Azlogos
  • Qaydalar
  • Kimlər var

Məhəbbət üçün ürəkbulanma Daşaltı əməliyyatı (1992) Xankəndinin (Kərkicahanın) işğalı (1992) Toksik pozitivlik Andrey Tarkovski pafosu və yaxud kinonun Xlestakovu Doğum evinin həyətində məni və itim Mumunu narahat edən ağır suallar barəsində
  • Mövqe
  • İntervü
  • Kültür
  • Elm
  • Sərbəst
  • Bazar
  • Gender
  • Dizayn
  • FOTO QRAFİKA
  • COVID-19
  • Vətən müharibəsi
  • Video
Nəticə yoxdur
Bütün nəticələri gör
Azlogos
Nəticə yoxdur
Bütün nəticələri gör

İnsan həyatının məna(sızlığ)ı və mədəni böhranlar

Bayram Əliyev Bayram Əliyev
., Sərbəst
15 Fevral 2022

“Dünyaya ehtiyatsız bir şəkildə bağlanma

Çünki o ipəkli qumaşların ardında,

Sədaqətsiz və qərarsızdır.

Dinlə məni ey yaşı keçmiş Mötəməd,

-Biz gənclik qılıncının əsla paslanmayacağını

İlğım quyularından qum gülləri açacağını sanırdıq-

Dünyanın müəmmasını yeni anladıq

Artıq torpaqdan əlbisə ilə təskinlik tapacağıq.”

(Əl-Mötəməd/Əndəlüs dövləti Sevilya valisi)

 

Bəşəriyyətin qarşı-qarşıya qaldığı mədəni böhranlar getdikcə dərinləşir. Dünya mədəniyyətlərinin içindəki konservativ elementlərin yenicə qapısını aralamış, ancaq hələ son dayanacaq nöqtəsinin hətta xəyal belə edilə bilməyəcək qədər uzaqda olduğu çağa uyğunlaşa bilməməsi insanlıq varolduğu gündən bəri keçmişlə gələcək, köhnəliklə yenilik arasında olan rəqabət və münaqişə yenə tarixin heç bir dövründə olmadığı qədər ciddi şəkildə baş verir.

İstər qərb sivilizasiyası, istərsə də Asiya və ya İslam mədəniyyəti olsun, fərqli kontekstlərdə olsa da qavramları və konsepsiyaları ilə texnoloji yeniliklərin həyatının bir parçasına çevrildiyi “yeni insan”ın zehni ehtiyaclarını ödəməkdən çox uzaqdır. Zehni hibrid mədəniyyətlərin get-gəlləri içində dolaşan, fərqli həyat tərzlərini şüurlu və ya qeyri-şüurlu şəkildə öz yaşam fəlsəfəsi içində toplayan, ziddiyətlərlə yaşayan bu “yeni insan” bəşəriyyət yarandığı gündən tarix boyu qarşıda duran müəmmalı suallara cavab tapa bilməməyin narahatlığı ilə özünə yer tapa bilmir.

Görkəmli alman fəlsəfəçisi Nitsşe insan həyatının iki fundamental formada davam etdiyini düşünürdü. Bir tərəfdən, insanlar illuziyalar dünyasında yaşayır yəni varlıq və təbiət haqqında düşüncələri qısa zaman içində forma verilərək və məna qatılaraq cəmiyyətlərin zehni ehtiyaclarına uyğunlaşdırılır. Bu məsələlər, ideyalar, illuziyalar fərdin öz zehnində şəkilləndiyi üçün emosional və düşüncə ölçüsündə fərdin özü ilə bağlı olur. Nitsşe bunu, qədim yunanıstanda yuxu, sənət və illuziya allahı Apollo ilə bağlayır və bu şəkildə qavramlaşdırır.

Digər tərəfdən insanoğlu böyük bir enerjinin bir parçası olaraq müvəqqəti şəkildə ortaya çıxır, varlığını göstərir və yenidən o böyük universal enerjinin içində itib batır. Nitsşe bunu yenə qədim yunan mifologiyasından Dionislə əlaqələndirib bu şəkildə konseptləşdirir. Nitsşeyə görə hər bir fərdin həyatı Apollo və Dionislə əlaqələndirdiyi illuziya dünyası və real dünyadan parçacıqların bir araya gələrək ortaya qoyduğu bir qarışım olaraq yaşanıb keçir.

