1917-ci ilin fevralında Çar hökumətinin dağılmasından sonra 22 martda hakimiyyəti ələ keçirən Müvəqqəti Hökumət Tiflisdə Zaqafqaziya Administrasiyası üçün xüsusi komitə (OZAKOM-Xüsusi Cənubi Qafqaz Komitəsi) yaratdı. Bu komitəyə yerli siyasətçilər və 4-cü Dövlət Duması deputatları daxil idi. OZAKOM beş nəfərdən ibarət idi və ona Kadet partiyasından Vasili Xarlamov rəhbərlik edirdi (Biagini və Motta, 2015:482). Ancaq tezliklə bu komitə Zaqafqaziya Komissarlığı ilə əvəz olundu. Zaqafqaziya, Menşeviklər, Sol eserlər, Daşnak və Müsavatın iştirakı ilə formalaşdırılan koalisiya hökuməti tərəfindən idarə olunmağa başladı. 28 noyabr 1917-ci ildən 26 May 1918-ci ilədək Zaqafqaziya Administrasiyası idarəsi faktiki olaraq bu qurumda olmuşdu.
1917-ci ildə Cənubi Qafqazdakı partiyaların milli dövlət quruluşlarını yaratmaq arzusu Şimali Qafqazdakı xalqlara öz təsirini göstərməyə başlamışdı. Bu proses Dağıstanla daha çox tarixi bağı olan Zaqatala okruqu ərazisində də özünü göstərirdi. 1917-ci ilin martında Şimali Qafqaz xalqlarının ziyalıları dağlı xalqlarının milli dövlət problemini həll etmək üçün konqres çağırmağa qərar verdi. 1917-ci ilin mayında Şimali Qafqazdakı dağlı xalqlarının nümayəndələrinin ilk qurultayında Dağlı hökumətinin formalaşması qərarı verildi. 1917-ci il mayın 1-dən mayın 10-adək davam edən konqresdə, 60-ı Dağıstandan olmaqla 300-dən çox nümayəndə iştirak etmişdi. Nəticədə, qurultay Şimali Qafqaz Dağlı Xalqları İttifaqının Mərkəzi Komitəsini qurmağı qərara aldı. 17 nəfərin daxil olduğu hökumətdə Dağıstandan 5, Zaqatala okruqundan isə 1 nəfər iştirak edirdi (Butayev və Osmanov, 1994:5).
Dağlı Birliyinin əsas məqsədi gələcəkdə Rusiya Federativ Demokratik Respublikasında milli-regional muxtariyyət qurmaq idi. Bu səbəbdən Zaqatala bölgəsindən olan nümayəndələr bu qurultayda iştirak edirdi. Lakin, Oktyabr inqilabının baş verməsi RFDR ideyası gerçəkləşməsinə imkan vermədi. Bu hökumətin mövcudluğu dövründə (May-noyabr 1917) qəbul olunmuş qanunlar Zaqatala regionunu da əhatə edirdi.
1917-ci il Fevral inqilabından sonra Zaqatala rayonunda yeni dövlət qurumlarının formalaşmasına bənzər proseslər başlamışdı. 1917-ci il iyul-avqust aylarında Zaqatala bölgəsinin 31 kəndi və 6 bölgəsində icra komitələri seçkiləri keçirilir. Bu ərəfədə Gürcüstan menşevikləri Zaqatala okruqunun Tiflis quberniyasına daxil olduğunu əsas gətirərək okruqun Dağlı hökümətinin ərazisi olaraq tanımaqdan imtina edirlər. 20 Mart 1917-ci ildə yaradılan, Zaqatala bölgə icra komitəsi Gürcüstan menşevikləri ilə yaranan gərginlik səbəbi ilə belə bir açıqlama vermişdi: “Zaqatala okruqu homogen bir müsəlman əhaliyə malik bölgə sakinləri ilə illər boyu özünə xas həyat şərtlərinə sahib olmuşdur. Bu regionun əhalisinin köhnə idarəetmə formalarında belə müstəqil qaldığını nəzərə alaraq qeyd edə bilərik ki, bu xalqın xüsusi tarixi idarəetməsinin Tiflis quberniyasının həyat şərtləriylə heç bir təmas nöqtəsi yoxdur və olmamışdır. Okruqun Tiflis quberniyasına zorla daxil edilməsi, mövcud yaxşı qonşuluq əlaqələrini pozmağa xidmət edəcək və milli gərginliklərə səbəb olacaqdır. Bizə görə, milli problemlərin həll edilməsi yalnız xalqların öz milli müqəddəratını təyin etməsi çərçivəsində həll edilə bilər” (Khapizov və Galbantsev, 2016:144).
