Azərbaycanda büdcə müzakirələri və tərtibi ilə bağlı səsləndirilən əsas tənqidlərdən biri büdcənin “B variantı”nın olmaması və sadəcə optimist ssenari əsasında hazırlanmasıdır. Azərbaycanda büdcənin əsas gəlir qaynağı neft gəlirləri olduğuna görə, büdcə hazırlanarkən növbəti il üçün neftin bir barelinin təxmin edilən qiyməti müəyyənləşdirilir və büdcənin gəlir və xərc hissəsi bu rəqəmə əsasən qiymətləndirilir. Neft qiymətlərinin ucuzlaşdığı dövrlərdə bu yanaşma büdcənin icrası ilə bağlı müəyyən çətinliklər yaradır. Bu baxımdan 2020-ci il də istisna olmadı və il başa çatmadan Milli Məclisdə dövlət büdcəsinə dəyişikliklər haqqında qanun qəbul edildi. Əslində büdcə tərtib edilərkən, göstəricilər neftin bir neçə qiymət ssenarisinə uyğun olaraq hazırlansa buna ehtiyac qalmaya bilərdi.
Budəfəki büdcə dəyişikliyi prosesini maraqlı edən həm də rəsmi şəxslərin çox qısa zaman ərzində büdcə dəyişikliyi ilə əlaqədar səsləndirdikləri ziddiyətli fikirlərlə bağlı idi. Büdcəyə dəyişikliklərin edilə biləcəyi ilə bağlı ilk siqnal hələ apreldə, Hesablama Palatasının sədrinin açıqlamasında verilmişdi. Açıqlamada pandemiya ilə mübarizə istiqamətində atılan addımların büdcə xərclərinin strukturunun dəyişməsinə səbəb olacağı və bunun da, öz növbəsində, dövlət büdcəsi haqqında qanuna yenidən baxılmasını zəruri edəcəyi haqqında fikirlər səsləndirilmişdi. Maliyyə Naziri isə əvvəlcə iyunun əvvəllərində pandemiya ilə bağlı ortaya çıxan gözlənilməz xərclər haqda bildirdi ki, “Bu xərclər, heç şübhəsiz, dövlət büdcəsində nəzərə alınmamışdı. Amma xərclərin prioritetliyinə yenidən baxaraq biz bu xərclərin maliyyə təminatını artıq təmin etmişik. 2020-ci ilin büdcəsi ilə bağlı hər hansı bir problem yoxdur.”

Ancaq bir aydan bir az çox zaman keçdikdən sonra Maliyyə Naziri artıq başqa fikirdə idi və bu dəfə yaranmış vəziyyətə uyğun olaraq yeni ehtiyacların maliyyələşdirilməsi, dövlət büdcəsinin gəlir və xərcləri arasında tarazlığın təmin edilməsi məqsədilə 2020-ci ilin dövlət büdcəsinə yenidən baxılaraq düzəlişlər olunmasının məqsədəuyğunluğu haqqında danışırdı. Bu açıqlamadan beş gün sonra isə prezidentin iqtisadi məsələlər üzrə köməkçisi öz çıxışında qeyd etdi ki, xərclərdə normal dinamika var, ona görə də bu gün büdcəyə dəyişiklik etməyə ehtiyac yoxdur. Həmin açıqlamadan on gün sonra isə Maliyyə Nazirliyi açıqlama yaydı və “Azərbaycan Respublikasının 2020-ci il dövlət büdcəsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanununda dəyişikliklər edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikasının Qanun layihəsi hazırlanaraq müvafiq büdcə zərfi ilə birlikdə Nazirlər Kabinetinə təqdim olunduğunu açıqladı. Bütün bu müzakirələrin sonunda büdcədə dəyişikliklərlə bağlı qanun qəbul edildi. Bəs, düzəlişlər edilən büdcənin öncəkindən fərqi nədir?
Qeyd etdiyimiz kimi, büdcəyə yenidən baxılmasına zərurət yaradan əsas amil neft qiymətlərindəki ucuzlaşma ilə bağlı idi. 2020-ci ilin dövlət büdcəsi hazırlanarkən neftin bir bareli 55 dollardan hesablanmışdı. Əslində ilin əvvəlində hər şey plana uyğun idi, hətta birinci rüb ərzində neftin orta qiyməti 59 dollara bərabər olmuşdu. Ancaq ikinci rübdəki azalma ilə birlikdə ilk 6 ay ərzində neftin orta qiyməti 38.7 dollara bərabər oldu. Azərbaycan kimi resurs asılılığı olan ölkələrdə neft qiymətlərinin ucuzlaşdığı bir şəraitdə həm də pandemiya səbəbiylə bir çox sahələrdə iqtisadi fəaliyyətin zəifləməsi, büdcə gəlirlərinin azalmasına və eyni zamanda müəyyən istiqamətlərdə xərclərin artmasına şərait yaratdı.
