Kimlik deyəndə fərd olaraq insanların və ümumi olaraq cəmiyyətin “kimsiniz?”, “kimlərdənsiz?” suallarına verdiyi cavablar nəzərdə tutulur. Hər bir insan aidiyyət duyğusunun zəif vəya güclü olmasından asılı olmayaraq hər hansı ailənin, toplumun, təşkilatın, millətin və dövlətin bir fərdi hesab olunur. Eyni dildə danışan, ortaq keçmişə sahib olan, eyni yaradılış əfsanəsinə inanan, müəyyən torpaq parçasını vətən adlandıran insanların birləşərək yaratdığı birliyə millət deyilir.
Başqa sözlə, millət nədir deyəndə Anthony Smithin qeyd etdiyi 6 şərti xatırlaya bilərik:
- Kollektiv bir ad
- Ortaq bir kök haqqında əfsanə
- Paylaşılan tarixi anlar
- Ortaq mədəniyyət (dil, din, vd.)
- Hər hansı xüsusi coğrafi bir məkanla bağlılıq
- İnsanlar arasında birlik duyğusu
Bu şərtlərdən ən önəmlisi dil birliyidir. Bir millətə aid müəyyən fiziki coğrafiya olmaya bilər, lakin dili olmazsa o millət ölər, hititlər, etrusklar yaxud latınlar kimi. İkinci önəmli şərt isə ortaq tarixi anlar və ya siyasi keçmişdir. Belə ki, siyasi keçmiş eyni dildə danışan millətləri də ayıra bilər, məsələn ingilislər və amerikanlar kimi. Eyni zamanda vətən adlandırdıqları bir torpağa bir neçə millətin nümayəndəsi iddia edə bilər, məsələn ermənilərin və azərbaycanlıların eyni torpaqlara iddiaları kimi. Bu iddiaların kütləvi hala gəlməsinə və irəli sürülməsinə səbəb olan vətənsevərlik duyğusu isə sistemli bir məlumatlandırma və təhsil prosesinin nəticəsidir ki, bu prosesin pik nöqtəsində millətçilik durur. Bu proses tamamilə fərdin milli kimliyinin formalaşdırılmasına istiqamətlənmişdir. Milli kimliyin dərki və vətənsevərliyin bir qarışımı olaraq ifadə edilən millətçiliyin ən önəmli nümunələri olaraq Atatürk Türkiyəsini, Pakistan və Hindistanın nümunəsində ölkələrin etnik vd. zəmində bir neçə yerə ayrılmasını, imperatorluqların milli dövlətlərə parçalanmasını və ya Azərbaycanın SSRİ-dən çıxmasını və Dağlıq Qarabağ uğruna Ermənistanla savaşını göstərə bilərik. Milli kimlik inşasının son məqsədi milli dövlət qurmaq və yaxud artıq var olan milli dövləti qoruyub saxlamaq, bunun üçün də milləti millət edən dil, tarix və digər mədəni amilləri önə çıxararaq birlik formalaşdırmaqdır.
Atatürkə görə milli dövləti dövlət edən ən önəmli amillərdən biri tarixi birlikdir. O, millətin tarixinin araşdırılması və öyrədilməsini milli kimliyinin yaradılmasının “olmazsa olmaz” şərti olarak dəyərləndirmişdir. Ümumiyyətlə milli dövləti inşa siyasətinin bir parçası olarak təhsil müəyyən mənada siyasətlə qarışmış və dövlət maraqlarına xidmət etmək üçün yönləndirilir. Bu, dünyanın əksər ölkələrində də belədir. Məsələn yəhudilərin 1948-ci ildə öz milli dövlətlərini qurma ərəfəsində gündəmə gələn “Masada əfsanəsi”nin gerçəkliyini təsdiqləmək üçün ayrılan önəmli miqdarda dövlət büdcəsini göstərə bilərik. Yəhudilərin 2 min il öncə də bugünkü dövlətlərini qurduğu torpaqlarda yaşadığını və eramızın 1-ci əsrində bölgəyə hakim olan Romalılara qarşı Masada qalasında qəhrəmancasına savaşdığını “sübut edən” qədim tarixçi Josephusun yazılarını əsas alan bu əfsanəni təsdiqləmək üçün bölgədə qazıntılar aparılsa da arxeoloji tapıntılar heç də əfsanəni tam olaraq dəstəkləməmişdir. Nəticə olaraq coğrafi bölgənin keçmişi və bu günü arasında əlaqə quran bu cür əfsanələr “bu torpaqda yaşanılmışsa xalqın kökü də oraya aiddir” düşüncəsi formalaşdırmağa xidmət etmişdir. Azərbaycanda da iqtidar və onlar üçün mütəxəssislər yetişdirməyə çalışan təhsil ocaqları tarix proqramlarına yön verməyə çalışırlar. Tarixin öyrədilməsinin məqsədləri arasında milli kimlik duygusunun aşılanması, “yaxşı” vətəndaş yetişdirilməsi məqsədləri xüsusilə önəmli yer tutur. Bundan başqa dövri mətbuat milli fikirin formalaşdırılmasında önəm daşıyır.