Yəni insan ya hər şeyin müvəqqəti olduğunun şüuru ilə həyatın keşməkeşlərinə davam gətirməyib sadəcə önündən axıb keçən hadisələr yumağını izləyir, ya həyatın müvəqqətiliyini bu hadisələrin iştirakçısı olaraq qavrayır və daha sonra hər şeyin faniliyinə kənardan baxaraq ah-fəğan edir, ya da illuziya dünyasında qurmuş olduğu müvəqqəti gerçəkliklər həyatın axışı içində məhv olduqca ümidini itirmədən yenidən bənzər gerçəklikləri zehnində quraraq özünü ovudur.

Min illərdir həyatı bu üç seçim arasına sıxışıb qalmış insanoğlu yeni çağa keçmiş olsa da bu dövrədən xilas ola bilmədiyi üçün narahatdır. Bu narahatlıq keçmiş dövrlərdən daha da barizdir, çünki ölüm adlı gerçəklik informasiya texnologiyalarının inkişaf etdiyi bir dövrdə daha açıq özünü göstərir və keçmiş və hazırkı mədəniyyətlər insanoğlunun həyat, ölüm və kainatla bağlı suallarına izahedici və inandırıcı cavablar verə bilməkdən uzaqdır.  

Mədəni böhranlar və bəşəriyyət   

Sivilizasiyaların tarix səhnəsinə çıxmasına şərait yaradan, onların ardıcıllığını və davamlılığını təmin edən altı əsas element vardır: (i) insanların varoluş səbəblərini axtarışında suallarına dolğun cavab verərək zehni dəyişikliklərə səbəb olaraq bir zehin modeli yaratmaq və ya yenidən müəyyənləşdirmək; (ii) insan biliyinin əldə edilmə metodlarını, biliyin əldə edilmə şəklinin yenidən sistemləşdirilməsi; (iii) gündəlik həyatı tənzimləmək və mövcud qanunlara yolgöstəricilik etmək üçün əxlaq normalarının yenidən müəyyən edilməsi; (iv) zaman və tarix anlayışının yenidən qurulması; (v) insanların varoluşunun, xüsusən də şəhər həyatının və quruluşunun yenidən təşkili və nəhayət (vi) siyasi, iqtisadi və hüquqi həyatı əhatə edən yeni nizam anlayışının inkişaf etdirilməsi (A. Davutoğlu, “Medeniyetlerin Ben İdraki”, İstanbul).

Bu elementlərin hər biri xalqların həm müəyyən zehin modelini mənimsəməsi və eyni zamanda onu gündəlik praktikada əks etdirməsi baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qısaca olaraq yuxarıda verilsə də, bu elementlərin hər biri istənilən mədəniyyətin formalaşması və varlığını davam etdirməsi baxımdan rəhbər olacaq keyfiyyətdədir. Hər hansı bir mədəniyyət insanların zehnində tutarlı cavablara sahib olmazsa və ya epistemoloji boşluqlar yaranarsa artıq həmin mədəniyyətin çöküşdə olduğu söylənə bilər.

Misal üçün, hökumət, qanunlar və əxlaqın dini ideyalar ətrafında formalaşdığı və varlığını davam etdirdiyi cəmiyyətlərdə bu ideyalara qarşı hər hansı bir müxalifət birbaşa dövlətin qanunlarına, hökumətə, ümumilikdə sosial nizamın pozulmasına yönəldiyi şəklində qəbul edilir. Bu gün müsəlman coğrafiyasının içinə düşmüş olduğu problemlərin bu mədəniyyətin elementlərinin dini ideyalar üzərində formalaşması, yalnız teokratik dövlətlərin deyil, eyni zamanda fərqli siyasi və sosial qruplar arasında ortaya çıxan mübahisə və münaqişələrin təməlində bu məsələ dayanır.

