Azlogos
  • Kimlər var
  • Bizi tanı

Qulağı cırmaqlamayan şeirlər Ermənistanda post-müharibə dövrü yeni diskurs nə deyir? Rüfət Həsənovun da yarıtmadığı bəlalı kino sahəsi Suzan Sontaq. Nümunəvi əzabkeş Pavese Nəriman Nərimanov - 151 Türk Şurasının qeyri-rəsmi zirvəsinə sözardı
  • Mövqe
  • İntervü
  • Kültür
  • Elm
  • Sərbəst
  • Bazar
  • Gender
  • Dizayn
  • FOTO QRAFİKA
  • COVID-19
  • Vətən müharibəsi
  • Video
  • Artlogos
Nəticə yoxdur
Bütün nəticələri gör
Azlogos
Nəticə yoxdur
Bütün nəticələri gör

Koronavirus əleyhinə vaksin

AzLogos AzLogos
., Covid-19
25 Noyabr 2020
image1170x530cropped

University of Oxford/John Cairns

Paylaş

COVID-19 pandemiyası vaksinlərin yaradılmasında yeni dövrün əsasını qoydu. Əgər əvvəllər bir vaksinin istehsalı üçün 10-15 il vaxt lazım gəlirdisə, indi bu zaman kəsiyi 1 ilə qədər azaldıla bilər. Bəs biz, həqiqətən koronavirus vaksininin yaxın zamanda kütləvi istehsalına ümid edə bilərikmi? Hal-hazırda alimlərin üzərində işlədikləri vaksinlər bir-birindən nə ilə fərqlənir? Bu vaksinlərin yan təsirlərindən ehtiyat etməyə dəyərmi?

Vaksinlər və virusəleyhinə preparatlar – bunların fərqi nədədir?

Vaksinlər – orqanizmi törədici ilə tanış edən və ona bu törədiciyə qarşı immun cavab reaksiyası formalaşdırmağı öyrədən bioloji preparatlardır. Törədici həm virus, həm də bakterial mənşəli ola bilər. Vaksinlərin təsiri nəticəsində törədici ilə qarşılaşan orqanizm ya ümumiyyətlə xəstələnmir, ya da yoluxma baş versə də, xəstəlik çox yüngül keçir.

Virusəleyhinə preparatlar isə bilavasitə virusun hüceyrə daxilində fəaliyyətinə təsir edirlər və ya immuniteti gücləndirirlər. Vaksinlər orqanizmi virusla təmasa bu təmas hələ baş verməmiş hazırladığı halda, virusəleyhinə preparatlar artıq virusa yoluxma baş verəndən sonra onunla mübarizə aparırlar. Birbaşa təsirli virusəleyhinə preparatlar virusun orqanizmdə fəaliyyətinin müxtəlif mərhələlərinə təsir edirlər. Belə preparatlar məsələn, virusun hüceyrəyə birləşməsini əngəlləyən və ya onun hüceyrəyə daxil olmasının qarşısını alan preparatlar ola bilər. İnterferon kimi bilvasitə virusəleyhinə dərmanlar isə orqanizmin viruslara qarşı qeyri-spesefik immunitetini gücləndirir.

Ən geniş yayılmış virusəleyhinə preparatlar – nukleozit analoqlarıdır. Viruslar DNT və ya RNT genomlu olurlar. Nukleozit analoqlu preparatlar isə virus genomlarının üzünün çıxarılması prosesini əngəlləyərək, onların çoxalmasının qarşısını alırlar. Bu preparatlar, yalnız biz artıq xəstələndikdə işə yarayırlar. Profilaktik məqsədlərlə onların istifadəsi mənasızdır (sağlam şəxsin xəstənin yanında olması məcburiyyəti istisna haldır). Vaksinləri isə əksinə, yoluxma baş verdikdən sonra istifadə etmək faydasızdır. Amma burda da istisnalar yox deyil. Məsələn, antirabik vaksinini quduz ola biləcəyi şübhə doğuran heyvanın dişləməsindən sonra keçən ilk günlərdə vurdurmaq, nəinki olar, bu həyati vacib bir prosedurdur.

