Azərbaycanla Ermənistan arasında 1988-ci ildə başlayan DQMV ətrafında münaqişə 1988-ci ildə hər iki dövlətə rəhbərlik edən şəxslərin dəyişməsi ilə növbəti mərhələyə keçdi. Mərkəz bu addımı ilə vəziyyəti nisbətən normallaşdırmaq istəsə də bu, istənilən nəticəni vermədi. Həm Əbdürrəhman Vəzirov, həm də Suren Arutyunyan milli xəttin davamçısı idi və heç biri DQMV məsələsində hansısa güzəştə getmək istəmirdi.
Münaqişə Dağlıq Qarabağla bağlı olsa da gərginlik bütün Azərbaycan-Ermənistan SSR sərhədi boyunca hiss edilirdi. Sərhəd boyunca ilk atışmalar Qazax rayonunun Ermənistanla sərhəd kəndlərində başladı. Qazax rayonuna daxil olan Yuxarı Əskipara, Barxudarlı və Sofulu kəndləri Ermənistan ərazisi daxilində yerləşdiyi üçün bu istiqamətdə vəziyyət xüsusilə mürəkkəb idi. Həm Azərbaycan, həm də Ermənistan liderləri bu dövrdə vəziyyəti sabitləşdirmək üçün müəyyən addımlar atsa da milli məsələdə uzlaşmazlıq real nəticənin formalaşmasına imkan vermirdi. İki dövlət rəhbərlərinin ilk görüşünün Qazaxda və ona qonşu olan İcevanda keçirilməsinin bu sərhəd xəttinin önəminin göstəricisi idi (Guseynov, 2013:95).
Azərbaycan KP MK-nın 1-ci katibi Əbdürrəhman Vəzirov bu görüşü belə xatırlayır: “Bu yaxınlarda yoldaş Arutyunyanla birlikdə iki respublikanın bölgələrinə səyahət etdik. Sərhəd xəttində yaşayan həm ermənilər, həm də azərbaycanlılar bizdən xalqlarımız arasındakı əsrlik dostluğun pozulmasına imkan verməməyə çağırırdı. Mən də şəxsən bəzi xoşagəlməz hadisələrin xalqlar arasında yaranan dostluğa zərər verə bilməyəcəyinə əminəm. Bu dostluğun itməməsi üçün əlimdən gələni edəcəm.” (Vezirov, 2018:137).
Lakin bu kimi nikbin fikirlər reallıqla uyğun gəlmirdi. 1989-cu ilin sonuna doğru sərhəddə vəziyyət getdikcə gərginləşməyə başladı. İlk qarşıdurma da Qazax rayonunda başladı. 1989-cu ilin dekabrın 23-ü Qazax rayonunun Yuxarı Əskipara, Barxudarlı kəndləri Ermənistan silahlıları tərəfindən atəşə tutuldu (Guseynov, 2013:247). Buna səbəb regionda AXC silahlılarının güclənməsi idi. Vəzirov hökumətini yıxmaq istəyən cəbhəçilər tərəfindən formalaşdırılan silahlı dəstələr həm Azərbaycan hökumətinə, həm də ermənilərə qarşı vuruşurdu. 1990-cı il 20 yanvar hadisələrinə qədər Azərbaycan SSR-in Ermənistan SSR-lə olan sərhədlərinin təhlükəsizliyi mülki insanlar tərəfindən həyata keçirilirdi. Sovet ordusu 20 yanvarda Bakıya girdikdən sonra Bakıda və Azərbaycanın bir sıra digər böyük şəhərlərində fövqəladə vəziyyət elan edildi.
Sovet ordusunun Azərbaycana girməsi ilə AXC-yə məxsus birləşmələrin tərksilah edilməsinə başlandı. AXC ilə Sovet ordusunun toqquşmalarından biri Aşağı Əskipara kəndində yaşandı. Maraqlıdır ki, bu kənddə yerləşən erməni kilsəsini partlatmaq istəyən AXC fəallarının qarşısını alan şəxs Sovet ordusunda qulluq edən azərbaycanlı əsgər Cavanşir Mirzəyev olmuşdu. Hazırda regionda yaşayan ermənilər kilsənin dağıdılmasının qarşısını azərbaycanlı əsgərin aldığını hələ də xatırlayırlar.[1] Bu zamandan etibarən Azərbaycan ərazisinə basqın edən yaxşı silahlanmış erməni yaraqlılarına qarşı Sovet ordusu və SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin ordusu mübarizə aparmağa başladı. Bu dövrdə Azərbaycan-Ermənistan sərhəddində ciddi silahlı qarşıdurma baş verməmişdi. Bununla belə, Qazax rayonunda hər iki tərəfin iştirakı ilə qarşılıqlı atışmalar baş verirdi.
