Alkoqol asılılığı necə formalaşır və spirtə qarşı həssaslığın səbəbləri nədir?

Alkoqolizm – ən geniş yayılmış asılılıqlardan biridir. Qədərində istifadə edilən alkoqolun sağlamlığa faydalı olduğu mifdir.

Epidemioloji araşdırmalar göstərir ki, alkoqoldan qədərində istifadə edən (həftədə 50-100 qramdan az təmiz spirt) insanlar, həqiqətən, daha sağlam olurlar, təkcə daha çox içənlərlə yox, həmçinin qətiyyən dilinə vurmayanlarla müqayisədə də daha uzun yaşayırlar. O cümlədən, alkoqoldan qədərində istifadə edənlərin stress səviyyəsi aşağı, təhsil, gəlir, fiziki aktivlik səviyyəsi yuxarı olur. Onlar daha çox meyvə-tərəvəz yeyirlər, ümumiyyətlə, daha sağlam həyat tərzi keçirirlər. Lakin alkoqoldan qədərində istifadə sadəcə sosial rifahın əlaməti, ayıq adamların pis səhhəti isə – onların niyə içmədiklərinin səbəbi ola bilər. O ki qaldı şərabın tərkibində olan faydalı maddələrə, onlar elə meyvə şirələrində də var.

Alkoqol asılılığının bir neçə tipləri mövcuddur.

Alkoqol – insan orqanizmi üçün yadmənşəli molekul deyil. Belə ki, qlükozanın parçalanması prosesində hüceyrələrimizdə daima kiçik miqdarda alkoqol yaranır. Heç vaxt dilinə içki vurmayan insanın qanının plazmasında 0,01% alkoqol tapmaq mümkündür.

Alkoqol mediator deyil, bununla belə sinir hüceyrələrinin işinə son dərəcə güclü təsir edir. Bəzi xüsusiyyətləri sayəsində insan orqanizmində alkoqol üçün heç bir əngəl yoxdur: molekulların əksəriyyəti suda və yağlarda çox gözəl həll olunur. Onlar hüceyrənin sitoplazmasında, hüceyrələrarası mühitdə ola, yaxud hüceyrə membranlarında yerləşə bilər. Buna görə də, C2H5OH beyin də daxil olmaqla istədiyi yerə girə bilir.

Asılılığın inkişaf etməyində sosial faktor vacib rol oynayır: tez-tez insanlar özləri ilə başqa insanlar arasında bağlılıq hiss etmək, başqalarının yanında rahat olmaq istəyirlər. Odur ki, hətta arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxaracağını bilsələr belə, alkoqol istifadə edirlər. İlkin mərhələdə alkoqolizm sosiumun təsiri ilə yaranır, sonra isə beyində gedən bioloji proseslər nəticəsində vərdişə çevrilir.

İnsan həftədə bir neçə dəfə, ən azı, orta miqdarda (20 qramdan 60-80 qrama qədər) alkoqol qəbul edəndə mediator sistemlər, sinapslar (iki neyronun kontaktda olduğu yer) dofamin və QAYT-ın (qamma amino-yağ turşusu) mütəmadi aktivləşməsinə reaksiya verməyə başlayır, vərdiş və asılılıq meydana çıxır. 60-100 qram spirt böyük doz alkoqol hesab olunur. Əgər bunu arağa çevirsək, yarımşüşə və ya 250 qram araq edəcək.

Əvvəlcə dofamin sistemində dəyişikliklər başlayır: asılı insan səhər oyanan kimi alışılmış miqdarda alkoqol qəbul etməsə, onun dofamin neyronları pis işləyəcək, emosional vəziyyəti aşağı olacaq və dünyaya depressiv rakursdan baxacaq. Belə insanlar özlərinə gəlmək, əhvallarını düzəltmək üçün içirlər. Bu, alkoqolizmin başlanğıcıdır.

İkinci mərhələ – qamma amino-yağ (QAYT) tipli asılılıqdır. Qamma amino-yağ turşusu – sakitləşdirici, anti-stress təsirə malik əsas mediatordur. Stresdən qurtulmaq – alkoqoldan istifadənin ən geniş yayılmış səbəbidir. İnsan yetərli alkoqol qəbul etməyəndə, qamma amino-yağ turşusu sistemi lazım olduğundan zəif işləyir. Bu zaman qlutamat sistemi – əsas oyandırıcı mediator – yorğanı öz üstünə çəkir və beyində kəskin şəkildə ifrat fəallığa meyllənir: hərəkətlər qeyri-dəqiq, emosiyalar – qeyri-adekvat olur, şüuri proseslərə nəzarət etmək çətinləşir və diqqətlilik səviyyəsi aşağı düşür.

Alkoqoldan qalan süstlüyün səbəbi alkoqolun orqanizmdə parçalanması zamanı yaranan maddələrdir.