Mədəni gerilik, dövrün yeni trendlərinə cavab verə bilməmək, dogmaların mühakiməyə cavab verə bilməyərək aqressiyaya yönəlməsi həm bu cəmiyyətlərdə münaqişələr, inanc əsaslı konfliktlər kimi ciddi problemlərə səbəb olur, həm də makro planda bu cəmiyyətlərin dünyaya uyğunlaşa bilməyərək digər cəmiyyətlərlə problemlərə səbəb olur. Ən mühüm olan isə dogmaların mühakimə qarşısında aciz qalması bu cəmiyyətlərdə fərdlərin zehin olaraq tutarsızlığına gətirib çıxararaq mədəniyyətin iflası ilə nəticələnə bilər.

Digər tərəfdən, aydındır ki mədəniyyətlər digər mədəniyyətləri öz içində əridəcək qədər əhatəli, dərin olmadığı zaman bu zaman siyasi olaraq güclü mövqedə olan tərəf siyasi iradə ilə zəif tərəfi ram etsə də mədəni homojenləşmə prosesi baş vermir.

Soyuq müharibədən sonra qısa zaman dilimində Qərbin mədəni olaraq üstün olduğu illuziyasının gəlinən nöqtədə özünü doğrultmadığı bariz şəkildə görünür. Proseslər qərb mədəniyyətinin öz içində parçalı hala gəldiyi, bəşəriyyət üçün model olmaqdan daha çox, dünyanın bir çox bölgəsində hibrid mədəniyyətlər formalaşdırsa da, lokal mədəniyyətlərlə münaqişəyə girərək lokallaşmağı, lokal mədəniyyətə kəskin şəkildə yönəlməni ön plana çıxarır.

Çağdaş dünyada İslam mədəniyyəti ilə yanaşı qərb mədəniyyətində də ciddi ontoloji və epistemoloji boşluqlar yaranmışdır. Geniş xalq kütlələrinə yeni bir zehin modeli təklif edə bilməyən bütün mədəniyyətlər çöküş ərəfəsindədir. Bu qarmaqarışıqlıq içindən özünə yeni yol tapa bilməyən bəşəriyyətin isə bu böhranı uzun illər yaşayacağı qaçınılmazdır.   

Paylaş

Səhifəmizdə hər hansı səhv və ya qeyri-dəqiq məlumat gördükdə, həmin mətni seçib Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bu barədə bizə məlumat verməyinizi xahiş edirik.

Həftəlik yayımlanan yazılardan xəbərdar olmaq üçün bizə abunə olun.

Oxumağa dəyər

IMG-20211231-WA0006
.

Məhəbbət üçün ürəkbulanma

03 Mart 2023
426483665_0_109_1960_1212_1920x0_80_0_0_d8b01a5e17123799826b9e849a39517f
.

Daşaltı əməliyyatı (1992)

30 Yanvar 2023
panorama_goroda_1
.

Xankəndinin (Kərkicahanın) işğalı (1992)

22 Yanvar 2023
IiT-Avoiding-Toxic-Positivity-1
.

Toksik pozitivlik

16 Yanvar 2023
xE8E16Rud2TJ4JQo0DgCsxyiAVx76n_original
.

Andrey Tarkovski pafosu və yaxud kinonun Xlestakovu

16 Yanvar 2023
1599470667858_8S3E56PN
.

Doğum evinin həyətində məni və itim Mumunu narahat edən ağır suallar barəsində

30 Dekabr 2022

Redaktorun seçimi

Yemək və Yazı

Firudin Allahverdinin “”Türkmənçay” və “Gülüstan” müqaviləsi tariximizdə müsbət hadisədir” iddiasına cavab

Naftalin qoxulu ritorika

İbrahim Tatlısəs sevəndə niyə aqressivləşir?

Ədliyyə naziri Fikrət Məmmədov cənablarına açıq məktub

Jack Ma rəsmi olaraq təqaüdə çıxdı

5 əsas dinin yayılışı

Kimdir Kim Ki-duk?

Əlvida, Avropa. Salam, Avropa

Yumor ictimai problem kimi

“Mamblkor: kino köklərinə qayıdır?”

Müsəlman İspaniyası: Avropada islam sivilizasiyası

Azərbaycanlı arzuları

Psixoloji travma

Seksdən niyə yorulduq?

Teatrımızın tarixini nə vaxtdan hesablayaq?

Məsud Pənahi: “Dominant qadın olmalıdır, kişi yox”

Bakı və ədəbiyyat

Küpəgirən din taciri, yoxsa müqəddəs?