Qazax rayonunda ilk ölümlə nəticələnən qarşıdurmalar isə Bağanis-Ayrım kəndində başladı. Bu kənd strateji əhəmiyyətli ərazidə yerləşir. Yerevan-İcevan-Noyemberyana gedən əsas magistral yol (H-53) Bağanis Ayrım kəndinin ətrafından keçir. Bu ətrafda Azərbaycan mövqeləri yüksəkdə idi. Azərbaycan mövqelərindən yolun aydın görünməsi bu ərazidən keçən erməni nömrəli maşınları nəzarətdə saxlamağa imkan verirdi. Ermənilər bunu öz təhlükəsizliklərinə aşkar təhdid kimi görürdülər. 4 mart 1990-cı il tarixdə erməni dəstələrinin Qazax rayonunun Bağanis-Ayrım kəndinə silahlı hücumu nəticəsində 2 nəfər həlak oldu, 2 nəfər isə yaralandı. (Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi, cinayət işi 11709).[2] Bu hadisədən 20 gün sonra Qazax rayonunda ilk böyük qətliam törədildi. 24 mart 1990-cı ildə hazırlıqlı erməni silahlı dəstəsi Bağanis-Ayrum kəndinə basqın etdi.
Polkovnik leytenant Oleq Larionov, Bağanis-Ayrım kəndinin mühafizə qrupunun rəhbəri. Ölümündən sonra “Qırmızı bayraq” ordeni ilə təltif edilib.[3]
Pulemyotlar və avtomatik silahlardan intensiv atəşə tutulan kəndə girən erməni qrupu 8 mülki nəfəri öldürdü. Ölənlərdən 5-i diri-diri yandırılmışdı. Ümumi olaraq kənddə 13 ev yandırıldı və əmlakları talan edildi. (Vahabov, 2005:62). Kənddə olan az sayıda Sovet əsgərlərinin ciddi müqaviməti nəticəsində Bağanis-Ayrım işğal edilə bilmədi. Kənddəki qrupun komandiri polkovnik-leytenant Oleq Larionov idi. Ermənilər onun başı üçün 10 min rubl mükafat təyin etmişdilər (Pompeyev, 1992:59).
“The New Yorker” jurnalının əməkdaşı Robert Kullen hadisə barədə bunları yazırdı: “Sərhədlərdə ordu yerləşdirilmədiyi üçün ərazini qoruma missiyasını yerli fermerlər həyata keçirirdi. Ov tüfəngləri ilə silahlanan fermerlər yoldan keçən erməni nömrəli maşınlara atəş açırdılar. 1991-ci ilin 22 mart gecəsi, Novruz bayramını qeyd edən içkili şəxslər yoldan keçən “Volqa” markalı avtomobilə atəş açaraq bir neçə nəfəri yaraladılar. Bu hadisədən sonra yerli icra nümayəndəsi Yerevandan ərazinin təhlükəsizliyi üçün kömək istədi. Ertəsi gün saat iki radələrində ov tüfəngləri və Kalaşnikov avtomatları ilə silahlanmış ermənilərlə dolu bir neçə maşın torpaq yolu ilə Bağanisə gəldi. Səhərə yaxın bu qrup Azərbaycanla sərhəddi keçərək Bağanis-Ayrıma girdilər. Həmin qrup kənddə iyirmiyə yaxın evi yandırdılar və 8 azərbaycanlı sakini öldürdülər. Bir ailənin, o cümlədən bir körpənin cəsədləri evlərində yandırılmış vəziyyətdə tapıldı. SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin qoşunları Bağanis-Ayrıma gələnə qədər hadisədə iştirak edən şəxslər buradan uzaqlaşa bildilər”. (Cullen, 1991:58).[4]
Əfqanıstan müharibəsində iştirak etmiş bir rus zabiti, baş leytenant Oleq Çetenov kənddə gördüklərini belə xatırlayırdı: “Yaşlı bir kişinin küllər üzərində dizləri üstə sürünərək qardaşının cəsədinin parçalarını vedrənin içinə yığdığını gördüm. Öldürülənlər arasında boğazı kəsilmiş qadınlar, başı kötüklə əzilmiş bir körpə də vardı. Bu hadisəni görəndə gözümün önünə mənə danışılan Xatın, Oradur, Liditse faciələri gəldi. Ancaq kiçik azərbaycanlı Bağanis-Ayrım kəndini onlarla bərabər tuta bilmədim.” (Pompeyev, 1992:84). Həmin gün öldürülənlər arasında Bakı şəhərindən Bağanis-Ayrım kəndinə qonaq getmiş, əslən Qazax rayonu Çaylı kənd sakinləri olan 3 nəfər mülki şəxs də var idi. (Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi, cinayət işi 11709).