Azərbaycanda siyasi kimlik və milli fikrin formalaşdırılması məsələsinə gəlincə ilk öncə qeyd edim ki, Azərbaycanlı kəlməsi etnik bağlılıq deyil, coğrafi bağlılıq göstəricisi olaraq dəyərləndirilməlidir. Belə ki, Azərbaycanlı adında millət qədim tarixdə mövcud olmamış, yalnız yeni dövrün məfhumudur. Dövlət tərəfindən buraxılan tarix dərsliklərində Azərbaycanın keçmişini Manna, Atropatena (Sasanilər tərəfindən işğal edilən dövrdə Adərbayqan, ərəb işğalından sonra Azərbaycan adlanıb, indiki İrana tabe olan cənubi Azərbaycan torpaqlarının bir qismini əhatə edib) və Qafqaz Albaniyası (müasir Azərbaycan Respublikasının bir hissəsində formalaşıb) kimi dövlətlərə calamağa çalışırlar. Bu dövlətlər günümüz Azərbaycan Respublikasının əhatə etdiyi torpaqların bir hissəsində formalaşsa da, müasir Azərbaycan dövlətinin təməli sayılmır. Çünki bu dövlətlər tam olaraq müstəqil olmamış və milli dövlətçilik ənənələrinə sahib olmamışdır. Uzun müddət Azərbaycan torpaqlarında qurulan dövlətlər müxtəlif imperiyalara tabe olmuşlar. Həmçinin qədim Qafqaz albanlarını milliyətcə azərbaycanlı adlandırmaq qədim hititləri türk adlandırmaq qədər absurd olardı. Sadəcə Albaniyanın 26 tayfasından birinə aid olan udilərin müasir davamçıları hazırda çox az sayda AR ərazisində qalıblar.
Müasir Azərbaycanlılar türk xalqlarına aiddir. Bölgəyə türk axınları daha öncəki əsrlərdə də yaşansa da, Azərbaycanın bir türk yurduna çevrilməsi əsasən Oğuz türklərinin gəlişi ilə 10-cu əsrdə baş vermişdir. Burda 14-16-cı əsrlərdə mövcud olan Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu dövlətləri türk soylu olmuşdur. Azərbaycan dilində (Oğuz Türkcəsinin Azərbaycan ləhcəsi) ilk bədii əsərlərin ərsəyə gəlməsi də məhz bu dövrə təsadüf edir. 1501-1736-cı illərdə Azərbaycan torpaqları ilə yanaşı qonşu İranı və digər torpaqları əhatə edən Səfəvilər dövləti də türk soylu sülalə tərəfindən idarə olunmuşdur. 18-ci əsrin sonları 19-cu əsrin əvvəllərində bölgədə qurulan xanlıqlar da Azərbaycan dövlətçiliyi üçün bir təməl təşkil etmir, çünki xanların sadəcə idarə etdikləri bölgə üzərində daxili müstəqilliyi qorumaq istəkləri vardı. Nəticə olaraq feodal pərakəndəliyi dövründə milli hisslərdən və milli birlikdən bəhs etmək, milli fikirdən danışmaq doğru olmaz.