Belə hesab olunur ki, alkoqol süstlüyünün əsas mexanizmi – su-duzluluq balansının pozulması və beynin susuzlaşmasıdır. Ki, öz növbəsində bu da başağırlarının yaranmasına səbəb olur. Amma alkoqolun özündən əlavə, onun metabolitləri, əsasən, asetaldehidləri də süstlük yaradır.

Alkoqolun orqanizmdə tam parçalanması ikipilləli prosesdir. Alkoqoldehidrogenaz alkoqolu asetaldehidə qədər oksidləşdirir, sonra “aldehiddehidrogenaz” adlı başqa bir ferment asetaldehidi sirkə aldehidinə çevirir və növbəti mərhələdə karbon qazı, sirkə turşusu və suya parçalayır. Yəni alkoqol insan orqanizmində çoxlu xoşagəlməz hisslər yaradan toksik maddəyə çevrilir və həmin maddə növbəti oksidləşmə mərhələsində zərərsizləşdirilir.

Alkoqoldan mütəmadi istifadə zamanı orqanizm çoxlu alkoqoldehidrogenaz sintez edir və alkoqol sürətlə oksidləşir: insan az sərxoş olur və özünə nəzarəti itirmədən həddindən çox alkoqollu içki qəbul edə bilir, bu zaman, demək olar ki, heç bir eyforiya hiss etmir. Amma hələlik elmə məlum olmayan səbəblərdən, aldehiddehidrogenazların sintezi nadir hallarda güclənir. Nəticədə həddindən çox içmiş insan asetaldehid zəhərlənməsi yaşayır: ürək döyüntüləri artır, aritmiya, səbəbsiz kədər və qorxu, iki-üç gün davam edən diqqət dağınıqlığı, psixoloji depressiya, yuxusuzluq meydana çıxır, üzü qızarır və ya şişir. Asetaldehid həm də güclü kanserogendir.

Genlər insanı içməyə məcbur etmir, amma içmələrinə icazə verir.

Elə genlər var ki, alkoqoldan istifadəyə təsir edir: onlar etanolu oksidləşdirən fermentləri şifrələyir. Alkoqoldehidrogenaz alkoqolu asetaldehidə çevirir, digər ferment isə asetaldehidi zərərsiz maddələrə qədər oksidləşdirir. Bu iki reaksiyanın sürətini genetika müəyyənləşdirir. Birinci mərhələ – alkoqolun toksik məhsula qədər oksidləşməsi – sürətlə gedəndə insan, fiziki olaraq çox içə bilmir, çünki toksik maddələr sürətlə toplanır və onlarla bağlı effektlər meydana çıxır. Genetikası alkoqolun asetaldehidə daha sürətlə çevrilməyinə imkan verən insanlar, alkoqoldan orta hesabla 20% daha az istifadə edirlər. Ruslar arasında bu tip genlərin daşıyıcıları 10%, Çində, ya da Yaponiyada isə xeyli çox -70%-dir. Şərqi Asiya mənşəli insanların genetikasının digər bir özəlliyi də mutasiyadır: o, toksik asetaldehidi zərərsizləşdirən növbəti mərhələni bloklayır. Buna görə də, onlar, asılılıq yaradacaq miqdarda alkoqol qəbul edə bilmirlər. Rusiyada isə bu mutasiya, demək olar ki, mövcud deyil.

Ailəsində alkoqolizm halları olan insanların dünyaya baxışları təhrif oluna bilər.

Alkoqolizmin inkişafına meylli insanlar alkoqola qarşı anadangəlmə zəif həssaslığa malikdirlər və ondan istifadə zamanı daha az mənfi effektlər hiss edirlər. Alkoqol qlutamat reseptorlarını bloklayanda biz koordinasiyamızı itiririk, yaddaşımız pisləşir, başımız gicəllənir. Amma irsi alokoqlizm hekayəsi olan insanlarda bu mexanizmə qarşı anadangəlmə dözümlülük olur: onlar qlutamatın NMDA-reseptorlarını bloklayan preparatlara qarşı – məsələn, ketamin kimi – o qədər də həssas olmurlar.

Çox güman ki, alkoqolizmin irsən inkişafı riski beyindəki kimyəvi siqnallara təsir edən mexanizmlər vasitəsilə qismən tənzimlənir. Bundan əlavə məlum olub ki, ketaminə qarşı anadangəlmə dözümlülüyə sahib insanların dünyaya baxışları təhrif olunur.

Asılılığın ən vacib faktorlarından biri də insanın həyatdakı mükafat və cəza imkanlarını necə ölçməyidir: insan içməyin mənfi nəticələri barədə düşünürsə, daha az alkoqol qəbul edir. Ancaq ailəsində alkoqolizm hekayələri olan insanlar sadəcə alkoqoldan istifadəyə meylli olmurlar, həm də qısamüddətli faydanı seçirlər və gələcəkdəki təhlükəli nəticələrə fikir vermirlər. Belə insanlar, gələcəkdə problem yaşamaq ehtimalına baxmayaraq, həzzi seçirlər.

Postnauka