Kənddə baş verən faciədən sonra ərazi Sovet ordusu tərəfindən ciddi mühafizə edilməyə başladı. Kənd ərazisində milis postu quruldu. Bununla belə, kənd yenə də atəşə məruz qalırdı. 16 avqust 1990-cı ildə Qazax rayonunun Bağanis-Ayrım kəndi yaxınlığında qurulan SSRİ DİN-ə məxsus milis postu 50-59 nömrəli “Jiquli” markalı avtomobildən atəşə tutuldu. Atəş açan şəxslərdən biri müvəffəq olsa da digəri polis əməkdaşları tərəfindən tutularaq Qazax rayonunun polis şöbəsinə aparıldı. Dindirmələr zamanı həmin şəxsin Ermənistan Milli Ordusunun 28-ci dəstəsinin üzvü, 1962-ci il təvəllüdlü Henrix Tiqranoviç Savoyan olduğu ortaya çıxdı. Saxlanılan şəxsdən Kalaşnikov avtomatı, Makarov tapançası, əl bombası və 7 patron darağı götürüldü. Ermənistan mətbuatı isə hadisənin “Jiquli” markalı avtomobilin Ermənistanın bir bölgəsindən digərinə keçərkən Azərbaycan ərazisindəki milislər tərəfindən oğurlanması kimi xarakterizə etdi. Həmin gün axşam Ermənistan KP Noyemberyan rayon komitəsinin birinci katibi Azərbaycan KP Qazax rayon komitəsinin birinci katibi ilə əlaqə saxlayaraq Henrix Savoyanı sərbəst buraxmağı tələb etdi. Erməni milisləri Savoyanın sərbəst buraxılmaması təqdirdə bir neçə sərhədyanı Azərbaycan kəndini məhv etməklə hədələyirdilər. 17 avqust 1990-cı ildə Qazax rayonunun Aşağı Əskipara kəndi Noyemberyan bölgəsindən atəşə tutuldu. Bu atəş zamanı mülki şəxslərdən F. Mehdiyev öldü, ikisi yaralandı. Avqustun 18-də Qazax rayonunun sərhəd kəndlərində erməni silahlıları toplanmağa başladı. Şahidlərin qeydlərinə görə əsas qüvvələr Yuxarı Əskipara ilə Aşağı Əskipara arasında qalan erməni kəndi Voskeparda yığılmışdı.