Xilaskar

Oxudu, oxudu oldu… başdanxarab

Azərbaycanlılar və paxıllıq

Avropanın tərk edilmiş məkanları

“Molla Nəsrəddin” yoxa çıxan “ikinci Sabir”ini necə tapdı?

Rusiya sevgi istəmir

Bakının heykəllərinə virtual tur

Yeddi dəvə istərəm

Norveçdə yazıçı olmaq

Toy generalları

Flora Kərimovanın sidik terapiyası

İnsan həyatının məna(sızlığ)ı və mədəni böhranlar

Bayram Əliyev Bayram Əliyev
., Sərbəst
15 Fevral 2022

“Dünyaya ehtiyatsız bir şəkildə bağlanma

Çünki o ipəkli qumaşların ardında,

Sədaqətsiz və qərarsızdır.

Dinlə məni ey yaşı keçmiş Mötəməd,

-Biz gənclik qılıncının əsla paslanmayacağını

İlğım quyularından qum gülləri açacağını sanırdıq-

Dünyanın müəmmasını yeni anladıq

Artıq torpaqdan əlbisə ilə təskinlik tapacağıq.”

(Əl-Mötəməd/Əndəlüs dövləti Sevilya valisi)

 

Bəşəriyyətin qarşı-qarşıya qaldığı mədəni böhranlar getdikcə dərinləşir. Dünya mədəniyyətlərinin içindəki konservativ elementlərin yenicə qapısını aralamış, ancaq hələ son dayanacaq nöqtəsinin hətta xəyal belə edilə bilməyəcək qədər uzaqda olduğu çağa uyğunlaşa bilməməsi insanlıq varolduğu gündən bəri keçmişlə gələcək, köhnəliklə yenilik arasında olan rəqabət və münaqişə yenə tarixin heç bir dövründə olmadığı qədər ciddi şəkildə baş verir.

İstər qərb sivilizasiyası, istərsə də Asiya və ya İslam mədəniyyəti olsun, fərqli kontekstlərdə olsa da qavramları və konsepsiyaları ilə texnoloji yeniliklərin həyatının bir parçasına çevrildiyi “yeni insan”ın zehni ehtiyaclarını ödəməkdən çox uzaqdır. Zehni hibrid mədəniyyətlərin get-gəlləri içində dolaşan, fərqli həyat tərzlərini şüurlu və ya qeyri-şüurlu şəkildə öz yaşam fəlsəfəsi içində toplayan, ziddiyətlərlə yaşayan bu “yeni insan” bəşəriyyət yarandığı gündən tarix boyu qarşıda duran müəmmalı suallara cavab tapa bilməməyin narahatlığı ilə özünə yer tapa bilmir.

Görkəmli alman fəlsəfəçisi Nitsşe insan həyatının iki fundamental formada davam etdiyini düşünürdü. Bir tərəfdən, insanlar illuziyalar dünyasında yaşayır yəni varlıq və təbiət haqqında düşüncələri qısa zaman içində forma verilərək və məna qatılaraq cəmiyyətlərin zehni ehtiyaclarına uyğunlaşdırılır. Bu məsələlər, ideyalar, illuziyalar fərdin öz zehnində şəkilləndiyi üçün emosional və düşüncə ölçüsündə fərdin özü ilə bağlı olur. Nitsşe bunu, qədim yunanıstanda yuxu, sənət və illuziya allahı Apollo ilə bağlayır və bu şəkildə qavramlaşdırır.

Digər tərəfdən insanoğlu böyük bir enerjinin bir parçası olaraq müvəqqəti şəkildə ortaya çıxır, varlığını göstərir və yenidən o böyük universal enerjinin içində itib batır. Nitsşe bunu yenə qədim yunan mifologiyasından Dionislə əlaqələndirib bu şəkildə konseptləşdirir. Nitsşeyə görə hər bir fərdin həyatı Apollo və Dionislə əlaqələndirdiyi illuziya dünyası və real dünyadan parçacıqların bir araya gələrək ortaya qoyduğu bir qarışım olaraq yaşanıb keçir.

