DİQQƏT DEFİSİTİ VƏ HİPERAKTİVLİK SİNDROMU – DDHS
Niyə DDHS-li uşaqlar təhsildə digərlərindən zəif olurlar? Bu sindrom yetkin yaşlarda meydana çıxa bilərmi və “kökə və kökənin olmaması» metodu ilə tərbiyə nədir?
Uşaqlarda hiperaktivliyin tədqiqi həkim və pedaqoqları hələ XIX əsrdən maraqlandırmağa başlayıb. 1845-ci ildə alman həkim Henrix Hofman həddindən artıq hərəkətli bir uşağı poetik formada təsvir eləmiş və ona “dəcəl Filipp” ləqəbi vermişdi. Lakin bu xəstəlik həkimlərin ətraflı araşdırma predmetinə XX əsrin əvvəllərində çevrilib. Məsələn, 1902-ci ildə “Lancet” jurnalında ingilis həkim Corc Frederik Stillin, Kral akademiyasının həkimləri qarşısında oxuduğu mühazirə dərc olunmuşdu. Müəllif hiperaktivliyi, o zamanlar güman edildiyi kimi, pis tərbiyə ilə yox, bioloji amillərlə əlaqələndirirdi.
TERMİNİN TARİXİ
1980-ci ildə DSM-I təsnifatına (psixi pozuntular üzrə diaqnostik və statistik təlimat) “diqqət defisiti sindromu” – Attention Deficit Disorder (ADD)- və onun bir növü olan “diqqət defisiti ilə hiperaktivlik sindromu” – Attention Deficit with Hyperactivity Disorder (ADD+H) – terminləri daxil edildi. Kanadalı müəllif Virciniya Duqlasın araşdırmasını da (1980, 1983) qeyd etmək lazımdı. Belə ki, Duqlas, xəstəliyin əsasında “dörd böyük defisit”in dayandığı ilə bağlı nəzəriyyə irəli sürmüşdü. Bunlar: 1) Diqqəti cəmləmək imkanının azalması, 2) impulsiv davranışı idarə etmənin zəifliyi, 3)aktivləşdirici təsirlərin səviyyəsinin modulyasiyanın zəifliyi, 4)son dərəcə güclü olan dərhal mükafatlandırımaq istəyi.
DDHS-NİN SİMPTOMLARI
Xəstəliyin klinik təzahürləri üç əsas simptom kompleksi ilə müəyyənləşdirilir: diqqətsizlik, hiperaktivlik və impulsivlik.
Diqqətsizlik. DDHS-dən danışanda, adətən, bu xəstəlikdən əziyyət çəkən uşaqlarda yüksək yayınma və diqqət konsentrasiyasının azalması nəzərdə tutulur. DDHS-li uşaqlarda daimi (dəstəklənən) diqqət çatışmazlığı görülür. Ki, bu da özünü maraqsız bir tapşırıq üzərində uzun müddət dayanmağın mümkün olmaması ilə büruzə verir. Halbuki onlar üçün maraqlı olan bir məşğuliyyətə (məsələn, kompüter oyunları, cizgi filmləri) saatlarla vaxt sərf eləyə bilərlər. Bundan əlavə, belə uşaqlarda seçici diqqət çatışmazlığı da müşahidə olunur. Bu özünü, kənar stimullara yüksək yayınmada- xüsusən də, əgər həmin stimullar maraqlı və cəzbedicidirsə – büruzə verir. Məsələn, pəncərədən, həyətə daxil olan avtomobilə baxmağa və ev tapşırığını yerinə yetirilməsini uzun müddətə təxirə salmağa vadar edir. Həmçinin tez-tez diqqətin keçid qabiliyyəti də zəifləyir.
Hiperaktivlik. DDHS-li uşaqlarda hiperaktivlik deyəndə, adətən, yüksək hərəkətli (motor) aktivlik nəzərdə tutulur.
Valideynlər şikayət edəndə “elə bil, uşağa motor qoşublar” deyirlər. DDHS-li uşaqlar dərsdə hərəkətsiz otura bilmirlər. Belə uşaq həkimin kabinetinə girəndə ordakı texnika – kompüter, monitor, printer – üçün təhlükəli vəziyyət yaranır. Adi enerjili uşaqlardan fərqli olaraq DDHS-li uşaqların aktivliyi mədsədsiz xarakter daşıyır. Əfsus ki, hiperaktivlik hərdən uşaqlarda travmaların yaranması ilə nəticələnir.