Rusiyada baş verən proseslər RFDR-nin tərkibində Şimali Qafqaz dağlıların milli-regional muxtariyyət planlarının gerçəkləşməməsinə səbəb olduğu üçün Dağlılar öz müstəqil dövlətlərini yaratmağa qərar verir. Buna əsasən, 11 May 1918-ci ildə, Baş Məclisdə Şimali Qafqaz və Dağlı İttifaqı Konqresi “İstiqlaliyyət haqqında akt” qəbul edir. 1918-ci il May ayında Almaniya Hökuməti ilə Dağlı Respublikası hökuməti arasında dostluq əlaqələrinin qurulması haqqında saziş imzalanır. Almaniya Dağlı Respublikanın müstəqilliyini tanıdığını bildirməklə yanaşı Zaqatala okruqunun Dağlı Respublikası ərazi vahidini olduğunu təsdiqləyir. 12 May 1918-ci ildə Almaniyanın İstanbuldakı səfiri Otto fon Lossov, Abxaziya və Zaqatala bölgəsinin Dağlı Respublikanın bir hissəsi olaraq tanıdıqlarını rəsmən elan edir (Berzeg, 2003:198).
Qısa bir müddət sonra, an digər bir dövlət Osmanlı imperiyası eyni sərhədlər çərçivəsində Dağlı Respublikasının müstəqilliyini tanıdığını açıqlayır (Berzeg, 2003:283). 8 iyun 1918-ci ildə Osmanlı Dağlı respublikası ilə Batumda dostluq və əməkdaşlıq müqaviləsi imzalayır. Bu müqaviləyə əsasən Osmanlı Dağlı respublikasına xarici təhdidlərdən qorumaq üçün hərbi yardım etməyi öz boynuna götürür.1918-ci ilin mayında Osmanlı ordusu Polkovnik Əli Bəyin rəhbərliyi altında bir türk hərbi birləşməsi ilə Zaqatala ərazisinə gəlir.
Ancaq 1918-ci ilin ortalarında, Cənubi Qafqazda, Zaqatala bölgəsinin Dağlı respublikasının əlindən alınmasına səbəb olan bir sıra proseslər ortaya çıxır. Əvvəlcə Gürcüstan 1918-ci ildə rəsmi olaraq Zaqatala ərazisinə iddia edir. Ancaq ümumi əhalinin yalnız 20 faizinin gürcü olması, ərazidə çoxsaylı silahlı qrupların varlığı, Zaqatala bölgəsininin əsas əhalisin avar olması Gürcüstanın bölgədə əsas fiqur olmasına maneə törədirdi. Şimali Qafqaz Xalqları Konqresində çıxış edən Aslan bəy Qardaşov Zaqatala okruqunun Dağıstana birləşdirilməsi tərəfdarı olsa da bir müddət sonra bu fikrini dəyişir. 28 may 1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Respublikasının qurulması ilə Aslan bəy Qardaşov praqmatik siyasət aparmağa başlayır. Əvvəlcə, 1918-ci ilin iyununda Azərbaycan Milli Şurasının görüşmələrə qatılan Aslan Bəy Qardaşov Zaqatala bölgəsinin Azərbaycanın bir parçası olmayacağını vurğulayır. Daha sonra, 1918-ci il 17 İyunda keçirilən Azərbaycan Milli Şurasının bir başqa konfransında Aslan Bəy Qardaşov Türkiyəyə qatılmağın lehinə danışırdı: “Zaqatala okruqu Türkiyəyə qatılmaq istəyir və buna görə mənim burda olmağımı Azərbaycanın ərazisinə qoşulma istəyi olaraq qiymətləndirməməyinizi xahiş edirəm” (Khapizov və Galbantsev, 2016:150).