Yəni insan ya hər şeyin müvəqqəti olduğunun şüuru ilə həyatın keşməkeşlərinə davam gətirməyib sadəcə önündən axıb keçən hadisələr yumağını izləyir, ya həyatın müvəqqətiliyini bu hadisələrin iştirakçısı olaraq qavrayır və daha sonra hər şeyin faniliyinə kənardan baxaraq ah-fəğan edir, ya da illuziya dünyasında qurmuş olduğu müvəqqəti gerçəkliklər həyatın axışı içində məhv olduqca ümidini itirmədən yenidən bənzər gerçəklikləri zehnində quraraq özünü ovudur.

Min illərdir həyatı bu üç seçim arasına sıxışıb qalmış insanoğlu yeni çağa keçmiş olsa da bu dövrədən xilas ola bilmədiyi üçün narahatdır. Bu narahatlıq keçmiş dövrlərdən daha da barizdir, çünki ölüm adlı gerçəklik informasiya texnologiyalarının inkişaf etdiyi bir dövrdə daha açıq özünü göstərir və keçmiş və hazırkı mədəniyyətlər insanoğlunun həyat, ölüm və kainatla bağlı suallarına izahedici və inandırıcı cavablar verə bilməkdən uzaqdır.  

Mədəni böhranlar və bəşəriyyət   

Sivilizasiyaların tarix səhnəsinə çıxmasına şərait yaradan, onların ardıcıllığını və davamlılığını təmin edən altı əsas element vardır: (i) insanların varoluş səbəblərini axtarışında suallarına dolğun cavab verərək zehni dəyişikliklərə səbəb olaraq bir zehin modeli yaratmaq və ya yenidən müəyyənləşdirmək; (ii) insan biliyinin əldə edilmə metodlarını, biliyin əldə edilmə şəklinin yenidən sistemləşdirilməsi; (iii) gündəlik həyatı tənzimləmək və mövcud qanunlara yolgöstəricilik etmək üçün əxlaq normalarının yenidən müəyyən edilməsi; (iv) zaman və tarix anlayışının yenidən qurulması; (v) insanların varoluşunun, xüsusən də şəhər həyatının və quruluşunun yenidən təşkili və nəhayət (vi) siyasi, iqtisadi və hüquqi həyatı əhatə edən yeni nizam anlayışının inkişaf etdirilməsi (A. Davutoğlu, “Medeniyetlerin Ben İdraki”, İstanbul).

Bu elementlərin hər biri xalqların həm müəyyən zehin modelini mənimsəməsi və eyni zamanda onu gündəlik praktikada əks etdirməsi baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qısaca olaraq yuxarıda verilsə də, bu elementlərin hər biri istənilən mədəniyyətin formalaşması və varlığını davam etdirməsi baxımdan rəhbər olacaq keyfiyyətdədir. Hər hansı bir mədəniyyət insanların zehnində tutarlı cavablara sahib olmazsa və ya epistemoloji boşluqlar yaranarsa artıq həmin mədəniyyətin çöküşdə olduğu söylənə bilər.

Misal üçün, hökumət, qanunlar və əxlaqın dini ideyalar ətrafında formalaşdığı və varlığını davam etdirdiyi cəmiyyətlərdə bu ideyalara qarşı hər hansı bir müxalifət birbaşa dövlətin qanunlarına, hökumətə, ümumilikdə sosial nizamın pozulmasına yönəldiyi şəklində qəbul edilir. Bu gün müsəlman coğrafiyasının içinə düşmüş olduğu problemlərin bu mədəniyyətin elementlərinin dini ideyalar üzərində formalaşması, yalnız teokratik dövlətlərin deyil, eyni zamanda fərqli siyasi və sosial qruplar arasında ortaya çıxan mübahisə və münaqişələrin təməlində bu məsələ dayanır.

Mədəni gerilik, dövrün yeni trendlərinə cavab verə bilməmək, dogmaların mühakiməyə cavab verə bilməyərək aqressiyaya yönəlməsi həm bu cəmiyyətlərdə münaqişələr, inanc əsaslı konfliktlər kimi ciddi problemlərə səbəb olur, həm də makro planda bu cəmiyyətlərin dünyaya uyğunlaşa bilməyərək digər cəmiyyətlərlə problemlərə səbəb olur. Ən mühüm olan isə dogmaların mühakimə qarşısında aciz qalması bu cəmiyyətlərdə fərdlərin zehin olaraq tutarsızlığına gətirib çıxararaq mədəniyyətin iflası ilə nəticələnə bilər.