İmpulsivlik. İmpulsivlik deyəndə öz impulslarını nəzarətdə saxlamağın imkansızlığı nəzərdə tutulur. İmpulsiv uşaqların, oyun zamanı öz növbələrini gözləməyə hövsələsi çatmır. Tədris vəziyyətlərində belə uşaqlarda “impulsiv iş tərzi” müşahidə olunur: onlar dərsdə yerdən cavab verirlər, sualları tam cavablandırmırlar, digər şagirdlərin, ya da müəllimlərin sözünü kəsirlər. Belə uşaqlar impulsivlikləri ucbatından tez-tez təhlükəli vəziyyətlərə düşür, hərəkətlərinin nəticələri barədə düşünmürlər. Riskə meyl travmalara və bədbəxt hadisələrə səbəb olur.
DİQQƏT DEFİSİTİ SİNDROMUNUN YARANMA SƏBƏBLƏRİ
Belə hesab olunur ki, DDHS-nin aşkara çıxarılması üçün ən aşağı hədd 3-4 yaşlardır. Uşaqlar üç yaşlarına qədər fərqləndirilməmiş davranış modelləri toplusu nümayiş etdirirlər. Buna yetərincə idarə oluna bilməyən davranış patterni (undercontrolled pattern of conduct) deyilir. Ancaq, təxminən, üç yaşında bu pattern fərqləndirilməyə başlayır. Qeyd etmək vacibdir ki, Lev Semyonoviç Vıqotskinin konsepsiyasına əsasən, üç yaş- üçüncü yaş böhranı mərhələsi- üç yaş böhranı adlanır. Bu mərhələyə neqativizim, inadkarlıq və ərköyünlük daxildir.
Məktəbəqər yaşda xəstəliyin əsas təzahürü hiperaktivlikdir. Belə uşaqlar, uşaq bağçasındakı qruplarda boş-boş veyillənir, fasiləsiz danışır, digər uşaqların məşğələlərinə mane olurlar. Bu mərhələdə yüksək aktivlik, normal inkişafın, temperament və ya valideynlərin sərt tələbləri nəticəsində meydana çıxmış bir variantı da ola bilər. Pozuntunun mövcudluğunu problemli davranışın ağırlığı və xroniki xarakter daşıması göstərir.
DDHS zamanı əsas şikayətlər kiçik məktəb yaşında meydana çıxır. Lakin məktəbəqədər təhsil müəssisələrində də tədris proqramları olduğuna görə, məktəb yaşına xas əsas davranış patternləri artıq beş yaşda özünü göstərməyə başlayır.
DDHS-ni inkişafın multifaktorial pozuntular kateqoriyasına aid edirlər. Ancaq bu zaman biri-birinə təsir edən bir neçə amilin qarşılıqlı əlaqə imkanını da nəzərə almaq lazımdır. DDHS-nin səbəbiyyət amilləri arasında ilk növbədə genetik və perinatal amillər önə çıxarılır. D4 dofamin reseptorunun (DRD4) geninə və dofaminin daşıyıcı geninə (DAT1) böyük əhəmiyyət verilir. Bu xüsusiyyətlər beynin dofaminerik neyromediator sisteminin fəaliyyətinin zəifləməsini müəyyənləşdirir.
Maraqlıdır ki, DDHS daha çox əkizlərdə, doğma bacı və qardaşlarda rast gəlinir. Bu xəstəlikdən əziyyət çəkən qohum pasientlər üçün DDHS-nin inkişafı riski 30%-dir. DDHS tez-tez yarımçıq doğulmuş uşaqlarda olur. DDHS-nin formalaşmasında rol oynayan perinatal faktorlar arasında ananın hamiləlik zamanı siqaret çəkməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bundan əlavə, hamiləlik zamanı anada yaranan təşviş, qorxu ilə bağlı pozuntuları da qeyd etmək lazımdır.
Apardığımız tədqiqatlar DDHS-li uşaqların analarında təşviş səviyyəsinin yüksək olduğunu göstərir (L.S.Çutko, S.Y.Suruşkina, T.İ.Anisimova, 2017). Qorxu, təşviş sürəkli xarakter daşıyır, eyni zamanda qorxu ilə bağlı pozuntu hallarının yarıdan çoxu DDHS-li uşaq doğulana qədər yaranmış olur. Bu fakt və fərdi qorxu, həyacanın yüksək səviyyədə olması bizə, təkcə DDHS-li uşağın davranışına reaksiya ilə yox, həm də fərdi özəlliklərlə qarşı-qarşıya olduğumuzu düşünmək imkanı verir. Hərçənd, DDHS-li uşaqda sosial adaptasiyanın pozulması və təhsillə bağlı çətinliklər anada həyəcan, qorxu hissinin təkrar yaranmasına səbəb olur.