Birbaşa təsir göstərən virusəleyhinə dərmanların effektivliyi həmişə yüksək olmasa da, günümüzdə virusla təsirli mübarizə aparan dərmanlar var. Məsələn, HİV-ə qarşı bir peyvənd yoxdur, ancaq yeni dərmanların öyrənilməsi və yaradılması üzrə tədqiqat laboratoriyalarının davamlı işi sayəsində HİV xəstələri xəstəliyin AİDS-ə çevrilməsinə imkan vermədən vaxtında müalicəyə başlamaqla normal sağlam bir həyat yaşaya bilərlər.

Koronavirus vaksinlərinin təsir mexanizmləri

Bugünkü gündə belə vaksinlərin 5 növü və ya nəsli mövcuddur:

tamvirionlu (sağ və zəiflədilmiş viruslardan ibarət), parçalanmış (split-vaksinlər), subvahidli, adyuvant və nuklein turşusu tərkibli vaksinlər.

vaksin1

Vaksinologiya tarixinə baxsaq, bu vaksinlərin tapılması bir-birini əvəz edən nəsillərlə baş verib, amma onların hamısı bu gün də istifadə olunur. Poliomielit, qızılca, parotit və məxmərəyə qarşı canlı peyvəndlər hazırlanır. Koronavirusla əlaqəli vəziyyətə gəldikdə isə, Wuhandaki Virusologiya İnstitutu Covid-19-a qarşı zəiflədilmiş vaksin üzərində işləyir, indi klinik sınaqların ikinci mərhələsi gedir. Bununla birlikdə, inkişaf etdirilən aşıların çoxu beşinci nəslə aiddir. Bura müxtəlif DNT əsaslı genetik peyvəndlər, həmçinin Rusiyanın Qamaley İnstitutunun peyvəndi də daxil olmaqla adenovirus əsaslı vektor vaksinləri aiddir.

vaksin2

Bununla belə koronavirusa qarşı vaksinlərin hamısının məqsədi birdir – bu və ya digər yolla immun hüceyrələrinə S-zülalı tanıdıb ona qarşı immun cavab reaksiyasına nail olmaq.

ABŞ-ın Moderna şirkəti hal-hazırda özünün RNT vaksininin sınaqlarının üçüncü mərhələsini həyata keçirir. Bu vaksin lipid membranla örtülmüş ribonuklein turşu əsaslı vaksindir. Bu peyvənd hüceyrəyə daxil olaraq koronavirusun səthində yerləşən S-zülallarının sintez mexanizmini işə salır və bununla da immun cavab reaksiyasının yaranmasına səbəb olur.

Rusiyada hazırlanmaqda olan Qamaley institutunun vaksini mövsümi kəskin respirator xəstəliyin törədicisi olan DNT strukturlu adenovirus vektorları əsasında hazırlanmaqdadır. Burada patoloji elementlər koronavirus genetik materialı ilə əvəz olunur və ona görə də yaranan immun reaksiya da müvafiq olaraq Covid-19 törədicisinə qarşı effekt göstərir.

Beləliklə əsas kimi insanı yoluxduran 5-ci və 26-cı tip adenovirus götürülür. Ona daha əvvəl yaxın şərqdə koronavirus epidemiyasına səbəb olmuş MERS-CoV virusunun genetik materialı yeridilir və bu materialda S-zülalı sintez edən gen SARS CoV-2-nin (COVID-19-u törədən virus) müvafiq geni ilə əvəz olunur.

vaksin3

Müxtəlif təxminlərə görə 49-90% insanların – 5-ci tip adenovirusa qarşı antitelləri var. Peyvənd vurulandan sonra insanların yarısında adenovirusun özünə qarşı immun reaksiya inkişaf edir və vektor hüceyrəyə çatmaq və S-zülalı istehsalı prosesinə başlamaq üçün vaxt tapmır. Buna görə peyvəndin effektivliyi kəskin şəkildə aşağı düşür. Qamaley İnstitutu bunun yolunu belə tapıb: iki virus vektoru istifadə olunur – 5-ci və 26-cı tiplər. İkinci vaksin immunoloji baxımdan birincisi ilə əlaqələndirilməməsi üçün iki həftə ardıcıl olaraq vaksinasiya edilir. Beləliklə S-zülal eyni olduğundan immun cavab reaksiyası güclənir.

