Müsahibimiz Almaniyada yaşayan həmyerlimiz, rejissor-animator, “Tiq-tıq xanım”, “Buludlar niyə ağlayır”, “Qız qalası” kimi sovet dövründə çəkilmiş məşhur cizgi filmlərimizin müəllifi Məsud Pənahidir. Məsud müəllimlə Almaniyadakı həyatı və Azərbaycanda animasiya sənətinin hazırkı vəziyyəti barədə söhbət eləmişik.
Siz Almaniyaya 1979-cu ildə köçmüsünüz. Bildiyim qədərilə sovet dövründə xaricə birdəfəlik köçmək asan deyildi. Necə oldu ki, gedə bildiniz?
Köçmək çətin idi, bəli. Biz yeddi il gözləmişik bir-birimizi. Yeddi il bizə icazə verməyiblər.
Bir-birimizi deyəndə…
Yəni xanımımla. Mənim xanımım alman idi. Bakını da yaxşı tanıyır. Tələbə vaxtı Moskvada tanış olmuşduq. Qızımız olandan sonra nə qədər çalışdıq birlikdə yaşamağa, imkan vermirdilər. O, Qərbi Almaniyada idi. Hər il yayda ya o, bura gəlirdi, ya da mən gedirdim ora. Orda fikirləşirdilər ki, yəqin, Almaniyaya köçmək üçün evlənmişəm. Amma bu, məni heç maraqlandırmırdı da. Nəhayət, Almaniyaya köçəndən sonra da gəldiyim yer bircə Bakı idi. Orda sərbəst işlədiyimə görə – necə deyərlər, azad rəssam idim – boş olduğum zamanlarda özümə vaxt götürürdüm – iki ay, üç ay. Gəlirdim Azərbaycana, anamı, qohum-əqrəbanı görməyə.
Məsud müəllim, sizin atanız cənublu idi, bəs ananız?
Anam Tiflis azərbaycanlısıydı.
Ailəniz 46-cı ildə köçüb şimala?
1945-ci ildə. Stalin, Ruzvelt, Çörçill sərhədin qalmağı barədə razılaşmaya gələndə demokratlar İranı tərk eləməyə məcbur qalmışdılar. Kimsə Türkiyəyə getdi, kimsə başqa ölkəyə. Atam dedi ki, mən öz millətimdən uzağa gedə bilmirəm. Biz Azərbaycana gələndə mənim üç yaşım vardı.
Sizin üçün bura uyğunlaşmaq o qədər də çətin olmazdı, yəqin.
Problem deyildi.
Bəs ailəniz üçün?
Onlar da uyğunlaşdılar. Dil eyni dildi, qan eyni qan. Sovet hökuməti yaranmazdan əvvəl ağıllı-başlı sərhəd də yox idi, hamı bu taydakı qohum-əqrəbanın yanına gedib gəlirdi. İtalyanların bir filmi vardı e. Küçənin bir tərəfi İtaliya, o biri tərəfi başqa ölkə olur. Qəhrəman da küçəni keçib qayıdırdı və deyirdi ki, əl çəkin məndən, indicə xaricdən gəlmişəm. Təxminən, belə bir şey idi. O vaxt bizə siyasi mühacirlər deyirdilər. Burda vətəndaşlığımız yox idi, amma pasportumuzda “siyasi mühacir” yazılmışdı.
İndi İrandakı qohumlarınızla əlaqəniz varmı?
Orda bizim çoxlu qohumlarımız vardı. Qardaş-bacılarım gedib baş çəkiblər onlara. Deyirlər, evimizdən heç nə qalmayıb. Amma bir jurnal tapmışdım. Onun axırıncı səhifəsində qədim evlərdən birinin şəklinin altında “Pənahigilin evi” yazılmışdı. Makudaydı bizim evimiz. Amma mən Zəncanda anadan olmuşam. Ora İranın Sibiri idi. Atam orda sürgündəydi.
Eşitdiyimə görə, Almaniyada dərs deyirsiniz, uşaqlara animasiyanı öyrədirsiniz.
Dərs deyirdim, amma il yarıma yaxındı ki, animasiyanı və başqa işləri qoymuşam bir qırağa, kitab yazmaq istəyirəm. Yığdığım novellaları, gördüklərimi, elədiklərimi, atamla birlikdə Quba məscidindən əlyazmaları götürməyimizi. Biz ordan Əlyazmalar fonduna otuz altı torba kitab gətirmişdik. Molla o kitabları heç kimə vermirdi, iki dəfə burdan – akademiyadan adam göndərmişdilər. Amma atama verdi, çünki o, Quranı əzbər bilirdi. Maşın götürüb gətirdik. Yazmışam bunları, kitab kimi buraxacam. Ancaq rus dilində olacaq.
