dalğanın nəticəsi rəqəmlərlə daha yaxşı xarakterizə olunur: 1985-ci ildə dünyada cəmi 44 demokratik ölkə var idisə, 2005-ci ildə onların sayı artıq 93 idi.

Üçüncü dalğanın dönməz xarekter alacağına dair optimizmin yüksəlməsinə baxmayaraq cəmi 20-25 il sonra etiraf etmək lazım gəlib ki, o da elə 2000-ci illərdən etibarən geri çəkilməyə və öz yerini üçüncü qlobal avtoritar revanşa buraxmağa vadar olub.

XXI əsrin birinci və ikinci on illiyində postsovet avtokratiyalarına endirilən zərbələr (Gürcüstan, Ukrayna, Qırğızıstan) üçüncü dalğanın davamı deyildi. Geri çəkilməklə bərabər yüksələn avtokratiya revanşına qarşı, əslində, demokratikləşmənin ilk dalğasının mahiyyətinə uyğun inqilabi keçidlərdi. Hal-hazırda dünyada gedən proseslər də Beynəlxalq avtoritar koalisiyanın böyük revanşı qarşılığnda ayrı-ayrı ölkələrdə baş qaldıran və üçüncü dalğanın yox, məhz birinci dalğanın xüsusiyyətlərinə uyğun formada endirilən inqilabi zərbələrdir.

Azərbaycandakı proses

Öz ölkəmizə qayıtmış olsaq, uzun illərdir əliyevlər avtoritarizminə qarşı aparılan mübarizənin uğur qazanmamasının əsas səbəbi, əslində, yuxarıda izahını verdiyimiz demokratik dalğalar arasındakı spesifik fərqləri, onların diktə etdiyi məcburiyyətləri doğru qiymətləndirə bilməməyimizdən irəli gəlir. Hansı ki, əgər birinci dalğa daha çox inqilabi dəyişikliklərə əsaslanırdısa və nəhayətində seçkili demokratiyanın möhkəmlənməsi ilə nəticələnmişdisə, son dalğa demokratikləşmə prosesinin daha çox konsalidativ müstəvidə, yəni avtoritar və totalitar hökümətlərin yuxarıdan başlanan islahatlarla yeni idarəetmə formasına keçid nümunələri ilə seçilirdi.

Bizim bütün bu 30 illik mübarizə taktikamız da məhz son dalğanın davam etdiyinə dair yanlış qənaətlə onun spesifikasına və metodik şərtlərinə uyğun formada uğura nail olmağa hesablanmışdı. Yəni strategiya bu idi: biz höküməti anti demokratiklikdə ifşa edirik, beynəlxalq təşkilatlar onu üzərinə götürdüyü insan haqları və seçki islahatları öhdəlikləri ilə sıxışdırır və nəticədə rejim geri çəkilərək protest elektoratının təmsilçiləri ilə dialoq məcburiyyətində hakimiyyət dəyişikliyini həzm etməli olur. Təxminən Cənubi Afrikadakı aparteid rejiminin süqutuna bənzər ssenari.

Halbuki, əliyevlər avtoritarizmi ən geci 2003-cü ildə yeni müstəviyə, məşəvərətçi avtoritarizmdən sərt avtoritarizmə keçid etməklə, demokratiyanın son dalğasına qarşı yeni avrotitarizmin özünəməxsus immunitetlərini qazanaraq ənənəvi mübarizə taktikasının uğursuzluğa məhkumluğunu şərtləndirmişdi.

Daha aydın izah üçün belə bir müqayisə aparaq: əgər 2003-cü ilə qədər Azərbaycanda aparılan demokratiya mübarizəsi hər gün özünün bir az daha çox güclənmə dövrünü yaşayırdısa, bu tarixdən sonra əksinə, hər gün daha çox geriləmə dövrünü yaşadı. Bu, bir çoxlarının inandığı kimi təkcə Azərbaycanın siyasi müxalifətinin demoralizasiyasına, yəni 2003-cü il seçkilərindən sonra əmələ gələn ruh düşkünlüynə görə yaranan mənzərə deyildi.

Yazının ilk abzasında qeyd edildiyi kimi, demokratiyanın son dalğasının geriləmə mərhələsi, əslində, Yeltsin liberalizminin Rusiyadakı süqutu və Putin avtokratiyası ilə artıq başlamışdı. Bu, çox mühüm mərhələdir. Məhz bu geri çəkilmə mərhələsindəki apatik vəziyyətimiz bizim uğursuzluğumuzun determinizmidir. Əgər Azərbaycan avtoritarizmi 2005-ci ildə özünün sərt dönüşünü etməsəydi və ya Gürcüstanın, Ukraynanın bir neçə il öncəki “səhvlərini” təkrarlayaraq həqiqi parlamentar plüralizmə keçid etmiş olsaydı, demokratiyanın son dalğasının ənənəvi taktikası rejimi “siyasi dialoq və konsolidasiya”ya məhkum buraxa və demokratikləşməni həzm etməyə məcbur edə bilərdi.

Əliyevlər rejimi isə son dalğanın geri çəkilmə mərhələsini (həm də Gürcüstan, Ukrayna və Qırğızıstan inqilablarının təhdidi altında) “vaxtında gördü”. Adı çəkilən ölkələrdən fərqli olaraq tərəddüdə son qoydu — avtoritarlaşma və demokratikləşmə arasındakı təhlükəli rəqsi dayandırıb demokratiyanın son dalğasına qarşı formalaşan beynəlxalq avtoritar koalisyaya qoşulmağı seçdi.

