Cəlil Məmmədquluzadənin “Hünərli Qadınlar” hekayəsindən ilhamlanaraq, 8 mart Beynəlxalq Qadınlar gününə bu məqaləni ithaf etmək qərarına gəldim. Ədib hekayəsində məhərrəm ayı olduğu üçün özünü bədbəxt hiss etməyə məcbur olduğunu, lakin eyni zamanda qadınların “hünərini” görüb “xoşbəxt” olduğunu yazır.
Bu “hünərli” qadınlar məhərrəm ayının 10-cu günü olan “Aşura” günündə icra olunan “şaxsey”, “qasım otağı”, “ağ köynək”, “zəncirləmə”, “qan tökmə” kimi zərərli və faydasız adətlərin qadağan olunmasını tələb edən bəzi aydınlara (oxumuşlara) və dövlət adamlarına qarşı qiyam edərək həmin günün “bütün qaydalarına uyğun” şəkildə keçirilməsinə nail olmuşdular. Cəlil müəllim, təbii ki, bu məsələdə “oxumuşların” tərəfindədir, lakin istənilən halda qadın azadlığını, onların öz sözünü deyə bilməsini, tələb irəli sürməsini və ən əsası istəmədiyi bir şeyə etiraz edə bilməsini alqışla qarşılayır və onları bu davranışına görə hünərli adlandırır.
Qadın azadlığı… 20-ci əsrin əvvəllərində aktuallaşan bu mövzu hələ də öz canlılığını qoruyur. 8 mart – qadınların kişilərlə bərabər haqlar əldə etmələri uğrunda apardıqları mübarizənin və nail olduqları qadın azadlığının rəmzi olan bu günü qeyd etdiyimizə görə çox xoşbəxtəm, lakin həm də bədbəxtəm. Bədbəxtəm ona görə ki, bu suallar məni narahat edir: Cəmiyyətimizdə qadınlar həqiqətən azaddırmı? Bu bayramı 8 martın mahiyyətini anlayaraqmı qeyd edirlər? Bu gün cəmiyyətimizdə, yaxud elə yaxın ətrafımızda əsl hünərli qadın obrazına uyğun olanlar varmı? Bəs özümüz necə? 8 mart günü gül, ətir və mişka gözləyirik yoxsa qadın olaraq kişilərdən heç bir əskikliyimizin olmadığını dərk edir və bu bərabərliyin təmin olunmadığı (həmçinin bizi qane etməyən istənilən başqa bir) məsələ ilə bağlı etiraz səsimizi qaldırırıqmı?!
“Kişi hünərli qadın” birləşməsini yəqin hamımız duymuşuq. Cəmiyyətimizdə heç bir kənar dəstək olmadan özünü maddi olaraq təmin edən, kişilər kimi ağır-yüngül fərqi qoymadan istədiyi işdə çalışıb “çörək pulu” qazanan, ailə başçısını (ərini, həyat yoldaşını) itirib (yaxud boşanıb), lakin min bir əziyyətlə övladlarını böyüdən və maddi ehtiyaclarını təmin edən qadın özünü “kişi hünərli” adlandıra bilər. Yenə kişilər kimi, onlarla birlikdə çiyin-çiyinə düşmənlə vuruşan, döyüş bölgəsində xidmət edən istənilən qadını da bu titulla şərəfləndirə bilərik.
Lakin hünərli qadın sadəcə budurmu? Bizim cəmiyyətin stereotipləri çərçivəsində, “Bəli, budur” deyə bilərik. Lakin 8 mart gününü yaradan qadın obrazı sadəcə əlinə silah alıb döyüşən və min-bir əziyyətlə işləyərək ailəsinə “çörək pulu” qazanan qadın deyil, həm də cəmiyyətin stereotiplərini dəyişən qadın idi. Bu isə düşüncə mübarizəsi deməkdir. Fikir inqilabı deməkdir. Bu qadınlar sosial həyatda, modada, idmanda, elmdə və siyasətdə qadınlarla bağlı dövrün stereotiplərini məhv edib, insanları özləri ilə bərabər apara bilmiş və bir axın yaratmağı bacarmışlar.
