Son günlər insanların statistikaya marağı ciddi surətdə artıb. Təəssüflər olsun ki, buna səbəb koronavirusun yayılmasıdır. İnsanlar gündəlik olaraq worldometers, statista və digər belə tipli saytlardan istifadə etməyə başlayıblar. Əgər əvvəllər bu saytlardan yalnız məzəli və maraqlı cədvəllər paylaşırdılarsa, bu günlərdə yalnız yoluxanların sayını paylaşırlar.
Demək olar ki, statistika saytları indi bum keçirir. Eyni zamanda insanlar da müəyyən qədər statistikanın vacibliyini, hökumətlərin addımları ilə statistika arasında əlaqəni başa düşməyə başlayıblar. Artıq hansısa hökumət, yoluxanların statistikası artdığı halda izolyasiya tədbirləri görmürsə, vətəndaşlar tərəfindən tənqid olunur (iqtisadçılar bunu yalnız arzu edə bilərlər). Misal üçün, Türkiyə və Rusiya bu yaxınlara kimi idman tədbirlərinin keçirilməsini davam etdirdilər, amma birində yoluxanların sayı 100-dən çox, başqasında isə 100-ə yaxınlaşanda bu tədbirlər də ləğv olundu. Yəni insanlar da statistikanın vacibliyini və rəqəmlərin nə dərəcədə bizim həyata təsir etdiyini açıq-aşkar müşahidə edirlər. Ola bilər ki, gələcəkdə bu, ümumiyyətlə siyasətə də təsir göstərsin.
Eyni zamanda statistika bəzi sualların cavabını da verə bilər. Məsələn, son günlər ən müzakirə olunan mövzulardan biri İtaliyanın düşdüyü vəziyyətdir. Çindən sonra epidemiyanın sıçrayıb sürətlə yayılmağa başladığı ölkələrdən biri Cənubi Koreya idi. Amma orada epidemiya bu miqyasa çatmadı. Bunun səbəbinə dair müxtəlif fərziyyələr irəli sürülür və bəzən onlar sərrast da ola bilir. İtaliya, Lombardiya müzakirə olunanda çox zaman səhiyyə sisteminin vəziyyətinə və s. istinad edilir. Reallıqda isə hər iki ölkə bazar iqtisadiyyatı sisteminə malikdir, belə olan halda da səhiyyə sistemi ciddi fərqlənməməlidir. Fərqlənən detallar ola bilər (sığortanın strukturu, dövlətin səhiyyədə rolu və s.). Bəzən müəyyən rol oynasalar da, bu detallar səhiyyə sisteminin fəaliyyətinə birbaşa təsir etmir.
Məsələn, bilirik ki, İtaliyada yoluxanların 7-8% tibbi personaldır. Cənubi Koreyada belə bir fakt müşahidə olunsa belə, statistikada vacib yer tutmayıb. Bu isə o deməkdir ki, İtaliyada ilk günlərdə virus məsələsinə çox ciddi yanaşmayıblar: yəni həkimlərin virusdan qorunması üçün kifayət qədər vasitə təmin olunmayıb. Nəticədə yoluxan tibbi personal başqa xəstələri də yoluxdurub.
Xəstələrin ölüm faizinə baxaq. Niyə İtaliyada bu faiz Cənubi Koreya ilə müqayisədə qat-qat yüksəkdir? Cənubi Koreyada 1%, İtaliyada 8,3%-dir? Bu yaxınlarda Çində keçirilmiş hesablama və tədqiqatlara görə, əslində sözügedən xəstəlikdən ölüm faizi 0,7%-dir (belə tipli xəstəliklər üçün norma çərçivəsindədir). Yəni Koreya göstəriciləri standartdan kənara çıxmır, İtaliyada isə bu göstərici bir neçə dəfə yüksəkdir.
Əldə etdiyimiz statistikanı daha dərindən təhlil edəndə görə bilərik ki, Cənubi Koreyada yoluxanların 29,9%-i (martın 13-ə olan rəqəmlərə görə) 20-29 yaş arasında insanlardır. İtaliyada yoluxanların 49,6% (yəni yarısı) 60 yaşdan yuxarıdır. Onlar arasında ən böyük qrup 70 yaşdan yuxarıdır – yoluxanların 41,3%-dir. Cənubi Koreyada müvafiq yaş qrupundan yoluxanlar 21%, 70 yaşdan yuxarı qrupdan olanlar isə 8,7%-dir. Ən yüksək risk qrupunun 65 yaşdan yuxarı olduğunu nəzərə alsaq, ölüm faizi əslində şübhəli gəlməməlidir.