Yuxarı Əskipara – Voskepar – Aşağı Əskipara kəndlərinin coğrafi mövqeyi.[5]
Həmin silahlılar 19 avqust səhər saat 07.45-də Aşağı Əskipara kəndi ərazisindən Yuxarı Əskiparaya gedən, içərisində mülki şəxslərin və milis işçilərinin olduğu avtobusa hücum etdilər. Silahlı hücum zamanı bir milis (Ş.Çobanov) həyatını itirdi, biri (Ç.Məmmədov) isə yaralandı (Vahabov, 2005:63-64). Hücum zamanı iki mülki qadın xəsarət almışdı. Hücumu dəf edən milis işçilərinin güclü müqavimətinə rast gələn erməni qruplaşması 2 nəfər itirdikdən sonra geri çəkildi. Bir neçə saat sonra erməni dəstələri Yuxarı Əskipara, Bağanis-Ayrım, Aşağı Əskipara və Quşçu kəndlərini atəşə tutdu. Atəş zamanı yalnız avtomatik silahlardan deyil, həm də qumbaraatanlardan, minaatanlardan, toplardan və hətta “zemlya-zemlya” raketlərindən də istifadə edilirdi. İlk saatlarda kəndləri müdafiə edən hərbçilər hücumu dəf etdilər. Lakin əraziyə Yerevandan dörd helikopter göndərildikdən sonra erməni ordusu Yuxarı Əskipara və Bağanis-Ayrım kəndlərini ələ keçirməyi bacardı. Kəndlərin erməni ordusu tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra 20 avqustda əraziyə əlavə hərbi dəstələr, tanklar və döyüş helikopterləri gətirildi. SSRİ DİN qoşunlarının komandanı, general-mayor Yuri Şatalin şəxsən əraziyə gəldi və kəndlərin qısa bir müddətdə geri qaytarılmasını tapşırdı. Bir helikopter və güclü raket zərbələrinin köməyi ilə erməni dəstələrinin atəş nöqtələri məhv edildi. Beləcə, erməni dəstələri geri çəkilməyə məcbur oldu. Gün ərzində hər iki kənd azad edildi. SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin verdiyi məlumatında deyilirdi: “Qazax rayonu ərazisində erməni silahlılarının hücumu nəticəsində daxili qoşunların baş leytenantı Aleksandr Lipatov və iki polis əməkdaşı öldürüldü, 9 hərbçi və 13 yerli sakin yaralandı.” Aleksandr Lipatov 5477 saylı h/h-nin qərargah rəisinin müavini idi. (Vahabov, 2005:63-64).
Baş leytenant Aleksandr Lipatov. Bağanis-Ayrım və Yuxarı Əskiparanın geri alınması əməliyyatında həlak olub. Ölümündən sonra “Qırmızı bayraq” ordeni ilə təltif edilib.[6]
Erməni mətbuatının verdiyi məlumata görə, bu döyüşlər zamanı erməni qruplaşmasının 5 üzvü öldürüldü, 25 nəfər isə yaralandı. Azərbaycan mətbuatına əsasən isə bu döyüşlərdə ermənilərin itkiləri 30 nəfərə, yaralıların sayı isə 100 nəfərə çatırdı. Buna baxmayaraq cəbhə xəttində gərginlik olduğu kimi qalırdı. Cəmi 1 gün sonra 21 avqust tarixində Ermənistanın Noyemberyan rayonu ərazisindən Qazax kəndləri avtomatik silahlardan və pulemyotlardan atəşə tutuldu. Atışma zamanı bir nəfər yaralandı, bir neçə yaşayış binası isə dağıldı. Bu hadisələrdən sonra Qazax şəhərindəki qaz kompressor stansiyasında işləyənlər Ermənistana qaz verilməsini dayandırdılar. Bundan başqa Qazax-İcevan dəmir yolu da bağlandı. Elə həmin gün Azərbaycan prezidenti Ayaz Mütəllibovun bütün ittifaq respublikalarına müraciəti yayımlandı. Mütəllibov müraciətində ittifaq respublikalarını Ermənistana qarşı iqtisadi sanksiyalar tətbiq etməyə çağırdı. Bu müraciətlə birlikdə Ermənistanla Azərbaycan arasında danışıqlar başladı.