Qeyd etmək lazımdır ki, qorxan analara – hiperhimayə və ya həddindən artıq tənqidi yanaşma kimi yanlış tərbiyə üsulları xasdır. Bunlar uşaqlarda DDHS ilə yanaşı, qorxu və təşvişlə bağlı pozuntuların inkişafına səbəb ola bilər. DDHS-li uşaqların, özləri də bu xəstəlikdən əziyyət çəkən valideynləri, adətən, səbirsizlik və uşaqla qarşılıqlı münasibəti pozan tərbiyə üsulları ilə fərqlənirlər.
DDHS-NİN NÖVLƏRİ
Ənənəvi olaraq, DDHS- diqqətsizliyin üstünlük təşkil etdiyi DDHS-D-yə və xəstəliyin qarışıq növünə ayrılır. Sonuncu növ daha geniş yayılıb. DDHS-D-li uşaqlar ayaq üstə yatan, astagəl təəssüratı yaradırlar. Onlar informasiyanı öz yaşıdlarından daha ləng qavrayır və yaxşı yadda saxlamırlar. Belə uşaqlar yuxulu, utancaq, apatiyalı, qorxaq təsiri bağışlayırlar.
Araşdırmalarımızın nəticələri DDHS-nin iki funksional formasını müəyyənləşdirməyə imkan verir: sadə və ağırlamış. Sadə forma “titul” simptomlarla səciyyələnir: bunlar diqqətsizlik, hiperaktivlik və impulsivlikdir. Ağırlaşmış formada, sadalanan sipmtomlara ikinci dərəcəli simptomlar əlavə olunur: başağrıları, kəkələmə, fobiya pozuntuları, tiklər (üz, baş, çiyin vəs. əzələlərin qeyri-iradi dartılması)
DİQQƏT DEFİSİTİ SİNDROMUNUN MÜALİCƏSİ
ABŞ-da və Avropa ölkələrində DDHS-nin müalicəsi üçün psixostimullaşdırıcı vasitələrdən geniş istifadə olunur. Psixostimullaşdırıcı vasitələrin effekti dofamin və noradrenalinin tərkibinin artırılmasına əsaslanır. DDHS-nin müalicəsində psixostimulyatorlardan istifadə ilə bağlı çoxsaylı araşdırmalar olmasına baxmayaraq, sözügedən məsələ hələ də yan təsirlərin yaranma ehtimalı ilə əlaqədar müzakirələrlə müşayiət olunur.
Rusiyada DDHS-nin müalicəsi zamanı ənənəvi olaraq nootrop vasitələr tətbiq edilib. Nootrop preparatlar deyəndə beynin yüksək inteqrativ funksiyalarına müsbət təsir edən dərman vasitələri nəzərdə tutulur. Bu preparatların təsiri özünü, əsasən, təhsil prosesinin və yaddaşın yaxşılaşmasında göstərir. DDHS-li xəstələr paralel olaraq tiklərdən, qorxu, təşvişlə bağlı pozuntulardan əziyyət çəkəndə trankvilizatorlardan da istifadə etmək mümkündür.
Lakin ümumi rəyə əsasən, DDHS-nin müalicəsi kompleks şəkildə həyata keçirilməlidir, yəni bu zaman medikamentoz terapiya ilə yanaşı psixoterapevtik metodlar da tətbiq olunmalıdır. DDHS-li uşaqlarda psixokorreksiyanın əsas həlqəsi böyüklərin- valideynlər və müəllimlərin- davranışının dəyişməsidir, yəni sindromdan əziyyət çəkən uşaqlara qarşı qeyri-adaptiv yanaşmanın adaptiv yanaşma ilə əvəz olunması və valideynlər üçün hazırlıq treninqləri nəzərdə tutulur.
Uşaqlarda davranışın dəyişdirilməsi üçün operant yanaşmaya əsaslanan davranış psixoterapiyalarından istifadə olunur. Belə müalicənin əsas prinsipi – uşağın tələb olunan davranışa görə mükafatlandırılması (maddi dəstək) və yanlış davranışa görə cəzalandırılmasıdır. Biz cəzadan daha çox, təşviqin olmamasından danışmağı tövsiyə edirik. Yəni “Qamçı və kökə” yox, “kökə və kökənin olmamağı”.
