Osmanlıları, Fransız inqilabını və “Starbucks”ı birləşdirən…

Osmanlıları, Fransa inqilabını, amerikan ordusunu, Efiopiyanı və “Starbucks”ı birləşdirən, dünya tarixində monumental yeri olan qəhvə hardan gəlib?

Qəhvənin, Efiopiyanın Kaffa vilayətindən, rütubətli dağətəyi bölgələrdən gəldiyi iddia olunur. Rəvayətə görə, efiopiyalı bir çoban keçilərinin qəhvə meyvələrini yeyəndən sonra canlandıqlarını, hətta rəqs etdiklərini görür, bu sirli meyvələrin dadına baxır və beləliklə, qəhvə ərsəyə gəlir.

Təbii ki, hadisələr rəvayətdə olduğu kimi baş verməyib və antropoloji araşdırmalar bizə, Oromo qəbiləsinin min illər boyu qəhvə meyvələrini əzib, heyvan yağı ilə qarışdırıb istifadə etdiyi barədə sübütlar təqdim edir.

Bəs necə olub ki, qəhvə Şimali Afrika dağlarından “düşüb” dünyada sudan sonra ən çox istifadə olunan ikinci içkiyə çevrilib?

XV əsrdə ərəb quldarları, məhz, Oromo qəbiləsindən olan əsirləri Efiopiyadan Yəmənin liman şəhəri Mokaya gətirirdilər. Bu zaman əsirlərlə birlikdə qəhvə toxumları da bu amansız yolçuluqda iştirak edir və beləcə, qəhvə müasir dünya tarixinə qədəm qoyur. Yeri gəlmişkən, məhşur “Caffè mocha” da adını bu şəhərdən alıb. Məhz, Mokada Şaziliyyə təriqətindən olan sufilər qəhvənin canlandırıcı təsirinə görə ona aşiq olur və uzun meditasiya ərzində ondan istifadə edirlər. İslam tarixçiləri qəhvənin indiki halını həmin dövrdə aldığını yazırlar və beləliklə, dünyada ən məşhur qəhvə növü olan “Arabica” yaranır. Hazırda dünyada istifadə olunan qəhvənin 60%-i məhz, bu növdən ibarətdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, “qəhvə” sözü – QAHVA – ərəb dilindən götürülüb və “çaxır” deməkdir.

Tədricən, qəhvə ticari karvanlar vasitəsilə bütün yaxın şərqə, islam dünyasına yayılır. Dövrünün hegemon dövləti olan Osmanlı, onun marjinal dini təriqətlərin, tacir və çobanların içkisindən gündəlik istifadə edilən sosial içkiyə çevrilməsində əvəzolunmaz rol oynayıb. Nəzərə alaq ki, İstanbulda və Anadoluda meyxanələr, islam qaydalarına zidd olan iaşə məkanları da mövcud idi, amma böyük bir qismi inanclılardan ibarət olan əhali ən çox haram olmayan yerlərdə- hamam, bazar və məcsidlərdə toplanırdı. Bu məkanların hər biri bəlli bir məqsədə xidmət etdiyindən, insanlar istədikləri mövzularda rahat şəkildə danışa bilmirdilər. Qəhvəxanalar müsəlman ictimayyətini evlərdən çıxarıb, hətta gecələr belə, vaxt keçirmək üçün münbit bir muhit yaratmışdı. Tarixi araşdırmalar göstərir ki, imperiyada əhali sayı sürətlə artdığı üçün əyalətlərdən minlərlə insan böyük şəhərlərə axın edirdi. Şəhərlərə köçən gənclər burda kiçik otaqlarda yaşayır və gecələr sosial toplanma ocaqları olan qəhvəxanalara axışırdılar.

Lakin bu məkanlarda tez-tez varlı-hallı şəhər camaatını da görmək mümkün idi.

Varlı və zadəgan insanlar qonaqlarını, əsasən, evlərinin “salam” otağında qəbul edib orda vaxt keçirirdilər. Lakin islam mədəniyyətinə uyğun olaraq, əksəriyyət öz evlərinə yad insan buraxmır, geniş cəmiyyətdə fərd olaraq görünmək üçün həmin qəhvəxanalara üz tuturdu.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, qəhvəxanaya toplaşan kütlə birmənalı şəkildə kişilərdən ibarət idi. Qadınlar sosiallaşmaq üçün hamamlara gedirdilər, odur ki, hamamlarda ayrıca fəaliyyət göstərən qəhvə ocaqları yaranmağa başlamışdı. Məşhur osmanlı tarixçisi İbrahim Peçevi yazır ki: “Əylənməyi sevən bəzi insanlar, xüsusilə də, şair- yazar tayfasından olan bir çox şəxslər bir yerə toplaşmağa və iyirmi-otuz adamlıq məclislər təşkil etməyə başladılar. Kimisi kitap və gözəl yazılar oxuyar, kimisi nərd, ya da şahmat oynayardı. Bəzən yeni yazılmış qəzəllərdən, şeir və ədəbiyatdan danışardılar.”