Məsələn bu qadınları bir siyahıda toplasaq ilk yerləri tutan adlar olaraq bunları qeyd edə bilərik: Suzan Antoni (əslən Amerikalı ilk qadın haqları aktivistlərindən biri), Klara Barton (ABŞ Qırmızı Xaç Cəmiyyətinin yaradıcısı), Sojoner Trus (quldarlığın ləğvi uğrunda mübarizə aparan, həmçinin ilk qadın haqları aktivistlərindən biri), Klara Setkin (alman əsilli ən məşhur qadın haqları aktivistlərindən biri), Roza Lüksemburq (polyak əsilli, daha sonra Almaniya vətəndaşı olan, 20-ci əsrin ən məşhur qadın haqları aktivistlərindən və Almaniya Kommunist Partiyasının qurucularından biri), Mariya Küri (fizik və kimyaçı, ilk Nobel mükafatı alan qadın), Koko Şanel (korsetli, narahat, lakin şahşahalı geyimləri dəbdən çıxararaq qadın geyimləri dizaynı sahəsində inqilab edən qadın), Doroti Levitt (avtoyarışa qatılan ilk qadın iştirakçı), Ketrin Şvitser (qadınların sürətli qaçış üzrə yarışda iştirakına qoyulan qadağanın ləğvinə nail olaraq Boston marafonuna qatılan ilk qadın), Ramond de Laroşe (pilot vəsiqəsi alan ilk qadın) Valentina Tereşkova (ilk qadın kosmonavt), Janet Rankin (ABŞ-da qadınların səsvermə hüququ almasından 3 il öncə Konqressə seçilən ilk qadın deputat, o ABŞ-ın həm 1-ci, həm də 2-ci Dünya Müharibəsinə qatılmasına “yox” deyən tək deputat olmuşdur), Xertek Ançima (Tuva Xalq Respublikasında Kiçik Xuralanın (Parlamentin) ilk qadın sədri, başqa ifadə ilə dünyada ilk qadın hökümət başçısı, əlavə qeyd edim ki, onun həyat yoldaşı da Xalq İnqilab Partiyasının rəhbəri, başqa ifadə ilə dövlət başçısı idi), Viqdis Finnboqadouttir (İslandiyada seçkilər vasitəsilə hakimiyyətə gələn, ümumiyyətlə dünyada ilk seçilən qadın prezident, 1996-dan etibarən Dünyanın Lider Qadınları Şurasının (The Council of Women World Leaders) rəhbəri. Əlavə qeyd edim ki, bu qurumda hazırda və daha öncə prezident və baş nazir postlarını tutan qadınlar yer alır. Əslində vitse-prezident olaraq Mehriban Əliyeva da bu qurumda təmsil oluna bilər).
Beləliklə tarix cəmiyyətdəki stereotipləri, vərdişləri, qadınlara qarşı mənfi tendensiyaları və rəftarı dəyişən qadınlarla zəngindir. Onlar dövrün haqsızlıqları, ədalətsizlikləri ilə qorxmadan mübarizə aparmış və bu mübarizədən qalib çıxmışdılar. Məsələn Suzan Antoni cəmi 17 yaşında quldarlığa qarşı petisiya hazırlamış və imza toplamağa başlamışdı. Alkoqol istifadəsini tənzimləmə hərəkatında qadın olduğu üçün çıxış etməkdən məhrum edilən Suzan bundan sonra (1852-də) New York Qadınların Dövlət Tənzimlənmə Cəmiyyətini təsis edir. 1866-da Suzan və dostları (əməkdaşları) Amerika Bərabər Haqlar Birliyini qurdular. Bu birlik həm qadınlar üçün, həm də Afro-Amerikalılar üçün bərabər haqlar tələb edirdi. 2 il sonra isə onlar İnqilab (the Revolution) adlı qəzet buraxdılar.
Təbii ki, bütün bunlar “havayı” başa gəlməmişdi. ABŞ-da yalnız kişilərin səsvermə hüququ olduğu bir zamanda, 1872-ci ildə keçirilən prezident seçkilərində səsverməyə qatıldığı üçün ona qarşı məhkəmə işi başladılmış və 100 dollar məbləğində cərimə olunmuşdu. Lakin məhz onun bu davranışı sayəsində qəzet və jurnallarda işıqlandırılan qadınların səsvermə hüququ məsələsi ilk dəfə milli səviyyədə müzakirəyə çıxarılmışdı. Müxtəlif ştatlarda gündəmə gətirilən və müəyyən zamanlarda həllini tapan bu məsələ nəhayət federal səviyyədə 1920-ci ildə ABŞ Konstitutsiyasına 19-cu düzəlişlə birdəfəlik həll olunmuş və qadınların səsvermə hüququ tanınmışdır. Qeyd edim ki, bu, Azərbaycanda qadınların səsvermə hüququnun tanınmasından 2 il sonra baş vermişdi. Lakin maraqlıdır ki, Azərbaycanda qadınların öz haqları uğruna mübarizəsi onların şəxsi təşəbbüsündən daha çox ailə, cəmiyyət və dövlət təsiri ilə gerçəkləşib.