Valideynlər özləri üçün təşviq sistemi formalaşdırmalıdırlar. “Kökə” qismində kafeyə getmək, kompüter oyunları, televizora baxmaq, cib xərcliyi təklif oluna bilər. Uşağa qarşı pozitiv yanaşma modelinin yaradılması yaxşılaşmanın ən vacib faktorudur. Belə uşaqlara qarşı digər bir hədd istədiyini eləməkdir. Buna görə də, valideynlər uşağa davranış qaydalarını öyrətməlidirlər.
Bizim tərəfimizdən DDHS-li uşaqların transkranial mikropolyarizasiyanın köməyilə – beyin toxumalarına sürəkli (qalvanik) cüzi elektrik cərəyanı verilməsi – müalicəsi metodu hazırlanıb. Transkranial mikropolyarizasiya (TKMP) metodu XX əsrin 70-80-ci illərində Leninqradda eksperimental tibb institutunda yaradılıb.
TKMP mexanizmi, beynin qeyri-spesifik aktivləşdirici sistemlərinin məqsədyönlü şəkildə aktivləşdirilməsi, beyin qabığının tam inkişaf etməmiş elementlərinin morfofunksional inkişafı prosesinin, neyrodinamikanın normallaşdırılması yolu ilə intensifikasiyasından – yəni beynin funksional natamamlığının azaldılmasından ibarətdir. Hazırda TKMP uşaq yaşlarda psixoloji inkişafın ləngiməsi, autist pozuntular müalicəsində, nitq pozuntularının bərpasında geniş tətbiq olunur. Bu cür müalicə, arzuolunmaz yan təsirlər olmayanda beynin funksional vəziyyətini məqsədyönlü şəkildə dəyişməyə imkan verir.
BÖYÜKLƏRDƏ DDHS
Yetişkin yaşda diqqət defisiti və hiperaktivlik sindromu uşaqlarda əsəb sisteminin inkişafının pozulmasının nəticəsi hesab olunur, yəni böyüklərdə DDHS birdən-birə yaranmır. Bu xəstəlik böyüklərin 2-6%-də rast gəlinir.
DDHS-li böyük xəstələr diqqətin pozulması, impulsivlik, emosional labillik, stresədavamlılığın zəif olması ilə fərqlənirlər. DDHS-li böyük pasientlər üçün bəxbəxt hadisələrin çox olması, iş yerinin dəyişdirilməsi, boşanmalar xasdır. Həmçinin onlar, addiktiv pozuntulardan öz sağlam yaşıdlarına nisbətən daha tez-tez əziyyət çəkirlər. Bəzi müəlliflər DDHS-li böyüklərdə yaddaşın pozulmasını təsvir edirlər. Məlumdur ki, DDHS-li xəstələr az hallarda ali təhsil alırlar. Gözlənildiyi kimi, onlar daha aşağı professional vəzifələri tuturlar.
DDHS İLƏ BAĞLI MÜASİR TƏDQİQATLAR
Rusiyada sözügedən sahə ilə bağlı araşdırmalar İnsan beyni İnstitutunun davranış nevrologiyası mərkəzində (Sankt-Peterburq), Piroqov adına Rusiya Milli Tibbi Araşdırmalar İnstitutunun (Moskva) uşaq nevrologiyası kafedrasında və Şimali (Arktik) Federal Universitetinin (Arxangelsk) tibbi-bioloji tədqiqatlar institutunda aparılır.
Tədqiqatçıların fokusuna daha çox düşən məsələlər – DDHS-nin genetik yaranma mexanizmləri, bu xəstəlik zamanı beynin funksional vəziyyəti, həmçinin xəstəliyin müalicəsi istiqamətində yeni metodların axtarışıdır. DDHS-nin sosial-psixoloji və ailəvi aspektlərinə yönəlik araşdırmaları da ayrıca qeyd etmək lazımdır.
Leonid Çutko
N.P.Bextereva adına İnsan beyni İnstitutunun (Sankt-Peterburq) davranış nevrologiyası mərkəzinin rəhbəri, tibb elmləri doktoru, professor
postnauka.ru
Səhifəmizdə hər hansı səhv və ya qeyri-dəqiq məlumat gördükdə, həmin mətni seçib Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bu barədə bizə məlumat verməyinizi xahiş edirik.
Ən yeni yazılar
