“Albaniya” naminə Xalq – AzLogos-a qarşı

Sülhə, elmə və həyata səmimi sevgilərlə!

AzLogos, “Encyclopaedia Iranica”dan, ətrafında coşqulu qəzəb pəriləri toplaşmış “Albaniya” haqqında bir məqalənin tərcüməsini yayıb. Məqaləyə edilmiş bəzən əsassız, bəzən əsaslı şərhlərə görə inanıram ki, bu cür fövqəlcirə duyğu toqquşması diqqət mərkəzinə çəkilə biləcək mahiyyətə malikdir. “Erməni əməlidir!” ittihamı ilə yüklənmiş fikir ayrılığının quruluşu məlum naxışlar üzərindədir deyə, sənədli təsvirə ehtiyac duymuram. Məqsədim, tarixi xəritənin doğru olub olmadığını araşdırmaq da deyil. Şərhlərin az qala hamısını oxuyandan sonra bəzi nəticələrə gəlmişəm. Onları, tanıdığım ədalət çərçivəsinə salıb sərgiləmək istəyirəm.

Nəticə deyərək düşündüyüm fikirlər bunlardır:

Camaat göründüyü kimi ümumiyyətlə Ensiklopediyaya və AzLogos kimi zəka institutlarına etibar edir. Camaatın, həm də Ensiklopediya və AzLogos-da oxuduğu öz tarixi haqqında kifayət qədər aydın formalaşmış təsəvvürü var və bu tarixdə, hətta mənbəsindən və mövzusundan asılı olmayaraq, Erməni qövmünün özünəməxsus oturuşmuş “düşmən” mövqeyi var. Camaat, inandığı tarixin erməniçilik naminə dəyişildiyini duyduğundan və etibar etdiyi bir mənbənin belə bir məqaləni yayıb da “mühafizə” etməsindən narahatdır. Camaatın içində həqiqət aclığı varmış sanki.

Camaatın haqlı olub olmamasına rəğmən, şişirdilməsi labüd bir məqamı duyğulandırmaq istəyirəm. Bəşəriyyətin qanunları, həqiqəti var. Üçünü yazıram: kainatda od qalamaq mümkündür, həyat doğmaq mümkündür, amma təhqirlə heç bir canlının fikrini dəyişmək mümkün deyil.

Bir halda ki, biz camaatla AzLogos-un toqquşmasına səbəb olmuş “Albaniya” (biblioqrafiya: məs. G. S. Svazian) məqaləsinin və “Recherche sur l’histoire Armenie…” (Erməniyyə tarixi tədqiqatı … / 1969) elmi işinin müəllifi Marie-Louise Chaumont (Mari-Lüiz Şomon) adlı tarixçiyə müraciət edə bilməyəcəyik, bu işi araşdırmaq və yaxud anlamaq qalır özümüzə: AzLogos və Camaata. Çünki o daş bizim birgə bulunduğumuz qayığa atılıb.

Toqquşma demişkən, erməni simasının tarixi təsəvvüründə də türk simasının xüsusi, bərbad və oturuşmuş “düşmən” statusu var. Bu təsəvvürün mənbəsi təkcə erməni tarixi deyil, xüsusilə xristyan tarixidir: İtaliyanın şimal-qərbində bir uşaq doğulub Qeysərədək yüksəlir. Qeysər də “gəlir, görür, tutur” və Roma Respublikası yaradır. Yəhudi qövmünün tələbiylə İsanı qandallayıb rəsmi, ölümcül işgəncəylə cəzalandıran Roma Respublikasının məhkəməsi 380-ci ildə Xristyan dinini dövlət dini elan edir. Bu məqama aydınlıq Erməniyyə qövmü üçün çox vacibdir, çünki Xristyan dini ilk dəfə 301-ci ildə Erməniyyə tərəfindən “dövlət dini” elan edilib. Zəmanəsinin xristyan və erməni dünyası üçün ən böyük hadisələrdən biridir yəni. Bu belə.

Ehtimal olunur ki, Çinlə əbədi mübarizədə növbəti dəfə məğlub olan bir türk dövlətinin tayfalarla köç etmiş bir hissəsi təxminən 370-ci ildə bugünkü Balkana çatır, oturur, bir uşaq doğur. Bu uşaq Roma İmperiyasına gəlir, görür və tutur – adı da Atilladır. Sonralar xristyan dünyasında buna fərqli əfsanələr uydurublar, biri də: “Müqəddəs Ursula 11,000 min bakirə ilə Kölnə gəlir və görür ki, Hunlar şəhəri mühasirəyə alıb, şəhərdən təslim olmağı tələb edirlər. Ursulanın bakirələrini görən Hunlar, onları cinsi tabeçiliyə məcbur etməyə çağırırlar və bunu rədd edən bakirələrin canlarını oxa çəkirlər.” Onbir min qurbanlıq bir faciə əfsanəsi də belə.