İslam dünyası qəhvəxanalarda öz qızıl dövrünü yaşadığı bir zamanda Qərb, intibah dövrünün ilk illərini yaşayırdı və hələ indiki mədəniyyətdən çox uzaq idi. XV əsrdə qəhvə və çay kimi içkilər hələ Avropa sahillərinə çatmamışdı. Bu dövrdə sanitariya anlayışı çox zəif olduğu üçün su içmək belə təhlükəli idi və pivə Avropada əsas içki hesab olunurdu. Orta əsrlərin sonuna qədər İngiltərədə adam başına 350 litr, Almaniya da isə 400 – 600 litrə qədər pivə içilirdi, Avropa yarımeyxoş halda ömür sürürdü. Lakin XVII əsrin əvvəllərində Venesiya, holland və italyan tacirləri qəhvəni Avropa mədəniyyətinə təqdim edirlər. Avropada ilk qəhvəxana 1652-ci ildə Londonda açılır. XVIII əsrin əvvəllərində artıq qəhvəxanaların sayı 2000-ni keçir. “Penny Universities” – yəni penni universitetləri adlandırılan qəhvəxanalar Avropada da sosiallaşmaq üçün yeni mühit yaradırdı. Həmin dövrün qabaqcıl insanları boş vaxtlarında pablardan çox qəhvəxanalara üz tuturdular, çünki o zamanlar pablarda toplaşan insanlar, adətən, sərxoş və silahlı olurdular. Ki, bu da insanın, dilinin ucbatından həyatını ani itirməsi üçün münbit şərait idi. Qəhvəxanalar Avropanın qaranlıq və bataqlıqdan aydın və liberal bir cəmiyyətə çevrilməsində böyük rol oynamışdı. Tarixdə adı qalmış böyük şirkətlər kiçik qruplar formasında qəhvəxanalarda metamorfoza edərək hegemon təşkilatlara çevrilmişdilər. Sığorta titanı “Loyds” öz fəaliyyətinə, məhz, qəhvəxanada, məlumat mübadiləsi, gəmiçilərin və sığortaçıların toplanma yeri olaraq başlamışdı. Dünya tarixinin ultra acgöz təşkilatı olan “Ost-Hind” şirkəti də yaranmasını qəhvəxanaya borcludur. O dövrün iş adamları Londonun mərkəzində yerləşən qəhvəxanalarda Amerikada olan koloniyalar, monarxiya, parlament haqqında xəbərləri bölüşürdülər.

Təbii ki, qəhvəxanaları hamı, əsasən də, qadınlar sevmirdilər. 1674-cü ildə Londonun qadınları qəhvəxanaların qadağan olunması üçün İngiltərə parlamentinə petisiya ünvanlayırlar. Petisiyada deyilirdi: “Bir vaxtlar bizim kişilər bütün xristian dünyasında haqlı olaraq ən güclü kişilər hesab olunurdular. Lakin əfsuslar olsun ki, hazırda biz qədim ingilis gücünün açıq-aşkar tənəzzülə uğradığını müşahidə edirik… Bizim ərlərimiz hələ heç vaxt altında bu qədər az ehtiras gizlənən bu qədər geniş tuman geyinməmişdilər. Bizim fikrimizcə, bunun səbəbi qəhvə adlanan o yeni, iyrənc müsəlman içkisidir… O, ərlərimizin dirilik suyunu qurudur, onları səhra qədər qısır olan xədimlərə çevirir… Deyilənə görə, bu toxumlar (qəhvə) həmin səhralarda yetişir…”