Oksford vaksini də adenovirus əsasında yaranıb, amma bu, insan deyil, şimpanze adenavirusudur. Bu yanaşma orqanizmin adenovirusun özünə reaksiya verməsi riskini minimuma endirməyə imkan verir.

MDU-nin labaratoriyası peptid vaksinini hazırlayıb. Onda müxtəlif peptidlərdən istifadə edilib – yüngülvari S-proteininin hissəcikləri təkcə COVID-19 yaradan virus üçün deyil, eyni zamanda SARS (atipik pnevmoniya 2002) və MERS (2012) kimi digər beta-viruslarla mübairizə üçün effektivdir. Bunlar həm də yarasaların yaydığı koronavrus əleyhinə unikal vasitələrdir. Alimlər artıq yarasalarda növbəti pandemiyaya namizəd ola biləcək koronaviruslar aşkar edirlər. Universal vaksinin yaranması olduqca vacib strateji məsələdir, çünki bütün son epidemiyalar – SARS, MERS, COVID-19 — eyni cinsə aid olan və xeyli ortaq cəhətləri olan koronavirusa səbəb olurdular.

Peptidlərdən başqa vaksində ancaq bitkilərdə yayılan tütün mozaikası virusu da var. О eyni zamanda həm adyüvant, həm də platforma kimi çıxış edir ki, onun üzərinə s-proteinləri əkmək mümkün olsun – beləliklə immunitetimizin məşq edə biləcəyi bir təhlükəsiz koronavirus modeli əmələ gəlir. Bitki virusu orqanizm üçün tamamilə təhlükəsizdir amma lazımi proteinlərin sayəsində belə vaksin işlək vəziyyətə gəlir.

Ümümdünya Səhiyyə Təşkilatının saytında işlənməkdə olan vaksinlərin tam siyahısı var və bu siyahı müntəzəm şəkildə yenilənir.

Qrip əleyhinə vaksin tam şəkildə tədqiq edilib və ildən-ilə ancaq virusun ştamları dəyişir. O eyni texnologiya ilə hazırlanır və buna görə də eyni vaksin hesab edilir. Koronavirus infeksiyası məsələsində isə ehtimal var ki, koronavirus vaksinini qrip virusu kimi, hər il təkmilləşdirmək gərək olmasın, çünki koronavirus elə sürətlə mutasiya etmir.

Ola bilsin ki, yaxın bir neçə ildə COVID-19 infeksiyasından tam şəkildə xilas olmaq mümkün olmadıqda, virusda toplanmış mutasiyalar yeni, antigen xüsusiyyətlərinə görə hazırkindən fərqli olan ştammın yaranmasına gətirib çıxarsın. Yəni COVID-19 keçirmiş və ya bunun əleyhinə vaksin vurulmuş xəstədəki immunitet yeni infeksiyadan qorumasın. Odur ki, vaksin hazırlaması müəyyən bir zaman çərçivəsində həll edilməlidir.

Başqa bir ehtimal da var ki, bu infeksiya mövsümi olacaq. O zaman da başqa sual ortaya çıxacaq – virus daha az keçici olsa və xəstəliyin ağır keçməsini stimullaşdırmasa, vaksinasiya ümumiyyətlə, lazımdırmı?

Vaksinin klinik təcrübədən keçmə mərhələləri

Vaksinin insan üçün effektivliyini və təhlükəsizliyini tədqiq etmək üçün, əvvəlcə heyvanlar üzərində kliniki mərhələyə qədərki sınaqlar keçirilir. Müxtəlif fərqli yan təsirləri minimuma endirmək üçün bir neçə növ heyvandan istifadə edilir.

vaksin4

Virus infeksiyalarının əksəriyyəti üçün insana ən çox yaxın obyekt meymunlardır və koronavirus əleyhinə vaksinin təhlükəsizliyi, effektivliyi baxımından da, belədir. Məsələn, Qamaleya İnstitutunda preparatı bir neçə meymun cinsinin üzərində sınaqdan keçiriblər.