Avqustun 23-də Ermənistanın İcevan şəhərində “Erməni ümummilli hərəkatı” rəhbəri Levon Ter-Petrosyan ilə Azərbaycan KQB-si sədri Vaqif Hüseynov və general-mayor Yuri Şatalin arasında danışıqlar başladı. Azərbaycan televiziyasının məlumatına görə, bu danışıqlarda Ter-Petrosyan vəziyyəti normallaşdırmaq niyyətində olduğunu açıqladı. Lakin bu görüşdə iştirak edən daxili qoşunların komandanı Yuri Şatalin Ermənistan hakimiyyətinin erməni milli dəstələrinin hərəkətlərinə nəzarət etməsinə şübhə ilə yanaşırdı. Qeyd edək ki, bu dövrdə rəsmi olaraq heç bir respublikanın ordusu yox idi. Ermənistan rəhbərliyi erməni fədainlərinin[7] bəzi Azərbaycan kəndlərinə hücumunu mərkəzin xəbəri olmadan başıpozuq qüvvələr tərəfindən həyata keçirildiyini iddia edirdi. Bu danışıqlar zamanı Yuri Şatalin Ter-Petrosyana Ermənistan respublikası ərazisində SSRİ DİN qoşununun nəzarətində 5 kilometrlik sərhədsiz neytral zona yaradılmasını təklif etdi. Lakin Ter-Petrosyan bu təklifi rədd etdi. Ermənistan rəhbərliyi bunun əsas səbəbi kimi Ermənistandan Stepanakertə gedən yolun Azərbaycan tərəfindən blokadaya alınması ilə izah edirdi. Həmin danışıqlar zamanı Sovet hərbi komandanlığı erməni tərəfinə öldürülmüş fədainlərin cəsədlərini döyüş meydanından götürməyə icazə verdi.[8]
Ermənistan SSR-Azərbaycan SSR sərhəddində və Azərbaycan SSR-ə aid Şaumyan rayonunda erməni partizanlarının mütəmadi olaraq sərhəd kəndlərinə hücum etməsi səbəbi ilə Azərbaycan prezidenti Ayaz Mütəllibov SSRİ prezidenti Qorbaçova müraciət edərək ermənilərə qarşı ortaq hərəkat aparılmasını təklif edir. Qorbaçov bu təklifi qəbul edir və planın həyata keçirilməsi üçün SSRİ Daxili işlər və SSRİ müdafiə nazirinə tapşırıqlarını verir. Qazax istiqamətində erməni partizanları və milislərinin əsas dayaq nöqtəsi Voskepar kəndi idi. Bu səbəbdən ilk böyük əməliyyat bu istiqamət üzrə həyata keçirilməyə başladı. Mayın 6-sı Sovet ordusu helikopterlərlə Voskeparı bombaladı (U.S. Government Printing Office, 1992:84). Əməliyyat 4-cü Sovet ordusunun 23-cü diviziyası tərəfindən həyata keçirilirdi. Bu əməliyyat zamanı Voskepar kəndi mühasirəyə alındı. 2 hərbçilərlə dolu “Niva” markalı maşın vuruldu, 10 hərbçi və 3 mülki sakin öldürüldü (U.S. Government Printing Office, 1992:87-88). Bəzi məlumatlarda isə öldürülən milislərin sayının 14, partizanların isə 10 nəfərdən ibarət olduğu qeyd edilir. Ümumi olaraq isə 20-yə yaxın əsir alındı.
Voskepar əməliyyatı zamanı əsir götürülən erməni partizanları, 5 may, 1991-ci il. (Aleksey Roqovun fotosu)[9]
Bu əməliyyat nəticəsində Yuxarı Əskipara ilə Aşağı Əskipara arasında əlaqə bərpa edildi. Sovet ordusunun Yuxarı Əskiparada post qurması ilə kəndin təhlükəsizliyi tamamilə bərpa edildi. Buna baxmayaraq ara-sıra erməni partizanlarının atəşkəsi pozma cəhdləri baş verirdi. Bunun qarşısı isə sərt formada alınırdı. Bu dövrdə Sovet əsgərləri açıq formada Azərbaycan milislərinə dəstək verirdi (Cornell, 2000:77). May ayının 27-sində 2 zirehli texnika Aşağı Əskipara istiqamətindən Voskepar kəndinə girdi və burda 30 dəqiqə qaldı. Axşam vaxtında Yuxarı Əskipara kəndi istiqamətində duran bu texnika vasitəsilə Voskepar kəndi atəşə tutuldu. Bu atəş zamanı 2 ev dağıdıldı. Əsgərlər milislərin bu əməliyyatına mane olmadılar. (U.S. Government Printing Office, 1992:73). Sovet ordusunun təktərəfli Azərbaycanı dəstəkləməsi ilə 1991-ci ilin sentyabrına qədər sərhədin təhlükəsizliyi tam şəkildə qorundu. Lakin 1991-ci ilin avqustunda Moskvada hərbi çevrilişin başlanması, ölkədəki siyasi böhran münaqişəyə də öz təsirini göstərdi. Erməni partizan dəstələri yenidən aktivləşməyə başladılar. 7 sentyabr 1991-ci ildə Qazax rayonunun Bağanıs-Ayrım kəndində, 9 sentyabr 1991-ci ildə isə Qazax rayonun Barxudarlı dəmiryolu stansiyasında 1 nəfər ağır yaralanmışdı (Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi, 2020:184).