XVIII əsrin sonlarına doğru qəhvə artıq Avropanı ovsunlamışdı və dövrünün super gücü olan Prussiya da istisna deyildi. II Fridrix qəhvəni məhv etməkdən ötrü əlindən gələni eləyirdi. O, qəhvə istehsalı (qovrulması) üçün lisenziyaların verilməsi haqqında fərman imzalayır. İlk baxışda, kommersiya mədəniyyətinin timsalı olan bu göstəriş əslində heç kimə bu hüququ vermirdi. Təbii ki, Fridrixin sarayına yaxın olanlar istisna idi. Fridrix deyirdi: “Mənim rəiyyətim tərəfindən istifadə olunan qəhvənin və bunun nəticəsində ölkədən çıxan pulların miqdarının artdığını görmək iyrəncdir. Hamı qəhvədən istifadə edir. Bunun qarşısı mümkün qədər alınmalıdır. Xalqım pivə içməlidir; əlahəzrət də, onun ataları da, zabitləri də pivə ilə tərbiyə edilib. Pivə ilə bəslənmiş əsgərlər bir çox döyüşlərdə qalib gəliblər; Kral, qəhvə içən əsgərlərin çətinliklərə tab gətirəyəcəyinə və müharibə zamanı düşmənə qalib gələcəyinə inanmır”.

Həmişəki kimi, bu dəfə də Fridrixin qadağasının ömrü uzun olmur. Hətta Berlin şəhəri və Branderburg ştatında gizli qəhvəxanalar və qaçaqmalçılıq daha da inkşaf edir. 1786-cı ildə Böyük Fridrix öləndən sonra Prussiya hakimiyyəti qəhvə əleyhinə aparılan mənasız mübarizəni onu başlayan kralla birgə basdırır. Vyana şəhəri növbəti “Kaffe Hegemony”yə çevrilir. Məhz, bu şəhərdə ilk dəfə qəhvəyə süd və şəkər qatmağa başlayırlar. Beləliklə, qəhvə həvəskarlarının ən çox sifariş etdikiləri “Kapputza” – italyan mənşəli adı ilə daha çox tanınan “Cappuccino” meydana çıxır. Rəvayətə görə, 1683-cü ildə Corc Frans Kulsitskiy Vyananın qorunmasında göstərdiyi şücaətə görə şəhərdə qəhvə satmaq üçün lisenziya alır və ilk qəhvə dənələrini Osmanlı ordusunun atıb getdiyi təchizatlardan əldə edir.

1669-cu ildə türk səfiri Süleyman Ağa qəhvəni fransız sarayına gətirir. IV Mehmet tərəfindən təhqir kimi göndərilmiş kiçik rütbəli bürokrat, Fransa sarayını öz incə şərq mədəniyyəti ilə heyran edir. Süleyman ağa, Molyerin məhşur 5 pərdəli “Le Bourgeois gentilhomme” operasında varlı və xarizmatik türk şahzadəsi kimi təsvir olunub. Onun sayəsində xüsusi çini qabda içilən, əcaib üsulla hazırlanan tünd ətirli bu içki Parisin siyasi elitası arasında əvəzolunmaz bir etiket yaradır.

1686-cı ildə Parisdə qapılarını açan məşhur “Café de Procope” Jan-Jak Russo, Volter, Benjamin Franklin, Tomas Cefferson kimi, dünya tarixini dəyişən şəxslərin ziyarət etdiyi bir məkana çevrilir. Danton, Marat və Robespyer kimi şəxsiyyətlər fransız inqilabının əsasını, məhz, “Procope” kafesində qoymuşdular. İnsanları Bastiliya qalasına hücum etməyə ruhlandıran üsyankar jurnalist Kamil Demulen də öz həyəcanlı nitqini “Cafe Foy” qəhvəxanasının masası üstündə söyləmişdi.

Qəhvə bir tərəfdən Fransada əhalini inqilaba ruhlandırmış, Volteri insan haqları haqqında danışmağa ilhamlandırmışdısa, digər tərəfdən minlərlə afrikalını qəhvə plantasiyalarında məhvə məhkum etmişdi.

Qəhvə avropalıları tək mənəvi cəhətdən deyil, iqtisadi cəhətdən də varlandırırdı. Kofeinə alışan avropalılar qəhvə ticarətini osmanlıların inhisarından çıxarıb ona sahib olmaq arzusunda idilər.

XVII əsrin ortalarında holland müstəmləkəçiləri qəhvəni Hindistandan əldə edib Sumatra və Yava adalarında yetişdirməyə başlayırlar. Hollandlar yeni koloniyaları sayəsində Avropa bazarlarını qəhvə ilə doldururlar və bu quldarlığı yeni bir müstəviyə daşıyır. Holland yazıçısı Multatuli 1860-cı ildə yazdığı məhşur “Maks Havelaar” əsərini bu hadisələrə həsr edib.