Sınaqların nəticələri əsasında geniş hesabat hazırlanır ki, o hesabatda sınaqların necə keçməsi və hansıların effektiv olması barədə detallı məlumatlar var. Hər hansı bir dəyişikliyin olub-olmaması üçün heyvanların bütün orqanları vaksinə qədər və vaksindən sonra diqqətlə öyrənilir. Vaksin yaxşı nəticə verdikdə, klinki mərhələyə keçilir. Bu da sadə bir prosedur deyil, hər hansı bir vaksinə heç də rahatlıqla icazə verməyən Səhiyyə Nazirliyinin bir neçə komissiyası tələb edir ki, əlavə eksperimentlər aparılsın və ya kliniki mərhələyə qədərki proseslər bir daha təkrarlansın.

Birinci faza təhlükəsizlik məsələlərinə və dozanın qədərinə sərf edilir – alimlər yerli reaksiyalara, ümumi vəziyyətə nəzarət edir: hərarət varmı, iynənin yerində iltihablanma oldumu, qanın bioximik analizi nə göstərir və s. Bu mərhələdə vaksini ancaq sağlam adamlara tədbiq edirlər və təcrübədə 10 nəfər iştirak edir. İkinci fazada 100-ə qədər insan iştirak edir və bu fazada təhlükəsizliklə yanaşı, vaksinin effektivliyi də öyrənilir.

Könüllülərin qanlarının antitellərə, adaptiv immunitetin başqa hüceyrələrinə münasibəti də tədqiq edilir. Ancaq bundan sonra kliniki sınaqların üçüncü və ən vacib mərhələsinə keçilir – təcrübədə on minlərlə insan iştirak edir və “nə qədər çox olsa, o qədər yaxşıdır” prinsipi əsas götürülür.

Burada birinci mərhələdə immun cavablarının necə peyda olmasına baxılır, statistika tərtib edilir. Sınaqdan keçənlər nə qədər çoxdursa, nadir yan effektləri aşkarlamaq imkanı da çox olur. Kliniki sınaqların üçüncü mərhələsi məhz bunun üçündür. Qamaleya İnstitutunda sınaqlarda 40 000 insan iştirak edəcək – belə geniş auditoriya ən qeyri-adi yan effektləri aşkarlamağa imkan verəcək.

Bu yerdə, 1998-ci ildə Amerikada rotavirus əleyhinə hazırlanmış birinci vaksin nümunəsini xatırlamaq olar. Canlı vaksin Rotashield kliniki təcrübələrin bütün mərhələlərindən keçdi və üçüncü fazada 10 000-dən artıq insan iştirak edirdi. Amma uşaqlara vaksin vurulanda, aydın oldu ki, 10 000 haldan birində bağırsaq tıxanıqlığı yaranır. Bu isə operativ cərrahi müdaxilə tələb edən ciddi yan təsirdir.

Belə aydın oldu ki, üçüncü fazada, 10 000-lik bir statistikada bağırsaq tıxanıqlığı yaranan bir nəfər də olmayıb. Bununla belə, müstəsna nadir amma ağır yan təsiri olan bu vaksin bir ildən sorna istifadədən yığışdırıldı.

Vaksinlərin qeydiyyatı: sürətləndirilmiş templə

Kliniki təcrübələr nadir hallarda məhdud zaman çərçivəsində aparılır — məsələn, 2015-ci ildə Afrikanın müxtəlif regionlarında çoxsaylı yoluxmalara səbəb olan Ebola virusunda olduğu kimi. Vaksin təhlükəsiz, yoluxma və öldürücülük yüksək olduğu halda belə bir addım yolveriləndir

COVID-19 əleyhinə vaksinin kliniki sınaqlar prosesinin sürətləndirilməsini mərhələlərin birləşməsi şərtləndirdi. Peptid vaksini hazırlayan “Vektor” Novosibirsk virusoloji mərkəzinin kliniki sınaqları, həmçinin Qamaleya İnstitutunin vaksinində olduğu kimi.