Ancaq ADR rəhbərliyinin bölgədəki əsas idarəetməni Zaqatala İcraiyyə Komitəsinə verməsi və iqtisadi vədlər Qardaşovun fikrini dəyişdirir. 28 iyun 1918-ci ildə Zaqatala Milli Şurası ADR hökümətinə muxtar ərazi olaraq onun subyekti olmaq istədikləri barədə teleqraf göndərir. 2 gün sonra 30 iyunda ADR, Zaqatala okruqunun özünün ərazi subyekti olduğunu elan edir. Zaqatala okruqunun ADR-ə birləşməsini Qardaşov və Kiçikxanov belə izah edirdi: “Bölgənin müsəlman əhalisinin 95% olması Zaqatala okruqunun Gürcüstana birləşməsinn qarşısındakı əsas maneədir. Dağıstana gəldikdə bura ilə aramızda keçilməyən dağlar var. Zaqatala okruqu, mədəniyyət, iqtisadiyyat, həyat tərzi, din, sənaye və dil baxımından eyni mənşəli Azərbaycanla daha yaxındır. Bizim üçün sənaye malları və materialları yalnız Azərbaycandan əldə edilə bilər. Buna görə də, Azərbaycanla birləşmə Zaqatala okruqu əhalisinin məqsədləri və üstünlüklərinə cavab verirdi. Bütün bunlar da Okruq Milli Şurası tərəfindən nəzərə alındı. Bölgəmizlə mərkəz arasındakı əlaqəni möhkəmləndirmək üçün Zaqatala rayon mərkəzini Yelizavetpol şəhərinə bir avtomobil yolu və ya dəmir yolu ilə birləşdirmək istəyirik.”
İmza atan şəxslər: Milli Şuranın sədri Nurula Qazızadə və katibi Bayram Niyazi Kiçikxanov (Aytberov, 2000:183).
Zaqatala okruqunun Azərbaycana birləşməsi Dağıstanda etirazlara səbəb oldu. 1918-ci ilin avqustunda Dağlı Respublikasının Xarici işlər naziri Heydər Bammatov İstanbuldan Baş nazir Abdulməcid Çermoyevə məktub yazmışdı: “Burada İstanbulda azərbaycanlılar Zaqatala regionunun Azərbaycana qoşulduğunu söyləyirlər. Osmanlı imperiyasının dairələrində Zaqatala məsələsində Azərbaycanın xeyrinə dönüş yaranıb” (Butayev və Osmanov, 1994:152) Osmanlının Mudros müqaviləsi sonrası Qafqazdan çıxarılması ilə Dağlı respublikası hərbi baxımdan Denikinə qarşı zəif vəziyyətdə qalmışdı. Zaqatala problemi olmasına baxmayaraq Dağlı höküməti Azərbaycanla yaxınlaşmaq yolunu tutmağa başladı. Denikinə qarşı güclü ittifaq qurmaq üçün Zaqatalanı Azərbaycan ərazisi kimi tanıyan Dağlı respublikası hətta 1919-cu ilin may ayında ADR-lə birləşmək qərarı verdi. Bu birləşmə Denikinin Dağıstanı işğal etməsi səbəbi ilə gerçəkləşmədi (Marshall, 2010:120).
Dağlı respublikasından fərqli olaraq Gürcüstan Zaqatala bölgəsi ilə bağlı iddialardan əl çəkmədi və Paris Sülh Konfransında (14 Mart 1919) Zaqatala okruqunun Gürcüstan Demokratik Respublikasına geri verilməsi lazım olduğunu vurğulayan bir bəyanat hazırladı. Paris Sülh konfransında müttəfiqlər, Zaqatala okruqunun mübahisəli ərazi olduğunu bildirərək yekun qərarı qeyri-müəyyən müddətə qədər təxirə saldı. Zaqatala okruqu barədə qərar verilənə qədər 28 aprel 1920-ci ildə Azərbaycan Sovet hakimiyyəti quruldu. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra RSFSR Gürcüstan ilə sərhədləri nizama salmaq haqqında danışıqlara başladı. 7 may 1920-ci ildə Gürcüstan Konstitusiya Məclisi üzvü Uratadze və RSFSR Xarici işlər komissar müavini Lev Karahan arasında dostluq haqqında anlaşma imzaladı. Bu razılaşmaya əsasən, RSFSR Gürcüstan dövlətinin müstəqilliyini şərtsiz tanıdığını bildirirdi. Bu razılaşmanın dördüncü maddəsinə görə, Sovet Rusiyası Zaqatala bölgəsini Gürcüstanın bir hissəsi olaraq tanıdığını bildirir (Gachechiladze, 2014:32). Bu müqavilə təkcə Azərbaycan kommunistləri deyil,eləcə də digər məşhur bolşeviklər tərəfindən birmənalı qəbul edilmədi.