Qəhvə ticarəti ilə varlanmaq istəyən təkcə hollandlar deyildi. Belə ki, 1720-ci ildə fransız bürokratı Qabriel Klyö qəhvəni Karib adalarına gətirir. Beləliklə də, artıq bütün dünya qəhvə xəstəliyinə tutulur. Yazıçı Uliyam Uoker yazırdı ki: “Hara təqdim olunmağından asılı olmayaraq, qəhvə hər zaman inqilabi hisslər oyatmışdır. Bu da insanları qəhvənin radikal içki olduğunu düşünməyə vadar edirdi. İnsanlar düşünməyə başlayanda tiranlar üçün təhlükə yaradırlar”.

İşin ən qəribə tərəfi də odur ki, avropalıları azadlığa və hürriyətə aparan qəhvə dünyanın digər yerlərində insanlara ancaq əzab və qandal bəxş edirdi. Bu sehirli içkini əldə etməkdən ötrü Asiyada, Amerikada, Afrikada milyonlarla yerli xalqlar qul kimi işləməyə məcbur edilirdilər. 1780-ci illərdə bütün dünyada istifadə olunan qəhvənin, təxminən, 60%-i Fransanın cırtdan koloniyası olan Santa Domingo (indiki Haiti) adasında yetişdirilirdi.

Fransız yazıçısı və botanikaçısı J.A.B de Sen-Pyer deyirdi ki: ”Mən qəhvə və şəkərin avropalıların xoşbəxtliyi üçün vacib olduğuna əmin deyiləm, amma bu məhsullar dünyanın iki bölgəsinin bədbəxtliyinə səbəb olub: Amerika və Afrika, qəhvə əkilsin deyə depopulasiya edilib”.

1789-cu ildə başlayan fransız inqilabı Santa-Dominqodakı qulları da cuşa gətirir. 1804-cü ildə Haiti, nəhayət, azadlığını əldə edir.

Lakin qərbdə ən böyük quldar dövləti Braziliya idi və quldarlığı ən axırda qadağan edən ölkələrdən biri də o olur. Təkcə XIX əsrin ilk yarısında 1.5 milyon afrikalı Braziliya latafundiyalarında işləmək üçün bu ölkəyə gətirilir. Braziliya qəhvə istehsalını inanılmaz səviyyəyə çatdırır və o, ortastatistik insanların gündəlik içkisinə çevrilir. 1920- ci illərdə dünyada qəhvə istehsalının 80%-i Baziliyanın payına düşürdü və 150 ildir ki, o, birinciliyi heç bir dövlətə vermir. Qəhvə Braziliyaya görünməmiş var-dövlət qazandırsa da, əhalisinə və təbiətinə ağır zərbələr vurur. Lakin qəhvənin bu ölkəyə gətirdiyi gəliri görən digər Mərkəzi Amerika dövlətləri də Braziliyanın səhvlərini təkrarlayır.

I Dünya Müharibəsi ərəfəsində belçikalı ixtiraçı Corc Vaşinqton üyüdülmüş hazır qəhvə istehsal etməyə başlayır, 1918-ci ildə Amerika ordusu Vaşinqtonun istehsal etdiyi bütün qəhvəni alır və ordunun rasiyonuna əlavə edir. Amerikan generalları inanırdılar ki, əsgərlər kofeinin təsiri altında daha yaxşı döyüşə biləcəklər. Müharibə başa çatanda Amerikan ordusu gündə 40 milyon fincan qəhvə hazırlayırdı.

Bununla belə, XIX əsrdə qəhvənin “qara günləri” başlayır, Şri-Lankada vüsət alan xəstəlik, demək olar ki, Asiyada istehsal olunan bütün “Arabica” növünə yayılır və plantasiyaları məhv edir. Eyni vaxtda mərkəzi Afrikada yeni qəhvə növü – “Robusta” kəşf edilir. Qəhvənin bu növü xəstəliklərə davamlı və “Arabica”dan iki dəfə artıq kofein miqdarına malik idi, Lakin “Robusta”nın bir problemi vardı: hətta qatı qəhvəsevənlər üçün belə onun dadı çox acı idi. Odur ki, dadı azacıq yumşalsın deyə “Robusta”nı “Arabica” ilə qarışdırıb içirdilər.

Nəhayət, 1938-ci ildə “Nestle” şirkəti “Nescafe” markası altında qəhvə istehsal etməyə başlayır və demək olar ki, bir gecədə bütün dünyada məşhurlaşır.