Tezləşdirilmiş şəkildə alimlər məhdud sayda bir qrup insanın üzərində güclü yan təsirlərin olub-olmadığını müşahidə edir və tez sınaqların ikinci mərhələsinə keçirlər. Bu o demək deyil ki, birinci mərhələ bitir, sadəcə daha geniş bir qrup insanın üzərində paralel olaraq keçirilir.

Təcili qeydəalma prosesi normaldır və hüquqi baxımdan əsaslandırılmışdır. Bu yolu keçən təkcə Rusiya deyil – iyunun əvvəlində çin şirkəti CanSini Biologics ilk vaksini qeydiyyata salmışdır. Sınaqlar hərbçilərin üzərində aparılacaq. Əlbəttə, etik baxımdan bu, mübahisəli məsəlıdir, çünki hərbçilərin iştirakdan imtina etmə haqqı yoxdur.

Standartlara əsasən, düzgün kliniki sınaqlar üç şərtə əməl etməlidir: bütün təcrübədən keçənlər ikiqat kor olmalı, randomlaşdırılmalı və plasebo-idarəedilən olmalıdırlar. Bu o deməkdir ki, pasientlər əvvəlcədən onlara nəyin, boş mayenin yoxsa vaksinin özünün vuruldugunu bilməməlidirlər. Həmçinin, vaksini vuran həkim də, pasientə nə vurduğunu bilməməlidir.

İdelada sınaqlar həm də çoxmərkəzli olmalıdır, yəni bir neçə institutda və tibbi müəssisələrdə keçirilməlidir ki, sonradan statistikanı təsadüfi faktorların təsiri olmadan toplamaq mümkün olsun. Belə olan halda təhlükəsizlik və effektlilik orta göstərici hesab edilir.

Qamaleya İnstitutunda hazırlanan vaksin üçün randomlaşdırılmamış, açıq sınaqlar keçirilib, yəni insanlar da, həkimlər də pasientlərə nəyin vurulduğunu bilib. Klinik sınaqlar üçün bu, minus deməkdir, çünki iştirakçılar özlərindən bəzi yan effektlər uydura da bilərlər və bunlar da toplanan statistikanın nəticələrinə təsir edəcək.

Təcrübələrin şəffaf nəticələrinin olmaması Rusiyanın böyük problemidir. Məsələn, Lancet jurnalında Böyük Britaniyada hazırlanan adenovirus vaksininin birinci və ikinci fazası barədə geniş məqalələr dərc olunur. Bu, xeyli istinad edilən, hörmətli jurnaldır və müntəzəm olaraq tibbi protokollar və təcrübələrin nəticələrini dərc edir. Bu yaxınlarda rus vaksininin ixtiraçıları da sınaqların birinci və ikinci fazasının nəticələrini bu jurnalda dərc ediblər. Amma kliniki mərhələyə qədərki nəticələr barədə məlumatlar hələ ki, əlçatan deyil.

Vaksinlərin yan təsirləri

Bəzi hallarda, immunizasiyadan sonra virusa təkrar yoluxma hallarında infeksiyanın antitel asılılığının güclənməsi baş verə bilər. Pasient xəstəliyi yüngül keçirib, sağalandan sonra bir daha bu virusa yoluxur və xəstəliyi birincidən daha ağır keçirir. Bu, immunitetin anomal aktivliyi ilə bağlıdır, belə ki, birinci yoluxma zamanı əmələ gələn antitellər ikinci yoluxmada virusa uyğun gəlmir. Bu effekt bir çox virus infeksiyalarında təsdiq edilmişdir. Ən uyğun misal olaraq, denqe virusuna qarşı hazırlanan vaksin barədə danışmaq olar.

Xəstəliyin ən yüksək yoluxma həddi olan ölkələrdən biri Filippin adalarıdır. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin 2019-cu il göstəricilərinə görə, 146000 yoluxma faktı qeydə alınıb. 2017-ci ildə Fransız şirkəti Sanofi Filippinlərə denqe virusuna qarşı çoxkomponentli vaksin göndərirdi. Vaksinlənmə zamanı məlum oldu ki, əgər pasient bu vaxta qədər yoluxmayıbsa və vaksin alıbsa, yoluxma zamanı xəstəliyi daha ağır keçirir. Buna görə də, indi çox vacibdir ki, vaksinasiyadan əvvəl pasient denqe virusunun ən azı bir serotipinə yoluxsun.