Almaniyada burda çəkdiyiniz cizgi filmlərini dərs deyiniz uşaqlara göstərirdiniz?
Bir-ikisini göstərmişəm. O uşaqların çəkdikləri filmi də burda- Animasiya festivalında göstərdik. Dərs dediyim məktəb animasiya təmayüllü deyildi, adi məktəbdi, amma müxtəlif bölmələr var nəzdində. Animasiya bölməsi mən işə başlayandan sonra yaradıldı. Həftədə iki saat dərs deyirdim. Üç ayın içində uşaqlara cizgi filmi çəkməyi öyrətdim, başladılar öz filmlərini çəkməyə.
Animatorluğu da davam etdirmisiniz. Almaniyada çəkdiyiniz filmlərdə şərq ruhunu göstərirsiniz, şərq nağıllarından istifadə eləyirsiniz. Bu mövzular sadəcə ekzotika olduğu üçün onlarda maraq doğururdu, yoxsa başqa səbəb də vardı?
Yox, təkcə ekzotika məsələsi deyil. Bir şey danışım. Mən televiziyada işləyirdim, amma çıxmaq, qədim Drezden studiyasında film çəkmək istəyirdim. Bir gün işlədiyim telestudiyanın direktoru məni çağırdı, bir topa ssenari verdi və dedi ki, bunların hamısını sən çəkməlisən, bizə lazımdı. Üstəlik pul mükafatları, diplomlar verirdilər, işdən çıxmağa qoymurdular. Nəhayət, bir gün direktorun müavini Lutsi mənə dedi ki, sənin xəbərin yox idi, bütün animasiya studiyasında sən bizim ulduzumuz idin, ona görə səni buraxmaq istəmirdik. Yəni məsələ sadəcə ekzotika deyildi. Həm də o mövzunu özüm seçmişdim azərbaycansayağı miniatürlər eləmək üçün.
Sizin Azərbaycanda işlədiyiniz dövr yerli animasiyanın intibah dövrünə təsadüf eləyir. Daha doğrusu, siz həmin mərhələyə start verənlərdən biri olmusunuz. Və yerli animasiyanın ən gözəl nümunələri həmin illərdə yaradılıb. Halbuki söhbət zamanı ciddi məhdudiyyətlər, işinizə müdaxilələr olduğunu deyirdiniz. O məhdudiyyətlərə rəğmən istədiyinizi necə çəkirdiniz, necə ortaya çıxardırdınız?
O vaxt beləydi ki, ssenarini əvvəlcə redaktor qəbul eləməliydi. Bizim redaktorumuz da Yusif Səmədoğlu idi. Daha sonra kinematoqrafiya nazirliyi, ya nəsə belə bir idarə vardı. Onlar yoxlayırdılar və ondan sonra göndərirdilər Moskvaya. Yalnız orda qəbul olunandan sonra çəkməyə icazə verirdilər. Sən də çəkəndə ssenaridə yazılanı dəyişə, başqa cür işləyə bilirdin. Ancaq hərdən olurdu ki, film Moskvadan keçmirdi. Məsələn, mənim “Xoruz” filmim yox olub. Bir dəfə burda göstərdilər, ondan sonra izi-tozu yoxdu. Film, qapalı bir saraydan bəhs eləyirdi. Ordan ətrafa insanları yatızdıran musiqi yayılır. Bir gün saraydan zibilliyə bir tütək tullayırlar. Xoruz da gəlib tütəyi tapır və çalır. Hamı ayılır.
Bu film Moskvaya getməmiş itib, yoxsa gedib gələndən sonra?
Yox, mən Moskvaya apardım, baxdılar, dedilər ki, normaldı, amma gedin, mətni dəyişin, gəlin, sizə ikinci kateqoriya verək. İkinci kateqoriya o demək idi ki, film bütün respublikalarda göstəriləcəkdi. Mən dedim ki, olduğu kimi qalmağını istəyirəm. Dedilər, onda üçüncü kateqoriya veririk, film ancaq Azərbaycanda nümayiş olunacaq. Burda da bir dəfə göstərildi və yerli-dibli itdi.
Amma belə şeylərə rəğmən, kifayət qədər mesajları, gözəl ssenarisi olan, baxılan filmlər çəkilib həmin illərdə. Həm uşaqlar üçün, həm böyüklər üçün. Elə bir bazası olan sənət necə indiki vəziyyətə düşə, yoxa çıxmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qala bilərdi?