Orconikidze Zaqatala bölgəsinin idarəsini Azərbaycana təhvil vermək üçün müqavilə imzaladıqdan dərhal sonra ərazi məsələsində Azərbaycana dəstək verir. O Leninə yazdığı məktubda belə deyirdi: “Zaqatala bölgəsi, az qala iki ildir Azərbaycan ərazisidir. Bu gün bu torpaq Azərbaycan əsgərləri tərəfindən idarə olunur. Zaqatala əhalisi 95%-i müsəlmandır. Sovet Azərbaycanının bu bölgədə haqqı təsdiqlənməli və bu maddəni razılaşmadan tamamilə aradan qaldırılmaq lazımdır. Bu zəmində bizi pis bir təxribata çəkirlər. Müsavatçılar deyirlər ki, Azərbaycandakı Sovet hökuməti artıq Zaqatalanı satıb. Buna görə də, bu regionda siyasətimizin uğursuz olmasını istəmirsinizsə, Zaqatala bölgəsini sülh razılaşmasından çıxarmaq lazımdır. Bu ərazi komissiya almadan birbaşa Azərbaycan ərazisinə daxil edilməlidir”(Mustafazadə, 2006:145). 10 Mayda, 11-ci Qızıl Ordu Hərbi Şurası və Qafqaz Bürosu Mərkəzi Komitəsinin üzvləri Smilqa, Orconokidze və Kirov Leninə belə bir məktub yazır: “Gürcüstan ərazisi kimi tanınan Zaqatala bölgəsi Gürcüstan bu əraziyə iddia etmədən əvvəl, heç şübhəsiz Azərbaycan və müsəlman torpağı olmuşdur” (Kvanoshkin, 1996:128).
Nəticə olaraq, kommunistlərin təzyiqi altında RSFSR və Gürcüstan, 7 Maydakı sülh müqaviləsinə əlavə bir razılaşmanı 12 May 1920-ci ildə imzalayırlar: “Zaqatala bölgəsində Gürcüstan ilə Azərbaycan arasındakı sərhəddəki ixtilaflı bölgələr haqqında yekun qərar RSFSR nümayəndəsi tərəfindən başçılıq edilən, Azərbaycan və Gürcüstan hökumətinin bərabər sayda nümayəndəsinin formalaşdırılan qarışıq bir komissiya tərəfindən veriləcəkdir”. Ancaq bu qərardan sonra Gürcüstanın təhriki ilə Zaqatala okruqunda Sovetlərə qarşı güclü üsyan başlayır. Sovet qoşunları bəzi ərazilərdə geri çəkilməyə başlayır. Zaqatala okruqunu faktiki idarə edən “Əhrar” partiyası lideri Aslan bəy Qardaşov Sovet hökümətini tanımadığını elan edərək Gürcüstanla danışıqlar aparmağa başlayır. Beləcə, Zaqatala Milli Şurası Gürcüstana birləşmək haqqında saziş imzalayır.
Zaqatala Milli Şurasının və Gürcüstan rəhbərliyinin imzaladığı saziş şərtləri belədir:
1. Sovet qoşunları ərazidən çıxır və ərazilər yerli silahlı qüvvələr və gürcü əsgərləri tərəfindən qorunur.
2. Zaqatala əhalisi Gürcüstan ordusunda xidmət edəcəkdir. Gürcüstan ərazinin milli və dini xüsusiyyətlərinə hörmət edir.
3. Regionda xalq təhsili ana dilində aparılmalıdır.
4. Şəriət məhkəmələri qalır.
5. Regionda Gürcüstana birləşənə qədər olan siyasi cinayətlərə baxılmamalıdır.
6. Tədavüldə müxtəlif valyutalar saxlanılır.
7. Region Gürcüstan ilə birgə idarə olunur.(Rəhmanzadə, 2000:118)
Müqaviləni imzalayan şəxslər Molla Məhəmməd Dibirov, Müslüm Rəcəbov və Hafiz Əfəndiyev olmuşdu. Bu razılaşma, müəyyən şərtlər altında və geniş muxtariyyət verilməsi ilə birlikdə Zaqatala bölgəsinin Gürcüstan Respublikasına daxil edilməsi ilə nəticələnmişdi. Bu vaxt, Zaqatala bölgəsinin muxtar statusu, 21 Fevral 1921 tarixində Konstitusiya Məclisi tərəfindən qəbul edilən Gürcüstan Konstitusiyasına daxil edilmişdi. Konstitusiyanın 107-ci maddəsi deyilirdi: Abxaziya, Müsəlman Gürcüstan (Acarıstan) və Zaqatala yerli işlərdə muxtar hökumət tərəfindən idarə olunan Gürcüstan Respublikası ərazi subyektidir (Hewitt, 2013:343).