Ümumiyyətlə Azərbaycanda müasir azərbaycanlı milli kimliyi Çar Rusiyası hakimiyyəti dövründə, daha dəqiq desək, 19-cu əsrin 2-ci yarısından etibarən formalaşmağa başlayıb. Ümumi Azərbaycanlı milli fikrinin formalaşması üçün Azərbaycan torpaqlarında yaşayan və müxtəlif etnik kimliklərə sahib olan insanların birləşdirilməsi və vahid siyasi təşkilatda toplanması lazım idi. Bunun üçün münbit şərait isə xanlıqların Rusiya tərəfindən işğalı və torpaqların birləşdirilməsindən sonra yaranmışdı. Həm daxildən vahid şəkildə təşkilatlanma, həm də xarici düşmənə qarşı birgə mübarizə faktoru burda xüsusi olaraq vurğulanmalıdır. Xüsusilə işğaldan sonra yaradılan təhsil sistemi önəmli rol oynamışdır. Azərbaycan milli dövlətçiliyinin və azərbaycanlı milli kimliyinin yaranmasına verdikləri töhfə baxımından xüsusilə Azərbaycan dilində buraxılan qəzet və jurnallar mühüm yer tutur. Bunlara misal olaraq Azərbaycan dilində ilk qəzet, 1875-1877-ci illərdə nəşr olunan Əkinçi, bundan sonra isə bir daha 1905-ci ildə Azərbaycanca nəşr olunan Həyat, daha sonra İrşad, Hümmət, Təkamül qəzetləri, Molla Nəsrəddin, Füyuzat jurnalları vd. vurğulanmalıdır. Ümumiyyətlə 1905-1907-ci illər Azərbaycanda milli dövlətçiliyin düşüncə təməllərinin atıldığı illər olaraq dəyərləndirilə bilər.
Bu dövrdə Çar Rusiyasının təməli axsamaqda, imperiya ərazisində müxalif səslər və milli dövlətçilik fikirləri baş qaldırmaqda idi. Bu dövrdə qərbin mədəni təsiri ilə Azərbaycanlı ziyalılar formalaşmış, onlar da öz növbəsində Azərbaycan üçün öncə dil, mədəni və digər sosial haqlar tələb etməyə başlamışlar. Daha sonra bu haqlara muxtariyyət və müstəqilliklə bağlı tələblər əlavə olunmuşdur. Lakin Azərbaycanlılar arasında fikir birliyi yox idi. Bir qrup ziyalı Azərbaycanı Rusiya imperiyası tərkibində muxtar dövlət olaraq görərkən, digər bir qrup müsəlman birliyinin tərkibində, başqa bir qrup türk dövlətləri birliyi tərkibində görür və Azərbaycanlı kimliyini bu şəkildə təsəvvür edirdilər. Bu səbəblədir ki, “Türkləşmək, İslamlaşmaq və Avropalaşmaq” şüarını əsas tutan, 1918-1920-ci illərdə mövcud olan Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti həm türk, həm müsəlman, həm də demokratik dövlət kimliyinə bürünmüşdü. 1918-ci ilin 27 iyununda qəbul edilən ana dili haqqında qanun türk dilini ana dili olaraq qəbul etmişdi. Bu hətta Azərbaycanda qurulan Sovet hakimiyyətinin ilk illərində də davam etmiş, yalnız 1937-ci ildə ana dili Azərbaycan dili adlandırılmağa başlanmışdı. Bu, Sovet hakimiyyətinin Azərbaycanı Türkiyə və türk kimliyindən uzaqlaşdırmaq, sovetləşdirmək siyasətinin bir parçası olaraq dəyərləndirilə bilər. Beləliklə Azərbaycan türkləri yerinə Azərbaycanlı etnik kimliyi yaranmağa başlamışdır. Azərbaycanlı dedikdə Azərbaycanca danışan, əksərən İslam dininə mənsub olan türk soylu insanlar nəzərdə tutulmuşdur.
Beləliklə daha öncələr müasir AR ərazisində AXC-dən öncə mövcud olan feodal dövlətlər müasir dövlətçilik üçün bir təməl təşkil edə bilməz. Bununla belə Azərbaycan ərazisində məskunlaşan, yaxud bölgəni işğal edən hər bir millət Azərbaycan insanının formalaşmasında öz izini buraxmışdır. Bu anlamda Azərbaycan insanı olmaq biraz alban əsilli, biraz fars əsilli, biraz türk əsilli, biraz rus əsilli, hətta biraz erməni əsilli olmaq demək olmuşdur. Çünki Azərbaycana aid torpaqlarda ermənilər də yaşamışdır.