Digər tərəfdən, aydındır ki mədəniyyətlər digər mədəniyyətləri öz içində əridəcək qədər əhatəli, dərin olmadığı zaman bu zaman siyasi olaraq güclü mövqedə olan tərəf siyasi iradə ilə zəif tərəfi ram etsə də mədəni homojenləşmə prosesi baş vermir.

Soyuq müharibədən sonra qısa zaman dilimində Qərbin mədəni olaraq üstün olduğu illuziyasının gəlinən nöqtədə özünü doğrultmadığı bariz şəkildə görünür. Proseslər qərb mədəniyyətinin öz içində parçalı hala gəldiyi, bəşəriyyət üçün model olmaqdan daha çox, dünyanın bir çox bölgəsində hibrid mədəniyyətlər formalaşdırsa da, lokal mədəniyyətlərlə münaqişəyə girərək lokallaşmağı, lokal mədəniyyətə kəskin şəkildə yönəlməni ön plana çıxarır.

Çağdaş dünyada İslam mədəniyyəti ilə yanaşı qərb mədəniyyətində də ciddi ontoloji və epistemoloji boşluqlar yaranmışdır. Geniş xalq kütlələrinə yeni bir zehin modeli təklif edə bilməyən bütün mədəniyyətlər çöküş ərəfəsindədir. Bu qarmaqarışıqlıq içindən özünə yeni yol tapa bilməyən bəşəriyyətin isə bu böhranı uzun illər yaşayacağı qaçınılmazdır.   

Paylaş

Səhifəmizdə hər hansı səhv və ya qeyri-dəqiq məlumat gördükdə, həmin mətni seçib Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bu barədə bizə məlumat verməyinizi xahiş edirik.

Həftəlik yayımlanan yazılardan xəbərdar olmaq üçün bizə abunə olun.

Oxumağa dəyər

IMG-20211231-WA0006
.

Məhəbbət üçün ürəkbulanma

03 Mart 2023
426483665_0_109_1960_1212_1920x0_80_0_0_d8b01a5e17123799826b9e849a39517f
.

Daşaltı əməliyyatı (1992)

30 Yanvar 2023
panorama_goroda_1
.

Xankəndinin (Kərkicahanın) işğalı (1992)

22 Yanvar 2023
IiT-Avoiding-Toxic-Positivity-1
.

Toksik pozitivlik

16 Yanvar 2023
xE8E16Rud2TJ4JQo0DgCsxyiAVx76n_original
.

Andrey Tarkovski pafosu və yaxud kinonun Xlestakovu

16 Yanvar 2023
1599470667858_8S3E56PN
.

Doğum evinin həyətində məni və itim Mumunu narahat edən ağır suallar barəsində

30 Dekabr 2022
Facebook Youtube Instagram Twitter Telegram

az

Dünya azərbaycanlılarının intellektual platformasıdır. Qayəmiz, harada yaşamasından asılı olmayaraq, azərbaycanlılar arasında dünyəvi ideyaları, yüksək zövqü, tənqidi düşüncəni yaymaq və dəstəkləməkdir.

 

 

Bölmələr

  • Mövqe
  • İntervü
  • Kültür
  • Elm
  • Sərbəst
  • Bazar
  • Gender
  • Dizayn
  • FOTO QRAFİKA
  • COVID-19
  • Vətən müharibəsi
  • Video
7dce91c5fe34bb353d8aa1ad47ab89c1

Dizayn və icra: Arcod Technology /
E-mail: redaksiya@azlogos.eu

  • Mövqe
  • İntervü
  • Kültür
  • Elm
  • Sərbəst
  • Bazar
  • Gender
  • Video
  • Dizayn
  • Foto-qrafika
  • Kimlər var
  • Bizi tanı
  • TV
Nəticə yoxdur
Bütün nəticələri gör

Welcome Back!

Login to your account below

Forgotten Password?

Retrieve your password

Please enter your username or email address to reset your password.

Log In

Add New Playlist

Səhv və ya qeyri dəqiq məlumatı bildir

Göndər Cancel