Məsələn ilk ali təhsilli azərbaycanlı qadın Nigar Şıxlinskayanın atası, maarifpərvər din xadimi Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbov hər iki qızını dövrün çətinliklərinə baxmayaraq oxutdurmuşdu. Əliağa Şıxlinski ilə ailə həyatı quran Nigar xanım həm də I Dünya Müharibəsi dövründə yaralı əsgərlərə yardım üçün təsis edilmiş Qırmızı Xaç Cəmiyyətinin sədri olmuş və onun rəhbərlik etdiyi hərbi-səhra xəstəxanası (lazaret) Şıxlinskaya xəstəxanası adını almışdı. Azərbaycanın (Bakıda) ilk qız məktəbi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin təşəbbüsü, inadlı mübarizəsi (Çar III Aleksandrdan rədd cavabı, dövrün din xadimlərinin təzyiqlərinə vs. baxmayaraq) və maddi dəstəyi ilə açılmışdı (1901-də). 1908-də ilk həkim xanımımız Sona Vəlixanın təhsilində həkim atası İbrahim Rəhimovun rolu olmuşdur. 1908-də təsis olunmuş Azərbaycanın ilk qadın xeyriyyə “Nicat” cəmiyyətinin təşəbbüskarı Hənifə Məlikovanın fəaliyyətində də məhz həyat yoldaşı, maarifçi, Azərbaycan dilində yayımlanan ilk qəzetimiz “Əkinçi”nin yaradıcısı Həsən bəy Zərdabinin əvəzsiz rolu olub. Azərbaycanda ilk qadın qəzeti olan, 1911-də nəşr olunmağa başlayan “İşıq”ın baş redaktoru Xədicə Əlibəyova bu fəaliyyətini həyat yoldaşı, hüquqşünas Mustafa bəy Əlibəyovun dəstəyi ilə həyata keçirmiş, hətta qəzetin naşiri də məhz onun həyat yoldaşı olmuşdur.
Lakin bu o demək deyil ki, həmin xanımların özlərinin heç bir rolu olmamışdır. Əksinə, bu qadınlar öz dövrlərinin bütün digər qadınlarından fərqli olaraq ən çox basqıya və təzyiqə məruz qaldıqları bir dövrdə cəsarətli addımları, yazıları, çıxışları və ifaları ilə digərlərinə işıq tutmağı bacarmışdılar. Məsələn dövrünün cəsur qadınlarından biri də ilk opera müğənnimiz Şövkət Məmmədova idi. Çox gözəl səsi olan, lakin kasıb ailədə böyüyüb boya-başa çatan bu xanım Hacı Zeynalabdin Tağıyevin maddi yardımı ilə Milanda musiqi təhsili almağa getsə də (1911-də), 1 il sonra ona maddi yardım kəsilir. Bakıya qayıdan 15 yaşlı Şövkət, Tağıyevin teatrında səhnəyə baş örtüsüz çıxdığına görə Bakı qoçuları tərəfindən öldürülmək istənir. Lakin Üzeyir bəy Hacıbəyovla birlikdə səhnədən qaçaraq qurtulan bu gənc xanım daha sonra öz gəliri ilə 1917-1921-ci illərdə Kiyev Konservatoriyasında, 1927-1930-cu illərdə isə Milan və Parisdə yarım qalan musiqi təhsilini davam etdirir və 20-ci əsr Azərbaycan incəsənət tarixinə öz adını qızıl hərflərlə yazdırır. Dövrünün din xadimlərinin təzyiqləri altında qadınların çadra geyməsini dəstəkləyən Tağıyevin özünün “Təzə həyat” qəzetində öz adı ilə qadınlara çadra geymələri üçün çağırış etməsi və baş örtüsüz səhnəyə çıxan Şövkətə acıqlanmasını nəzərə alsaq, onun sərbəst geyim tərzinə görə təhsil haqqı yardımını kəsdiyini də təxmin edə bilərik. Lakin əsl səbəb indiyədək qeyri-məlumdur.