6 oktyabr 1991-ci ildə Ermənistanın Berkaber ərazisindən açılan atəş nəticəsində Qazax rayonunun Xeyrimli kəndində 2 nəfər qətlə yetirilmişdir. 1991-ci ilin son aylarında isə qarşılıqlı atışmalar getdikcə güclənməyə başladı. Bu müddət ərzində Qazax rayonunun Xeyrimli kəndində 2, Aşağı Əskipara kəndlərində isə 3 nəfər qətlə yetirildi (Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi, 2020:185). SSRİ-nin rəsmi dağılması ilə Qazaxın sərhəd kəndlərinin təhlükəsizliyi sual altına düşdü. Ərazini qoruyan SSRİ DİN qoşunları bölgəni tərk etdi, ölkədə qalan Sovet ordusunun taleyi isə müəmmalı idi. Sovet ordusunun ərazini tərk etməsindən istifadə edən erməni ordusu 1992-ci ilin əvvəlində Bağanis-Ayrım kəndini yenidən ələ keçirdi. 1992-ci ilin martın 8-i isə Xeyrimli kəndinə hücum təşkil edildi. Bu kəndin ərazisi Ermənistan ərazisinin içinə daxil olan ensiz koridorda yerləşdiyi üçün müdafiəsini təşkil etmək çətin idi. Ermənilər bu kəndi qonşu Kirants kəndi üçün təhdid hesab edirdi. Bundan başqa kəndin ərazisindən Sarıgah-Kirants-Voskepar magistral yolu keçirdi. 8 martda başlayan döyüşlərdə kənd Ermənistan ordusu tərəfindən işğal edildi.
1992-ci ilin martından etibarən erməni ordusu Qazax rayonuna daxil olan bütün sərhədboyu kəndləri ağır şəkildə bombalamağa başlamışdı. 21 mart 1992-ci ildə Qazax rayonunun Aşağı Əskipara və Məzəm kəndlərinin raket atəşinə tutulması nəticəsində 4 nəfər, 22 mart 1992-ci ildə Qazax rayonunun Quşçu Ayrım kəndi raket atəşinə tutulması nəticəsində isə 1 nəfər həlak olmuşdu. Sərhəd kəndlərinə edilən hücumlar terror aktları ilə birlikdə həyata keçirilirdi. Belə ki, 22 mart 1992-ci ildə «UAZ 469» markalı 60-25 AZU dövlət nişanlı avtomobilin Sofulu-Cəfərli yolunda partladılması nəticəsində 2 nəfər həlak oldu, 2 nəfər isə yaralandı. (Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi, 2020:187).
Mart ayında Xeyrimlinin ələ keçirilməsindən sonra ermənilərin bir sonrakı hədəfi Ermənistan içərisində qalan eksklav Azərbaycan torpaqları olan Barxudarlı və Sofulu kəndi idi. Bu kəndlərin strateji əhəmiyyəti olduqca böyük idi. Kəndlərin içərisindən Qazax-İcevan dəmiryolu xətti keçirdi. Münaqişə başladıqdan sonra bu dəmiryolu xətti yalnız Barxudarlıya kimi işləyirdi. Ərazinin Cəfərli kəndi ilə əlaqəsi də yalnız dəmiryolu vasitəsilə mümkün idi. Barxudarlı və Sofulu kəndlərinə ermənilərin hücumu 1992-ci ilin aprelin 23-dən başladı və 4 gün davam etdi. Bir neçə gün davam edən döyüşlərdə kənd sakinləri Barxudarlıda 11, Sofuluda 9 post quraraq güclü müqavimət göstərdilər. Qazax rayonundan gələ biləcək köməyin qarşısını almaq üçün bura gələn dəmiryolu xətti də ermənilər tərəfindən partladıldı. Sofulu və Barxudarlı yalnız 4 gün mühasirədə saxlanıldıqdan sonra, aprelin 27-də işğal edildi. Ağır döyüşlərdə 7 nəfər kənd sakini həlak oldu, 3 nəfər isə ağır yaralandı.[10]
Ermənistan ordusunun nəzarətində olan Azərbaycan respublikasının Qazax rayonuna aid ərazilər [11]
Barxudarlı və Sofulu kəndindən sonrakı hədəf Berkaber kəndinin ətrafında olan Qızılhacılı kəndi idi. Kiçik kənd olan Qızılhacılıdan Berkaber kəndini açıq şəkildə müşahidə etmək mümkün idi. Digər kəndlərlə müqayisədə bu ərazidə erməni ordusuna ciddi müqavimət göstərilmədi və kənd 1992-ci ilin mayın 5-i işğal edildi. Bundan sonra ermənilər Voskepar kəndini artilleriya zərbələrindən qorumaq üçün eyni anda iki əməliyyatla Yuxarı Əskipara və Aşağı Əskiparanı götürməyi planlamışdı. Aşağı Əskipara hələ mart ayından ağır formada bombalanırdı. Lakin bir neçə cəhd edən erməni ordusu inadla müqavimət göstərən Azərbaycan əsgərləri tərəfindən geri oturduldu. 21 mart 1992-ci ildə başlayan ağır artilleriya zərbələri zamanı Aşağı Əskipara kəndində 5 mülki şəxs həlak oldu, 10-a yaxın insan isə yaralandı (Mustafayev, 2003:294).