Başqa sözlə, İtaliyada xəstəlik gənclər arasında yayılsaydı, ölüm faizi də nisbətən aşağı olacaqdı. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, reallıqda İtaliyada vəziyyət çox daha pisdir. Adambaşına düşən testlərin sayına görə Cənubi Koreya İtaliyanı 3-4 dəfə üstələyir. Nəticə etibarilə, əgər standart statistikaya inansaq, İtaliyada yoluxanların sayı qat-qat çoxdur. Misal üçün, Veneto bölgəsində yerləşən kiçik şəhər olan Vo’Euganeo-da 3300 insan yaşayır. Fevralın 21-də bu şəhərdə ilk ölüm faktı (ümumiyyətlə İtaliya üzrə koronavirusa görə ilk ölüm idi) qeydə alınmışdı. O zaman şəhər dərhal bağlandı və bütün əhalini yoxladılar. Nəticədə məlum oldu ki, əhalinin 3% virusa yoluxmuşdu. Yoluxanların yarısında heç bir simptom müşahidə olunmurdu (başqa sözlə başqa şəhərlərdə olsaydılar, onları heç yoluxanlara aid etməyəcəkdilər). İki həftə sonra yoxladıqda artıq yoluxanların sayı 0,25%-ə kimi azaldı (yəni 8 nəfərə, onların arasında 6 nəfərdə hələ də simptom yoxdur). Başqa sözlə 99 yoluxana 1 ölüm və ya 0,1% düşür. Kiçik şəhər olduğunu nəzərə alsaq, ümumi İtaliya üzrə göstərici bir qədər yüksək olacaq.
Əgər statistik baxsaq, vəziyyət ciddi olaraq fərqlənmir. Sadəcə rəsmi təsdiq olmadığına görə, onlar bütün dünyanın izlədiyi statistikada öz əksini tapmır (bu rəqəmlər yalnız pandemiyadan sonra keçiriləcək tədqiqatlarda öz əksini tapacaq). Yeri gəlmişkən, onu da əlavə etmək lazımdır ki, Cənubi Koreyada yoluxanların böyük hissəsi qadınlar, İtaliyada isə kişilərdir. Statistikaya görə bu virusdan daha çox kişilər olür (70/30 nisbətdə).
İtaliya və Almaniya arasında müşahidə olunan fərq isə həm statistik metodologiya, ya da daha yaxşı diaqnostika ilə bağlı ola bilər. Misal üçün, İtaliyada gün ərzində bütün ölənləri koronavirus testindən keçirirlər, Almaniya isə yalnız xəstəlikdən şübhələnilən, ya da təsdiqlənmiş diaqnozları nəzərə alır. Yəni İtaliyadan fərqli olaraq artıq əvvəlcədən müəyyən edirlər deyə, ölüm faizi standart çərçivədə qalır.
Eyni zamanda başqa bir məqamı da nəzərə almaq lazımdır. İndiki vaxtda İtaliyada demək olar ki, bütün xəstəxanalar doludur. Əgər adi günlərdən bu xəstəxanaların dolumluğu 20% təşkil edirsə, indi artıq 100%-dir. Müvafiq olaraq yeni xəstələr üçün yerlər çatmır. Şəraitsizlik isə müalicəyə ciddi təsir edir. Bu şəraitsizliyin də səbəbini statistika vasitəsilə müəyyən edə bilərik. Belə ki, OECD-nin Statistik Bölməsinin məlumatına görə, İtaliyada 1969-cu ildə xəstəxanalarda 560 336 çarpayı var idi. Sonuncu rəqəmlər 2017-ci ilə aiddir və bu məlumata görə, ölkə üzrə yalnız 192 548 çarpayı var. Azalma sürətini başa düşmək üçün, qeyd edə bilərik ki, hələ 2000-ci ildə ölkə xəstəxanalarında 268 057 çarpayı var idi. Başqa sözlə “effektivliyin artırılması” və s. məqsədilə çarpayıların azalması siyasəti öz nəticəsini indiki pandemiyada göstərdi. Çarpayıların azalması isə avtomatik olaraq tibbi personalın, müvafiq avadanlığın (o cümlədən, tənəffüs aparatlarının) azalması deməkdir.
Başqa sözlə, adi statistika ilə izah oluna biləcək məsələdə konspirasiya axtarmaq lazım deyil.