Yeddinci əsrdə Xəlifə və İslam dini yaranır, Bizansın şərqini və Şimali Afrikanı tutur, xüsusilə Əməvilər dövründə Hindistana tərəf genişlənir və qərbdə Əndəluzu tutur, Piriney dağlarını keçə bilmədiyindən Franklara məğlub olur, Əməvilər dəyişib olur Kordoba və Abbasilər. Bizi maraqlandıran coğrafiya Bizansın şərqidir, çünki Erməniyyənin Türklərə qəzəbi xüsusilə Bizans-Ərəb savaşlarından gəlir. Olduqca maraqlıdır, deyilmi? Erməniyyənin və digər aid olanların qurtula bilmədiyi savaş və əfsanələrin məskənidir Bizansın şərqi və Abbasilər.

Toğrul bəy XI. əsrdə Abbasilər Xəlifəsinin İraqında (hələ rəsmi tanınmayan) Səlcuq Dövlətinin hakimiyyətinə başlayıb və genişlənməyə can atırmış. Səlcuqun Anadoluya genişlənməsi tarixdə Alp Arslanın başçılıq etdiyi ordunun “Malazgirt Savaşı” ilə qeyd olunur. Bizans bu şəhəri 1071-ci ildə Türklərə məğlub olubmuş və bununla da yeni sərhədlər çəkilibmiş: Anadolu, Adanadan Trabzonadək çəkilən sərhəddə xristyan Bizanslara və (rəsmi olaraq) müsəlman Abbasilərə bölünübmuş. Lakin bu savaşa gətirib çıxaran bir hadisə Erməniyyə tarixində böyük dəhşətlərdən biri kimi anılır.

Bildiyiniz Alp Arslan, deyilənə görə 1064-cü ildə İberia Temasına girir (aydınlıq: “tema”, Bizansın bu dövrdəki administrativ- və hərbi-coğrafi-idarəetmə bölgüsüdür – əyalət, satrap, oblast, və sairə). Alp Arslan, temanın bu gün Türkiyənin Erməniyyə sərhəddi yaxınlığındakı Anı şəhərini tutur. Anı şəhəri də Erməniyyə tarixində təsvir edilən Baqratunyats Hayastan’ın paytaxtı olub (961-1045), “1001 kilsələr şəhəri” də deyirmişlər (Encyclopaedia Britannica). Baqratunyats Hayastan isə müsəlman ərəblərin xristyan Erməniyyədən çıxması üçün başlanılmış etnik təmizlik hərəkatının üst qurumu da demək olar, adına “Erməniyyə Baqratunyat Krallığı” da deyirlər, Bizans da deyilənə görə bunu biləndən sonra I. Aşotu temanın lideri təyin edib təmtəraqla “Şahzadələr Şahzadəsi” titulu ilə təltif edibmiş. Yeddiyüz il sonra İsveçrədə qurulmuş “Daşnaksutun” Partiyasının “Böyük Erməniyyə” fikrinin prototipidir bu “Krallıq”, Bizansın İberia Teması, Abbasilər Dövləti, bu gün də Türkiyə Cümhuriyyəti – Erməni qövmünü narahat edən də, “On Ox” kimi içində yaşadığı imperiyaları əlinə keçirib özünün etnik ailəsini qüdrətli bir dövlətədək yetişdirə bilməməsidir. Yaxşıdırmı ya pis, bilmirəm, amma məsələ hələ bitməyib.