Bu fenomenin koronavirus infeksiyası halında da peyda olacağı ehtimalını istisna etmək olmaz. 2020 sentyabr göstəricilərinə əsasan, bir dənə də olsun, infeksiyanın antitel asılılğı güclənməsi halı qeydə alınmayıb. Əgər belə hallar müşahidə olunsa, istifadə oluna biləcək vaksinlərə və vaksin tiplərinə yanaşma tərzini bir daha gözdən keçirmək lazım gələcək.

Nikolay Nikitin

Biologiya elmləri doktoru, Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Biologiya Fakültəsi Virologiya Bölməsinin sektor müdiri

postnauka.ru

 

Tərcümə: Hacı Hacıyev

Səhifəmizdə hər hansı səhv və ya qeyri-dəqiq məlumat gördükdə, həmin mətni seçib Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bu barədə bizə məlumat verməyinizi xahiş edirik.

Həftəlik yayımlanan yazılardan xəbərdar olmaq üçün bizə abunə olun.

Oxumağa dəyər

MyCollages
.

Qulağı cırmaqlamayan şeirlər

19 Aprel 2021
10ee2967-03a2-45c7-94b0-330ef5deef3b
.

Ermənistanda post-müharibə dövrü yeni diskurs nə deyir?

18 Aprel 2021
1598015699061
.

Rüfət Həsənovun da yarıtmadığı bəlalı kino sahəsi

17 Aprel 2021
tumblr_o115q6Jb1T1tv8vcro1_1280
.

Suzan Sontaq. Nümunəvi əzabkeş Pavese

15 Aprel 2021
-bec26f4a158796932682391337210931357
.

Nəriman Nərimanov – 151

15 Aprel 2021
elmir-mirzeyev
.

Türk Şurasının qeyri-rəsmi zirvəsinə sözardı

15 Aprel 2021
Facebook Youtube Instagram Twitter

az-ag

Dünya azərbaycanlılarının intellektual platformasıdır. Qayəmiz, harada yaşamasından asılı olmayaraq, azərbaycanlılar arasında dünyəvi ideyaları, yüksək zövqü, tənqidi düşüncəni yaymaq və dəstəkləməkdir.

 

 

Bölmələr

  • Mövqe
  • İntervü
  • Kültür
  • Elm
  • Sərbəst
  • Bazar
  • Gender
  • Dizayn
  • FOTO QRAFİKA
  • COVID-19
  • Vətən müharibəsi
  • Video
  • Artlogos

Redaksiya

Təsisçi: Prof. Məsud Aşina

Baş redaktor: Ələkbər Əliyev

Şef redaktor: Elmir Mirzəyev

Redaktor: Aygün Aslanlı, Sevda Sultanova

Texniki direktor: Camal Əli

İncəsənət: Emin Əliyev

Elm: Hacı Hacıyev

Tarix: Tural Həmid

İqtisadiyyat: Dünya Sakit

Foto: Abbas Atilay

Qrafika: Gündüz Ağayev

Dizayn: Sahil Qənbərli

Tərcüməçilər: Rəvan Quluzadə, Fəxri Qocayev

azlogos.eu / azlogos.az / azlogos.ru
Dizayn və icra: Azlogos & JmlStudio /
E-mail: redaksiya@azlogos.eu

  • Mövqe
  • İntervü
  • Kültür
  • Elm
  • Sərbəst
  • Bazar
  • Gender
  • Video
  • Dizayn
  • Foto-qrafika
  • Kimlər var
  • Bizi tanı
  • TV
Nəticə yoxdur
Bütün nəticələri gör

Welcome Back!

Login to your account below

Forgotten Password?

Retrieve your password

Please enter your username or email address to reset your password.

Log In

Add New Playlist

Səhv və ya qeyri dəqiq məlumatı bildir

Göndər Cancel