Maraqlıdır ki, Azərbaycanda qadınların azadlığı mövzusu da məhz kişi maarifçilərimizin əsərlərində gündəmə gətirilmişdi. Bu işdə Mirzə Fətəli Axundov, Məhəmməd ağa Şahtaxtinski, Firudin bəy Köçərli, Hüseyn Minasazov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Cəlil Məmmədquluzadə, Məmməd Səid Ordubadi, xüsusilə Nəriman Nərimanov vd. maarifçilərin adını qeyd edə bilərik. Məsələn C. Məmmədquluzadə qadınların hicab və çarşabsız gəzməsini “qeyrətsizlik” adlandıranlara qarşı çıxaraq, onları “Qurani-Kərim”i təhrif etməkdə günahlandırır, üzüaçıq gəzməyin haram olduğu haqqında Quranda heç bir ayənin olmadığını qeyd edirdi. O, 9 yaşlı qızın 60 yaşlı kişi ilə evlənməsini (evləndirilməsini) əsl faciə adlandırırdı.
Azərbaycanda qadınların ictimai həyatda aktiv iştirakı, öz haqları uğrunda mübarizələri və çarşabı atmaları sosialistlərin və bolşeviklərin ölkədəki fəaliyyəti ilə birbaşa əlaqəlidir. Bu məsələdə ilk cəsarətli addım olaraq fevral inqilabından sonra 15-20 aprel 1917 tarixlərində Bakıda keçirilən Qafqaz Müsəlmanlarının Toplantısında Şəfiqə xanım Əfəndizadənin çarşabsız çıxışı göstərilə bilər. Lakin o, bu addımına görə ciddi tənqid olunmuş və qadın haqları ilə bağlı ayrıca komissiya yaradılmamışdı. Bundan az sonra 1-11 may 1917 tarixlərində Moskvada keçirilən I Ümumrusiya Müsəlmanları Toplantısında iştirak edən 100 müsəlman qadın arasında azərbaycanlı qadınlar (Ş. Əfəndizadə, S. Yaqubova, R. Sultan-Qaliyeva vd.) da var idi. 28 may 1918-ci il tarixində Şərqdə ilk dəfə qadına səsvermə hüququ verən Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti qurulduqdan sonra sözdə vəya sənəddə də olsa qadınlar və kişilər arasında hüquqi bərabərlik təmin olundu. Lakin bu bərabərlik sadəcə Müsavatın 26-31 oktyabr 1917 tarixlərindəki toplantısı ardından qəbul edilən proqramda dilə gətirilmişdi. Müsavatın 2-11 dekabr 1919 tarixlərindəki ikinci toplantısında qadın haqları haqda bir söz belə deyilmirdi. Yenə parlamentdəki solçular bu məsələni gündəmə gətirmiş, 10 dekabr 1918 tarixli Parlament çıxışında Hümmət Partiyasından Əkbər ağa Şeyxülislamov qadınların xalqın yarısını təşkil etdiyini, qul vəziyyətində yaşadıqlarını və bunun dəyişdirilməsi gərəkdiyini qeyd etmişdi. O həmçinin qeyd edirdi ki, əgər qadınlar azad olmasalar onlar vətəni qoruyacaq azad fikirli övladlar yetişdirə bilməzlər və azad olmayan qadınlar yalnız yeni-yeni qullar yetişəcəkdir. O həm də əlavə etmişdi ki, elə bir qanun qəbul edilməlidir ki, kişilər yalnız 1 qadınla evlənə bilsinlər (AXC höküməti çox arvadlılığı ləğv etməmişdi).
Qadınlarla kişilərin bərabərliyinin siyasi təmsil məsələlərində o qədər də ürəkaçan olduğunu qeyd edə bilməsək də, təhsil məsələsində o dövrdə artıq ciddi addımların atıldığını deyə bilərik. Məsələn 1918-1919-cu illərdə Gəncə gimnaziyasında sadəcə 4 azərbaycanlı xanım təhsil alırdısa, 1919-1920-ci illərdə onların sayı 296-a çatmışdı. 1 sentyabr 1919 tarixində təsis olunan BDU-da da kişilərlə birlikdə xanımların təhsil alması qərarlaşdırılmışdı.