Millətlər Cəmiyyəti, Zaqatala ərazisi də daxil olmaqla Gürcüstanı 27 yanvar 1921-ci ildə de-yure formada tanıyır (Nahaylo və Swoboda, 1990:46.) Bütün bunları rədd edən Sovet Azərbaycanı höküməti və RSFSR, Ankarada höküməti ilə birlikdə 1921-ci ilin fevralında Gürcüstana müharibə elan edir. Azərbaycan Xalq Komissarı Mirzə Davud Hüseynov Gürcüstana müharibə elan edilmə səbəbi olaraq Gürcüstanın Zaqatala ərazisində provakasiyalarını səbəb göstərmişdi (Rəhmanzadə, 2000:125).
Gürcüstana edilən əsas hücum da elə Zaqatala və Qazax istiqamətindən edilmişdi. Gürcüstanın Sovetləşməsi sonrası Orconokidze 1921-ci ilin 21 aprelində Zaqatalanın Gürcüstan ərazisi kimi göstərən konstitusiyanı ləğv etdi. 1921-ci il İyunun sonunda Tiflisdə Daxili Sərhədlərinin təşkil edilməsi konfransı işə başladı. 5 İyulda Gürcüstan Baş naziri Maxaradze və Azərbaycan Baş naziri N. Nərimanov tərəfindən Azərbaycan və Gürcüstan SSR arasındakı sərhəd xətti ilə bağlı müqavilə imzalandı. Müqavilənin dördüncü maddəsində Gürcüstan SSR rəsmi olaraq Zaqatala bölgəsinə bağlı bütün haqq və hüquqlarından imtina etdi (Khapizov və Galbantsev, 2016: 206). 15 noyabr 1921-ci ildə, bu respublikalar arasındakı sərhədlə bağlı yeni bir müqavilə imzalandı. Zaqatala bölgəsi ilə bağlı əvvəlki müqavilə təsdiqlədi və Qarayazı çölünün bir hissəsi Azərbaycana verildi (Rəhmanzadə, 2000:133). Son olaraq 1922-ci ildə Zaqafqaziya bürosu Mərkəzi Komitəsinin tərəfindən qəbul olunan qərarda Zaqatala ərazisi tam olaraq Azərbaycan SSR ərazisi kimi tanındı (Çalidze,1988:191).
Bu qərarlar, Moskvanın Azərbaycanı inqilabı “Müsəlman Şərqə ixrac etmək üçün bir dayaq” gördüyü üçün verilmişdi. Bu qərarın siyasi çaları Qarabağın Azərbaycan ərazisi kimi tanınması baxımından əhəmiyyətli idi. Buna əsasən Moskva, Azərbaycanı hər baxımdan gücləndirdi. Azərbaycan, Sovet höküməti üçün təkcə türk xalqlarının mədəni mərkəzini deyil, eyni zamanda bütün məzlum Şərq xalqlarının lideri funksiyalarını da yerinə yetirirdi. Bu gələcəkdə inqilabın şərqdən qərbə ixracı üçün vacib nüans olmuşdu.
İstifadə olunan ədəbiyyat
Antonello Biagini, Giovanna Motta, (2015), The First World War: Analysis and Interpretation.
Магомед Бутаев, Ахмед Османов, (1994), Союз объединенных горцев Северного Кавказа и Дагестана (1917-1918 гг.), Горская Республика (1918-1920 гг.): документы и материалы,
Хапизов, Шахбан, С. М. Галбацев, (2016) Аварский Цор (Закатальский округ) в XVIII – первой половине XX в
Sefer Berzeg, (2003), Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti 1917-1922. 1. cilt.
Айтберов Т.М.(2000), Закавказские аварцы (VIII – начало ХVIII вв.).
Alex Marshall, (2010), The Caucasus Under Soviet Rule.
Gachechiladze, Revaz (2014), The New Georgia: Space, Society, Politics, Rotledge, Londra
Рахман Мустафазаде, (2006), Две республики: азербайджано-российские отношения в 1918-1922 гг.
А. В Квашонкин, (1996), Большевистское руководство: переписка, 1912-1927
Rəhmanzadə, Şamil (2000), Azərbaycan-Gürcüstan münasibətlərində ərazi məsələləri: Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsinin materialları əsasında: 1917-1930-cu illərin əvvəlləri
B. George Hewitt, (2013), Discordant Neighbours: A Reassessment of the Georgian-Abkhazian and Georgian-South Ossetian Conflicts
Bohdan Nahaylo, Dohdan Nahaylo, Victor Swoboda, (1990), Soviet Disunion: A History of the Nationalities Problem in the USSR
Валерий Чалидзе, (1988), Национальные проблемы и перестройка