Lakin iyun ayında başlanan hücumda ilk olaraq eksklav Yuxarı Əskipara kəndi, 6 gün sonra isə Aşağı Əskipara kəndi tam olaraq ermənilərin nəzarətinə keçdi. Ermənilərin növbəti hədəfi Bağanis-Ayrımın qarşısında duran Quşçu-Ayrım idi. 1 may 1993-cü ildə Qazax rayonunun Quşçu-Ayrım kəndinə edilən silahlı basqın nəticəsində 4 nəfər həlak oldu, 2 nəfər isə yaralandı. Bu kənd 10 dekabr 1993-cü ildə yenidən artilleriya zərbələrinə tuş gəldi. Bu hücum nəticəsində isə 1 nəfər həlak oldu, 2 nəfər isə ağır yaralandı. (Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi, 2020:192-193).
1993-cü il və 1994-cü ilin əvvəllərində erməni ordusu israrla Quşçu-Ayrım kəndini tutmağa çalışsa da inadlı müqavimətə rast gələrək bunu həyata keçirə bilmədi. Hazırda bu kəndin ətrafındakı əsas yüksəkliklər ermənilərin nəzarətində qalıb. 3 tərəfdən düşmənlə əhatə olunsa da kənddə həyat davam edir. Beləliklə, 1989-1994-cü illərdə Qazax rayonunun 7 kəndi ermənilər tərəfindən işğal edildi. Qazaxın kəndlərinin işğalı zamanı 6500 nəfər öz yaşadığı əraziləri tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Hazırda ümumi ərazisi 699 kvadrat kilometr olan Qazax rayonunun təxminən 8 faizi işğal altında qalmaqdadır (Efegil və Kasımlı, 2015:94).
Müasir dövrdə vəziyyət
Azərbaycan ordusunun nəzarətində olan Ermənistan əraziləri
Qeyd etmək lazımdır ki, 1989-1994-cü illərdə Qazax rayonu ərazisində Ermənistan nəzarətində olduğu bölgələr olduğu kimi, Azərbaycanın nəzarətində olan Ermənistan respublikası əraziləri də mövcuddur. Belə ki, Qızılhacılı kəndindən Sofulu kəndinə qədər olan paralel ərazilər və Ağstafaçay su anbarının qərbində, Ermənistan respublikasının Vazaşen kəndinin torpaqları hazırda Azərbaycan respublikası Silahlı Qüvvələrinin nəzarəti altındadır.[12] Bundan başqa Berkaber kəndinin Coğazçay su anbarından Odundağ istiqamətinə qədər uzanan koridora hazırda Azərbaycan ordusu nəzarət edir.[13] Azərbaycan ordusunun digər nəzarət etdiyi ərazi isə şimalda Barekamavan (Qurumsulu) kəndinin ərazisinə daxil olan bölgədir. Qazaxın Qaymaqlı və Kəmərli kəndi ilə qonşu olan bu ərazilərin böyük bir hissəsi 1-ci Qarabağ müharibəsi zamanı ələ keçirilib.[14] Hazırda bu ərazilərin delimitasiya və demarkasiyası ilə bağlı Rusiyanın vasitəçiliyi ilə mühüm bir sənəd hazırlanması planlaşdırılır. Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev Ermənistanın Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıyacağı halda Azərbaycanın da Ermənistanın ərazi bütövlüyünü tanıyacağını bildirməsi[15] münaqişənin 1979-cu il Sovet xəritəsi əsasında delimitasiyası mümkünlüyünü qüvvətləndirir. İstənilən halda, Qazax istiqamətində sərhədlərin taleyi Ermənistanın bundan sonra necə davranmasından asılı olaraq dəyişəcək.