20 aprel 1920 tarixindən sonra Azərbaycan müstəqilliyini itirsə də mədəni bir inqilab yaşadı. Bu inqilab xüsusilə qadınları əhatə etməsi ilə əlamətdardır. Beləliklə 1920-ci ildən etibarən qadınlar cəmiyyətin hər bir sahəsində kişilərlə bərabər hüquqlar aldılar. Artıq çadrasız gəzənlər nə tənqid, nə təhqir olunur, qızlarını məktəbə göndərənlər nə öldürülür, nə təzyiqlərə məruz qalır, bütün qadınlar da kişilər kimi həm təhsil alır, həm istənilən işdə (hətta istehsalatda) işləyir, yalnız öz istəyi ilə evlənir, boşanır (hətta öz istəyi ilə abort etmək haqqı belə almışdılar), siyasi həyata qatılır, təmsil edir, təmsil olunurdu. Bu işdə “Jenotdel”lərin xüsusi rolu olmuşdu. Bu qurumlar qadınların təşkilatlanmasına, təhsil və iş imkanları ilə təmin olunmasına dəstək vermişdir. Stalin dövründə “qadın probleminin artıq həll olunduğu” səbəbi ilə ləğv edilənə qədər bu qurumlar qadınların həyatında müstəsna rol oynamışdır.
Bu gün müstəqil Azərbaycanda da ilk baxışda heç bir qadın problemi yoxdur: qadınlar dini ənənələrə uyğun heç bir məcburiyyətlə üzləşmir, kişilərlə bərabər təhsil və iş imkanlarına sahibdir, evlənmə və boşanma kimi məcburiyyətlərlə yaşamırlar, siyasi həyatda aktiv rol oynayırlar. Lakin ilk baxışda ideal görünən bu mənzərədə nə isə çatışmır. Məsələn, ailəsi dindar olduğu üçün məktəbə hicabda getməyə məcbur olan qız uşaqları (hətta ibtidai sinifə hicabda gedən qızlarımız var), ailəsi tərəfindən təhsil və iş imkanlarından məhrum edilən qızlarımız, qadınlarımız (məsələn, əri icazə vermədiyi üçün qırmızı diplomla təhsilini başa vurub işləyə bilməyən xanımlarımız var), ailəsi tərəfindən məcbur evləndirilən, müxtəlif səbəblərlə təzyiq görən və hətta buna görə intihar edən qızlarımız (xüsusilə son dövrlərdə sayları daha da artır), bizim cəmiyyətin reallıqlarıdır. Bunları görməzdən gəlmək olmaz. Bir sözlə, “Jenotdel” tipli qurumların, yəni Azərbaycan qadınının öz haqları uğruna mübarizə aparması üçün dövlət dəstəyinə hələ də ehtiyac var. Özündə cəsarət, mübarizə əzmi tapmayan, ailə və cəmiyyət normalarına qarşı çıxmağı bacarmayan qızlarımıza və qadınlarımıza yardım əli uzatmalıyıq. Lakin bütün bunların fonunda müsbət bir tendensiya var: günü gündən qadın haqlarına cəmiyyətdə vurğu artır.
Qadınlara məsləhətim odur ki, siz də cəsarətli, hünərli olun. Cəmiyyətdə mövcud neqativlərə qarşı çıxmaqdan qorxmayın. Məhz yuxarıda haqqında bəhs etdiyim hünərli qadınlar sayəsində bu gün kişilər kimi qadınlar da azad seçim etmə (həyat tərzi, təhsil, iş, ailə qurmaq ilə bağlı etdikləri seçim, sosial və siyasi fəaliyyətlə bağlı seçimləri, vs.) haqqına sahibdirlər. Onlar da öz dövrünün qaranlığında itə bilərdilər. Lakin mübarizə aparmağı və işıq olmağı seçdilər. Qadının öz seçimi – bu çox önəmlidir. Bu haqqınızın məhdudlaşdırılmasına heç vaxt izin verməyin. Sizin olanı qoruyun. Siz incə və zərif olduğunuz qədər güclü və qüdrətlisiniz. Nəhayətində kişiləri də biz qadınlar yaradırıq. Onları necə yaradacağıqsa, gələcəkdə qadınlarımız da o cür rəftar görəcəklər. Onları sevgi dolu yaradın, çünki ən çox sevgiyə möhtac olan da yenə biz, qadınlarıq.
Sonda kişilərə də bir müraciətim var: qadınları sevin, onları qoruyun, onların azadlıqlarını əllərindən almayın, onları incitməyin, onları həmişə sevindirin. Sadəcə bir gün deyil, hər gün. Çünki qadınlar buna layiqdir.