Deyilənə görə Con Yulius Norviç “Bizans: Zirvə” (John Julius Norwich, „Byzantium: The Apogee”) kitabında Alp Arslanın Anı şəhərindəki savaşa (1064) “gözü ilə şahidlik etmiş” ərəb tarixçisi Sibt ibn əl-Cəvzidən (1185-1256) bir sitat gətiribmiş (mənim ingiliscədən tərcüməm mətnin mahiyyətini saxlamağa yönəlib):

“Fars qılınclarını işə salaraq bir kəsi sağ buraxmadılar… Orada, hər yaşlı insan məxluqunun fəlakət və qüssəsini görmək mümkün idi. Uşaqları, analarının qucaqlarından zorla alıb atırdılar/çırpırdılar qayalara, analar isə onları yaş və qana bulayırdılar… Şəhər, bir ucundan o biri ucunadək bu qırğının cəsədlərilə doldu və [qırğının cəsədləri] (sic!) yol oldu. … Ordu şəhərə girdi, onun sakinlərini cümlətən qırdı, talan edib yandırdı, diri qalan kim var idisə hamısını özü ilə götürüb arxasınca xarabalıq buraxdı… Cəsədlər o qədər idi ki, küçələri basırıb əngəlləyirdilər; adam, onların üstünə ayaq basmamış heç yerə gedə bilmirdi. Və əsirlərin sayı 50,000 könüldən az deyildi. Şəhərə girib və dağıntını öz gözlərimlə görmək mənim taleyim imiş. Çalışdım cəsədlərin üstündən keçməyə məcbur olmayacağım bir küçə tapım; amma bu mümkün deyildi.”

Anı savaşından 121 il sonra doğulmuş ərəb tarixçisinin bu hadisəni “öz gözləri ilə görüb” və təsvir etdiyi mənbəyə müasir xristyan Qərb gündəmindəki istinaddır bu. İnsan səhv edər, göründüyü kimi hətta 121 il – əl-Cəvzinin hələ ilk dəfə qələm tutduğu anadək yaşadığı illər xaric. Digər tərəfdən də şəhər nə qədər böyük olmalıdır ki, içində bir kəsi də sağ buraxmadıqları o cür dəhşətli bir qırğından sonra cəsədlərin əngəllədiyi küçələrdən ən azı 50,000 diri əsir keçib gedə bilsin – demək ki, ən azı da 50,000 döyüşçü keçə bilməlidir. Tərəqqinin, tarixə mövqe bildirmək zəruriyyəti üzərində nail olunduğuna çox inanıram, amma həqiqəti 121 illik qüsuru olan eynəklə nəzərdən keçirəndə o, 0-dan 100,000-ə dəyişə bilirsə, zənnimcə o həqiqət saf deyil, yanlışdır. İstər Ensiklopediya İranica, istər AzLogos, istərsə də Aynştaynın Tanrı elçilərilə göndərdiyi ismarış olsun – o cür həqiqət saf ola bilməz. Kainatın qanunları var.

“Erməni əməlidir!” ya yox, bilmirəm, amma onu bilirəm ki, bu ittihamın yalanla həqiqətin arasında durduğunu ehtimal etmək çox bəsitdir. Əgər Norviçin kitabındakı sitat internetdəki məqaləyə aid deyilsə (çünki tarixçinin illəri düz gəlməyəndə şübhə yaranır), sui-istifadə edilibsə, onda türk etnik ailəsinin kütləvi olaraq erməni qövmünü qırdığını bəşəriyyətə kim inandırmaq istər? Özü də fars qılıncından keçiriblərmiş hamını. İberia gürcüsü də istəməz yəqin. Mən də bilmirəm bunu istəyən kimdir, lakin xristyan dünyası bu məqalələrə çox inanır.

Zəmanəmizin sinir mərkəzi budur – xristyan dünyası. Nahaqmı ya haqq, bilmirəm, amma bilirəm ki, bu həqiqəti rədd etmək çox böyük qüsurdur. İddia edilsə ki, “Xristyan dünyası səhvə inanır!”, bu iddiada ən önəmlisi, zənnimcə xristyan dünyasını hətta səhvə də inandırmağın ümumiyyətlə mümkün olması dərrakəsidir. Ən maraqlısı da bunun sülh içində mümkünlüyüdür, çünki kainat odun qalanmasına və həyatın doğulmasına imkan verir, amma təhqirlə inandırmağa imkan vermir. Əzizimiz, birgə uzun yollar getdiyimiz, görüşdüyümüz andan faciə və xoşbəxtliklər bölüşdüyümüz Gürcü sirdaşlarımız da bizim xristyanlıqla dostluğumuzun qürurlu nümunəsi, vahid həqiqətidir.

Həqiqəti sübut etmək üçün də həqiqəti ümumiyyətlə tanımaq şərti varmış, bilmirdim.

Hər halda məni, tarixə səyahətə və bununla da iniyədək tanımadığım maraqlı fikirlərə vadar edən Xalq-AzLogos dirənişinə sevgilərlə qibtə və təşəkkür edirəm!