Belə cavab verim. Mən kinostudiyada islədiyim vaxt ilk iş olaraq Kiyevə getdim, studiya ilə danışdım və üç işçimizin orda iki il təhsil alması ilə bağlı razılığa gəldik. Üç nəfəri də eyni müddətə Moskvaya, “Soyuzmultfilm”ə göndərdik. Tez-tez gedib onları yoxlayırdım görüm, bir şey öyrənirlər, ya yox. Və beləcə, mənim birdən-birə altı animatorum oldu. Artıq baza vardı və işləmək lazım idi. Mən Almaniyaya gedəndə onların sayı qırxa çatırdı. Cəmil Əlibəyli təklif elədi ki, həmin uşaqlarla birlikdə bir film çək, sonra get. Hafiz Əkbərov və Elçin Hami Axundovla birlikdə “Tıq-tıq xanım”ı çəkdik. Əslində filmi onlar çəkirdilər, mən də onların işlərini yoxlayırdım. Demək istədiyim odu ki, məsələ sadəcə maliyyəsizlik deyil. Moskvada, Kiyevdə oxuyub gələnlər də özlərindən sonrası üçün mütəxəssislər hazırlamalıydılar. Axı, iki il gedib ayrı yerdə oxuyanlar təzə ideyalarla, təzə animasiya texnikaları ilə qayıdırdılar. Mən o uşaqların pulunu öz filmimin büdcəsindən verirdim, bir hissəsini də direktor verirdi. Məsələn, büdcə 40 min olurdu, deyirdim ki, on mini onlarındı. Otuz minə çəkirdik filmi. On min də müdriyyət qoyurdu. Onların maaşı, kirayə, yemək pulu, cibxərcliyi… Moskva onlara heç nə vermirdi. Hərçənd heç pul da istəmirdi. Bircə oxumalıydılar, vəssalam. Onlar özlərindən sonra kadrlar qoymaylıydılar, qoymadılar. Bu, onların bədbəxtliyi idi. Arada boşluq qalıb. Boşluq olmayanda daha çox rejissorlar, rəssamlar əmələ gəlir. Onlara rəqib kimi baxmaq lazım deyil. Onlar sənin həmkarlarındı.
Əgər indi sizdən məsləhət istəsəydilər, nə təklif eləyərdiniz, nədən başlamaq lazımdı?
Yeni kadrlar yetişdirmək lazımdı, vəssalam. Özü də Avropa üsulu ilə, yeni üsullarla işləyəcək kadrlar. Hazırda işləyən qruplar, gənclər elə bil meşənin içindədilər. Meşədə də o qədər ağac var ki, bilmirlər, hansını kəssinlər. Məsələn, filmi 3D çəkmək istəyirlər, amma bunun üçün əvvəlcə gərək insanın necə hərəkət elədiyini, yeridiyini biləsən, insanın skeletini biləsən, anatomiyanı biləsən, bir sözlə. Onlar isə effektlərə baxırlar. Effektlə də heç nə alınmayacaq. Ancaq o gənclərin ruhunu sındırmaq olmaz. Onlara stimul vermək lazımdı ki, hərəkət eləsinlər, işləsinlər, yıxılsınlar, amma yenə də durub işləsinlər, dayanmasınlar.
Bütün dünyada yaşlı animatorların əksəriyyəti kompüter animasiyasına qarşıdılar. Deyirlər ki, kompüter animasiyanın ruhunu öldürür. Siz bu fikrə necə baxırsınız?
Düzdü, Disneydə qrup var ki, elektron fiqurları xoşlamırlar. Animasiyada bir az sadəlövhlük, bir az primitivizm olmalıdı. Bu, nağıldı. Amma müasir kompüter oyunları daha real olub. Orda vurub öldürməkdən başqa bir şey yoxdu. Bunları ayrı şey maraqlandırmır.
Məsud müəllim, sizin filmlərdə – “Bulud niyə ağlayır”da da, “Qız qalası”nda da buludlar qadın kimi təsvir olunub. Səbəbini bilmək olarmı?
Təəssüf ki, bizdə hər zaman kişi dominantdı. Əslində isə, bu, doğru deyil. Dominant qadın olmalıdı. Uşaq qadınla böyüyür, atayla yox. Ata gəlib yeyir içir, yatır, durur gedir işə. Qadın nə qədər savadlı, nə qədər bilikli olsa, hamısını uşağına ötürəcək. Məhz, kişilər dominant olduğuna görə 16-cı əsrdən islam ölkələri tənəzzül eləyir. Qadındı hər şeyi irəli aparan.
Söhbətləşdi: Aygün Aslanlı
Səhifəmizdə hər hansı səhv və ya qeyri-dəqiq məlumat gördükdə, həmin mətni seçib Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bu barədə bizə məlumat verməyinizi xahiş edirik.