Sözsüz ki, antiavtoritar aktivistlər bu mərhələ dəyişikliyində təslim olub geri çəkilməməklə ləyaqətli davrandı. Lakin yeni mərhələnin çağırışlarına uyğun yeni strategiya hazırlamadı. Sadəcə son dalğanın verdiyi təcrübə ilə avtoritarizmin möhkəmlənməsinə qarşı refleksiv müqavimət göstərməyə davam edildi. Mərhələ dəyişikliyi ilə ənənəvi taktikanın ayrı-ayrı müstəviləri ehtiva etməsi və onun doğurduğu disfunksionalizm demokratik qüvvələrin zəifləməsini, avtoritarizmin möhkəmlənməsini şərtləndirdi. Bu da, öz növbəsində prinsipial müxalif düşərgəsinin ikinci refleksini — sərt avtoritarizmə qarşı sərt müqaviməti doğurdu. Yəni etirazçılar nə qədər basqıya düçar oldularsa, inqilabi radikalizmə bir o qədər çox meyllənmiş oldular ki, bu artıq Azərbaycan avtoritarizminin ölkənin siyasi mənzərəsini son dalğanın yox, əslində, birinci dalğanın diktəsinə tabe etdirdiyinin ən aydın təzahürüdür. 

Postsovet coğrafiyasındakı proseslər

XX əsrin sonlarında Cənubi Amerikada, Şərqi Avropada və Cənubi Afrikada (1948-ci ildən davam edən aparteid rejiminin 1990-cı ildə Afrika Milli Konqresi ilə danışıqlara başlaması) baş verən, əsasən elita təmayüllü, yuxarıdan aşağıya doğru keçidlərdən fərqli olaraq XIX əsr Avropasındakı keçidlər xalqın səfərbər edilməsi nəticəsində baş tuturdu. Bu inqilablar əvvəlcə basdırılsa da sonrakı onillikləklərdə bütün Avropa boyu seçki hüququnun yayılmasına zəmin hazırlayan bazısı formalaşdırmışdı.

Postsovet coğrafiyasında XXI əsrin birinci və ikinci on illiyində baş verən dəyişiklər, xüsusilə də “ikinci Maydan” hadisəsi heç də sonuncu dalğanın, yəni Latın Amerikası və ya Şərqi Avropada baş verən dəyişiklərin spesifikasına uyğun gəlmir. Bu keçidlər daha çox Fransa inqilabından başlayıb ötən əsrin 20-30-cu illərinə qədər davam edən və seçki hüququ ilə zəfər çalan birinci dalğanı xatırladır. Bizim mübarizəmizin özülünü də ilk növbədə seçki hüququnun qazanılması təşkil edir. Bu isə əvvəlki izahlardan da göründüyü kimi son dalğanın yox, ilk dalğanın predmetidir. Buna görə də son dalğa ədəbiyyatı və taktikası təbii olaraq hazırda o qədər də işə yaramır.

Hazırda biz indiki vəziyyətimizi əvvəllər (1993-2005) Azərbaycanda dəyişikliklərin resursu və novatoru kimi çıxış edən nüfuzlu şəxslərin, siyasi təşkilatların küncə qısılması kimi xarekterizə edə bilərik. Onlardan siyasətlə peşəkar məşğul olanlarının əksəriyyəti nəticəsizlikdən lazımsız adama çevrilmə qorxusunun psixozuna yoluxubsa, dəyişiklik perspektivindən ümidini kəsən, amma ölkənin məchul gələcəyi haqda tədirgin olan rəy yaradıcı bir sıra intellektuallar da “bəlkə avtoritarizmin özünün içində dəyişiklik üçün çıxış yolu tapmaq olar?” yanlışına yuvarlanıb.

Çünki hər iki zümrə özlərini demokratikləşmənin son dalğasının siyasi ədəbiyyatdakı metodikasına sadiq və məhkum hiss edirlər. Halbuki çox aydın görünür ki, Azərbaycanda dəyişiklik imkanları ilə bağlı şərtlər çox sərtləşib və təəssüf ki, sürətli şəkildə inqilabi müstəviyə doğru hərəkət edir. İnqilabi müstəvi isə qətiyyən son dalğanın predmeti olmadığına görə, xüsusilə də intellektual dediyimiz zümrə yenidən müzakirələrin keçmiş müstəviyə qaytarılmasının mümkünlüyünə ümid bəsləyirlər. Hökümətlə hansısa formada daha yumşaq müstəvidə ünsiyyətə cəhd etməklə, sanki rejimi hansısa islahatlara həvəsləndirə biləcəklərini və bununla da dəyişiklik üçün konsalidativ imkanların geri qaytarıla biləcəyini düşünürlər. Şübhəsiz ki, yanılırlar.

Yaranan suallar

Elə buradaca bir neçə sual ortaya çıxa bilər:

Prosesin inqilabi müstəviyə daşınması arzu olunandırmı? — Əsla. Lakin şərtlər onu diktə edir.

Ümumiyyətlə, Azərbaycanda inqilabi profilli siyasi təşkilat varmı?—Xeyr.

O zaman bizim indiki vəziyyətimiz siyasi labirintirmi? Eyni qaydada davam edəcəyiksə, bəli. Yox, əgər vəziyyətdən çıxış yollarını eninə-boyuna müzakirə edib, avtoritar tendensiyaya qarşı refleksiv reaksiyalar əvəzinə onu necə dəyişməyin yollarının tapılmasına dair yeni siyasi strategiyalar üzərində işlənilsə, o zaman “əliyevlər avtoritarizminə necə qalib gəlməli?” sualına cavab tapıla bilər. Və cavab axtarışlarımızda bir həqiqəti, Azərbaycan avtoritarizminin çöküş reseptini tapmağın, onu islahatlara vadar etmə reseptini tapmaqdan daha ağlabatan olduğunu unutmadan.