İstifadə edilən ədəbiyyat
Kitablar
Гусейнов, Вагиф. (2013) Больше, чем одна жизнь, Книга вторая
Абдурахман Везиров (2018) В первых рядах партера
U.S. Government Printing Office (1992), Implementation of the Helskinki Accords: Hearing Before the Commission on Security and Cooperation in Europe, One Hundred Second Congress, First Session : the Nagorno-Karabakh Crisis, Prospects for Resolution, October 23,1991
Cornell, Svante (2000) Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus.
Фархад Вагабов (2005) Нагорный Карабах события, факты и цифры
Помпеев Юрий (1992) Кровавый омут Карабаха
Efegil, Ertan Kasımlı, Cavid (2015) Dağlık Karabağ üzerine yazılar.
Ровшан Мустафаев (2002) Преступления армянских террористически и бандитских формирований против человечества (XIX-XXI вв.)
Elektron resurslar
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi (2020) Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
https://files.preslib.az/projects/azerbaijan/gl8.pdf
Robert Cullen, A Reporter at Large, «ROOTS, “The New Yorker”, April 15, 1991
https://www.newyorker.com/magazine/1991/04/15/roots-2
«Коммерсантъ Власть» журнал, Армения-Азербайджан: это уже просто война, №33, 1990.
https://www.kommersant.ru/doc/266481
Армянские ополченцы села Воскепар, взятые в плен 5 мая 1991 г.
http://sumgait.info/ring/voskepar/captive-militiamen.htm
Qazaxın işğal altında olan 7 kəndi haqqında nə bilirik?
http://nkao.ru/memorial/card/5
http://nkao.ru/memorial/card/20
Prezident İlham Əliyev Ermənistanla sülh sazişinin şərtlərini açıqlayıb.
https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-57187206.amp
[1] Ноемберян и окрестности. Прогулка по оголённому проводу.
https://varandej.livejournal.com/1066781.html
[2] Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi (2020) Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
https://files.preslib.az/projects/azerbaijan/gl8.pdf
[3] http://nkao.ru/memorial/card/5
[4] https://www.newyorker.com/magazine/1991/04/15/roots-2
[5] Qeyd edim ki, ermənilərin yaşadığı Voskepar kəndinin əvvəlki adı Əskipara idi. Bu ad Sovet dövründə erməniləşdirildi və Voskepar adlandırıldı.
[6] http://nkao.ru/memorial/card/20
[7] Erməni partizanları belə adlanır.
[8] «Коммерсантъ Власть» журнал, Армения-Азербайджан: это уже просто война, №33, 1990.
https://www.kommersant.ru/doc/266481
[9] Армянские ополченцы села Воскепар, взятые в плен 5 мая 1991 г.
http://sumgait.info/ring/voskepar/captive-militiamen.htm
[10] Qazaxın işğal altında olan 7 kəndi haqqında nə bilirik?
[11] http://wikimapia.org/#lang=en&lat=41.056055&lon=45.098190&z=11&m=w&show=/30871037/Territory-of-Azerbaijan-occupied-by-Armenia
[12] http://wikimapia.org/#lang=en&lat=41.027960&lon=45.249252&z=13&m=w&show=/16433320/Territory-of-Armenia-controlled-by-Azerbaijan
[13] http://wikimapia.org/#lang=en&lat=41.071846&lon=45.125999&z=13&m=w&show=/40512915/Territory-of-Armenia-occupied-by-Azerbaijan
[14] http://wikimapia.org/#lang=en&lat=41.197127&lon=45.096302&z=13&m=w&show=/40842658/Territory-of-Armenia-controlled-by-Azerbaijani-militaries
[15]Prezident İlham Əliyev Ermənistanla sülh sazişinin şərtlərini açıqlayıb