Tənqidin əhəmiyyəti

İlk baxışda nə qədər cəlbedici görünürsə görünsün, qarşıma çıxan təsadüfi kitabları oxumaqdan qaçıram. Vaxt bunca qıt ikən, mütaliə vaxt itkisi olmamalıdır məncə, oxuduğun kitabları diqqətlə seçməlisən ki, sonra “hər oxuduğum kitabı bəyənmirəm” kimi bihudə düşüncələrə qapılmayasan. Nə qədər desən, əla müəlliflər və mükəmməl kitablar var indi, qalır bircə onları axtarmaq tənbəlliyindən qurtulmaq.

Hərçənd “təkcə şedevrləri oxumaq düzgün deyil” fikriylə də razıyam, ona görə də “oxuyacağım kitabdan zövq almaya bilərəm, hətta məyus ola bilərəm” fikrini yaxın buraxmalı olanda, mən azərbaycanlı müəlliflərin ədəbi əsərlərini, romanlarını oxuyuram

Bizim müəlliflərin romanlarını oxumağa girişəndə, zənnin səni aldatmır, əksərən xalis və əlahiddə bir cəfəngiyyatla üzləşirsən. Ancaq özünə bu mənada təsəlli verə bilirsən ki, bu, mütaliədə balans yaratmaq üçün vacibdir, həm də axı öz ədəbiyyatından da xəbərin olmalıdır, ən azından yerli ədəbiyyatın ümumi mənzərəsini görə bilmək üçün.

Son illərdə oxuduqlarıma nəzərən deyə bilərəm ki, yerli ədəbiyyat nümunələrinin göz oxşamayan, kəsafətli mənzərəsində ürəksıxan konturlar əsasən bunlardır: səthi mühakiməçilik, ölü metaforalar, bol psevdo və pafos, əyalətçilik, dünyagörüşsüzlük, kəmsavadlılıq və sair və ilaxır.

Memarlıq prinsiplərindən xəbərsiz birinin bina tikməyə girişməsi və ortaya bədheybət bir beton kütləsi çıxarması kimi, bizim yazıçılar da romançılığın təməl qanunlarını bilmədən roman yazmağa girişir, beləcə ortaya cəfəng yazı kütlələri çıxarırlar. Bu yazı kütlələrini mütaliə etmək zəhmətinə isə ya yazıçının qədəh yoldaşları, ya yerli ədəbiyyata dəstək vermək istəyən, ya da sırf yerli ədəbiyyatın mənzərəsini görmək istəyən az sayda oxucu qatlaşa bilir.   

Son illərdə Azərbaycan romanlarını müntəzəm oxuduqdan sonra, təvazönü bir kənara qoysaq, gəldiyim qənaət belədir ki, bizim əksər yazıçıların və onları mərhələ adlamağa vadar edə bilməyən əksər oxucuların ən böyük çatışmazlığı budur: roman sənətinin nəzəriyyəsindən və tənqidindən bixəbərdirlər.

Roman barədə biliklərin nəyə görə bu qədər səthi olmasının da səbəbi aşkardır: kitab mağazalarında və kitabxanalarda məhdud çərçivədə də olsa, yerli romanlar və tərcümə romanları var, amma roman sənətinə dair nəzəriyyə və tənqidi kitabları tapmaq müşkül məsələdir. Yerli bazarda bu cür kitablar əlçatan olmadığına, yerli yazıçılar və oxucular da bu cür kitabları oxumadıqlarına görə, ətalətli şəkildə ədəbi əsər yazmağa və oxumağa hesablanmış səthi təsəvvürlər yaranıb.

Bizdə bir çox sənət həvəskarlarının ən çox səsləndirdikləri fikir təxminən belədir: “Neynirəm o əsəri ki, onu başa düşmək üçün əlavə də nəsə oxuyum?!”

Tənqidin əhəmiyyəti başa düşülmür bizdə.

Halbuki təkcə ədəbiyyatda deyil, kinoda da, siyasətdə də və digər sahələrdə də tənqid heç də daha az əhəmiyyətsiz deyil: tənqid dəyər verməyi, qiymətləndirməyi öyrədir, düşüncəni dərinləşdirir, qavrayışı itiləyir, yüksək zövqü formalaşdırır, incini daşdan ayırd etməyi aşılayır.

Azərbaycanda tənqid məktəbi olmadığına, bu azmış kimi tənqid ədəbiyyatının tərcümə edilməsinin və yazılmasının əhəmiyyəti dərk edilmədiyinə görə, incini daşdan, pafosu ustalıqdan, psevdonu səmimiyyətdən, həvəskarı peşəkardan ayırd etməyi bacaranların sayı azdır.

Bizim naşirlərin çoxu da tənqidin əhəmiyyətindən xəbərsizdirlər, yoxsa məşhur tənqidçilər bir kənara qalsın, heç olmasa, romanlarını tərcümə etdikləri tanınmış ədəbi simaların roman sənətinə dair tənqidi və nəzəri əsərlərini nəşr edərdilər.

Ədəbi əsərləri Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş Milan Kunderanın “Roman sənəti”, Mario Varqas Lyosanın “Gənc romançıya məktublar”, Orhan Pamukun “Saf və düşüncəli romançı”, Con Maksvel Kutzeenin, “Ürək işləri: ədəbi esseler”, Vladimir Nabakovun “Ədəbiyyat dərsləri”, Jan Pol Sartrın “”Ədəbiyyat nədir” və digər esseləri”, Umberto Ekonun “Təhkiyə meşəsində səyahət”, İtalo Kalvinonun “Ədəbiyyatdan istifadə” və başqalarının bu kimi əsərləri tərcümə edilərək nəşr edilsəydi, həm bu müəllifləri, həm də ümumiyyətlə, yazı sənətini daha yaxşı qavramaq istəyən oxucuların qarşısında yeni üfüqlər açılmış olar, cəmiyyətin estetik zövqündə də nəsə bir tərpəniş baş verərdi.

Ola bilsin, adları qeyd olunan əsərlərin bir neçəsi artıq dilimizə tərcümə edilib, belədirsə, lap yaxşı, amma hər bir halda Azərbaycan dilində ədəbi tənqidin nəşri hələ də məhdud, qopuq, fraqmental səviyyədədir, strateji və ardıcıl şəkildə həyata keçirilmir.

Ölkədə ədəbi mühitin yaxşılaşması həm də ədəbi tənqidə və nəzəriyyəyə dair kitabların kütləvi nəşrindən və əlçatan olmasından keçir. Azərbaycan dilinə roman nəzəriyyəsi və tənqidi barəsində ən azı 10 fundamental əsər tərcümə edilməlidir və tənqidin əhəmiyyəti dönə-dönə vurğulanmalıdır. Əks təqdirdə, yerli yazıçıların və oxucuların basmaqəlib ədəbi zövqündə və dünyagörüşündə xüsusi bir dəyişiklik gözləməyə dəyməz…