Bu gün yeni bir Azərbaycanlı kimliyi yaradılmağa çalışılır. Etnik amil vətəndaşlıq amili ilə qarışdırılır. Türkiyə konstitusiyasının 66-cı maddəsində qeyd edilən “Türkiyəyə vətəndaşlıq bağı ilə bağlı olan hər kəs türkdür” nümunəsində Azərbaycanda yaşayan bütün vətəndaşlar “Azərbaycanlılaşdırılır”. Bu proses etnik azlıqların siyasi hüquqlarının önəmli ölçüdə təhrif edilməsi, xüsusilə dil haqlarının itirilməsilə ilə müşayiət olunur. Müasir Azərbaycanlı dedikdə nəzərdə tutulur:
Azərbaycan Respublikası ərazisində yaşayan və əhalinin 90%-dən çoxunu təşkil edən və dünyanın müxtəlif yerlərinə yayılan etnik azərbaycanlılar, udilər, ləzgilər, buduqlar, yəhudilər, saxurlar, ingiloylar, kürdlər, tatlar, talışlar və digər etnik azlıqlar. Əlavə olaraq Dağlıq Qarabağ ərazisində yaşayan erməniləri qeyd edə bilərik.
Ümumiyyətlə çox etnikli cəmiyyətə sahib olan Azərbaycanda günümüzdə multikultural dəyərlərin qabardılaraq önə çıxarıldığını qeyd edə bilərik. Rusdilli məktəblər, yəhudilərin xüsusi məktəbləri, etnik azlıqların bəzilərinin dillərinin ibtidai siniflərdə keçilməsi və yaradılan təşkilatları buna sübut kimi təqdim edilir. Lakin bunlar görüntü xarakterlidir. Məsələn hələ eramızdan əvvəl, Qafqaz Albaniyası dövründən bu torpaqlarda yaşayan udilər öz dillərini unudub, milli kimliklərini itirib, azərbaycanlılaşıblar. Eyni sözü saxurlar haqqında da demək olar. Lakin talışlarla bağlı durum fərqlidir. Onlar öz dillərini müəyyən qədər qoruyub saxlaya bilmiş, mədəniyyət mərkəzləri, TV proqramları, qəzetləri vd. mövcuddur. Lakin bu mətbuat orqanlarının əsas kadrları təqibə və “vətənə xəyanət” ittihamı ilə müxtəlif cəzalara məruz qalmış, qəzet və jurnalları mütəmadi olaraq bağlanıb-açılmışdır. Görünür Azərbaycanda talışlarla bağlı 1993-cü il qorxusu hələ tam keçməyib. Ümumiyyətlə talışların, yaxud yəhudilərin və ya ermənilərin daha bir 100 il sonra da öz etnik mənsubiyyətini azərbaycanlı olaraq qeyd edəcəyi düşüncəsinə inanmaq çətindir. Odur ki, Azərbaycan milli kimliyinin inkişaf etdirilməsi ölkədə yaşayan digər etnik azlıqların hüquqlarının tapdalanması üzərindən həyata keçirilməməlidir. Bu onları daha da aqressivləşdirərək ölkənin yenidən parçalanması həddinə gətirib çıxara bilər. Bununla belə 12-ci əsrdə ingilislərin də ağlına gəlməzdi ki, vətəndaşlarının bir qismi Amerika qitəsinə gedərək amerikan milli kimliyi qazanacaq.
Münasib konyunktura və dövlət tərəfindən həyata keçirilən düzgün siyasət nəticəsində bundan sonraki uzun illər, hətta əsrlər boyu Azərbaycan dövlətinin mövcud olması və burdaki hər bir vətəndaşın Azərbaycan dilində danışması, xarici təhlükələrə qarşı vahid güc şəklində birləşə bilməyimiz, daha bir neçə yüz il sonra tarix kitablarında azərbaycanlı milləti olaraq xatırlanmağımıza səbəb ola bilər. Belə bir konyunktura və mühitin formalaşdırılması, başqa sözlə azərbaycanlı milli kimlik duyğusunun yaradılması etnik mənsubiyyətindən, yaşadığı bölgədən asılı olmayaraq hər bir Azərbaycan vətəndaşının demokratik və ümumi insan haqları ilə təmin edilməsiylə mümkün ola bilər. Bu prosesə ən çox mane olan amil olaraq bölgəçilik göstərilə bilər. Xüsusilə günümüzdə Azərbaycanda geniş yayılan bölgəçilik vahid Azərbaycanlı milli kimliyinin formalaşması prosesini ən çox zədələyən amil olaraq dəyərləndirilə bilər. Son olaraq bir xalqın, vətənin taleyi hər bir insanın taleyinə çevriləndə o xalq yaşayır və var olur. Odur ki, azərbaycanlı millətini yaşatmaq istəyiriksə etnik ayrı-seçkiliyi, insanlar arası ayrı-seçkiliyi və bölgəçiliyi kənara qoyub, vətən uğruna çalışmaq lazımdır. Bunun da tək yolu birlikdir.