Yaranmış çətin iqtisadi vəziyyət rəsmi rəqəmlərdə də əks olunub. Rəsmi statistikaya görə 2020-ci ilin birinci yarısında ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə neft-qaz sektorunda 2.9 faiz, qeyri-neft sektorunda isə 2.5 faizlik azalma qeydə alınıb. İlin birinci yarısında əhalinin nominal gəlirlərində ötən illə müqayisədə 0.6 faizlik artım qeydə alınsa da, inflyasiya nəzərə alındıqda əhalinin real gəlirləri ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 2.4 faiz aşağı düşüb. Birinci rübdə əhalinin nominal gəlirlərində 6.8 faizlik artımın olmasına baxmayaraq, ilin ikinci rübünün sonunda artımın 0.6 faiz səviyyəsinə düşməsi məhz ikinci rübdə tətbiq olunan karantin tədbirlərinin əhalinin gəlirlərinin artmasına mənfi təsirininin göstəricisidir. Rəsmi statistik məlumatlara görə pandemiyanın yaşandığı aylar (mart-iyun) ərzində muzdla çalışan işçilərin orta aylıq əməkhaqqında azalma qeydə alınıb. Bu il Azərbaycanda orta əməkhaqqının ən yüksək göstəricisi mart ayının sonunda olub – 744,5 manat. Orta aylıq əməkhaqqı aprelin sonunda 736,2 manata, mayın sonunda 728,9 manata, iyunun sonunda isə 720 manata bərabər olub. Yenə eyni müddət ərzində təkcə rəsmi rəqəmlərə görə ölkədə işsizlərin sayı 86 min nəfərə və ya 34 faizə yaxın artıb və rəsmi olaraq Azərbaycanda işsizlik səviyyəsi 4.8 faizdən 6.5 faizə yüksəlib. Ayrı-ayrı sahələrdə pandemiyanın təsiri daha qabarıq hiss olunur. Məsələn, turistlərin yerləşdirilməsi və ictimai iaşə ilə bağlı sahələrdə ilin ilk yarısında 47.9 faizlik azalma baş verib, mehmanxanaların gəlirləri 61.6 faiz, ictimai iaşə dövriyyəsi isə 45.6 faiz azalıb. Bazar və yarmarkalar üzrə pərakəndə ticarət dövriyyəsində 17.3 faiz, əhaliyə pullu xidmətlərin göstərilməsində 19.2 faiz, istehlak bazarının ümumi həcminda 6.4 faiz azalma qeydə alınıb.
Büdcəyə edilən dəyişikliklərdə əsas yeniliklərdən biri büdcə tərtibi zamanı neftin bir barelinin dəyərinin daha ucuz hesablanması ilə bağlıdır. Belə ki, düzəlişlərdən sonra yeni büdcədə neftin bir bareli 35 dollardan hesablanıb. Bu azalmaya baxmayaraq büdcənin gəlir və xərclərinin həcmində ciddi dəyişiklik qeydə alınmadı. Əgər ilkin versiyada büdcənin gəlirləri 24.13 milyard manat, xərcləri isə 26.89 milyard həcmində müəyyən olunmuşdusa, dəyişikliklərdən sonra büdcədə bu göstəricilər müvafiq olaraq 24.12 və 27.49 milyard manata bərabər oldu. Bu baxımdan əsas gözə çarpan dəyişikliklər büdcənin gəlir qaynaqları ilə bağlıdır. İlkin büdcəyə nəzərən dəyişikliklərdən sonra büdcəyə Dövlət Vergi Xidməti vasitəsi ilə daxil olan vəsaitin həcmi 685 milyon manat (8.7 %), Dövlət Gömrük Komitəsi vasitəsi ilə daxil olan vəsaitin həcmi 170 milyon manat (4.3 %), büdcə təşkilatlarının büdcədənkənar daxil olmalarının həcmi isə 35.5 milyon manat (4.2 %) azaldılıb. Vergi gəlirlərindəki azalmaların təxminən 390 milyon manata yaxınının neft sektorundan gözlənilən daxilolmalarda, 300 milyon manatının isə qeyri-neft sektorundan gözlənilən daxilolmalarda qeydə alınacağı ehtimal edilir.
Bu azalmaların konpensasiyası isə əlbəttə ki, Neft Fondunun hesabına qarşılanacaq. Düzəlişlərdən sonra fondun büdcəyə transferlərinin həcmi daha 850 milyon manat (7.5 faiz) artırılıb və 11.35 milyard manatdan, 12.20 milyard manata çatdırılıb. Bununla da, neft gəlirlərinin büdcədə payı 56 faizdən, 58 faizə yüksəlmiş oldu. Həmin 58 faizin 50.6 faizi (əvvəlki versiyada 47 faiz) büdcəyə birbaşa neft fondundan transferlər şəklində, 7.4 faizi isə (əvvəlki versiyada 9 faiz) neft sektorunun vergiləri şəklində daxil olacaq. Neft Fondu ilə bağlı onu da qeyd etmək lazımdır ki, fondun bu il proqnozlaşdırılan gəlirlərinin həcminin neft qiymətlərinin ucuzlaşması səbəbindən 41 faizə yaxın azalacağı ehtimal edilir. Ancaq 2020-ci ildə açıqlanan həm rüblük, həm də yarım illik hesabatlar göstərir ki, hələlik fond öz ehtiyatlarını qorumağı bacarıb. Əgər 2020-ci ilin əvvəlində fondun aktivlərinin dəyəri 43.23 milyard dollara bərabər idisə, birinci rübün sonunda bu rəqəm 41.3 milyard dollara geriləmişdi. Ancaq ikinci rübün nəticələrinə görə fondun aktivlərinin dəyərinin yenidən 43.22 milyard dollara yüksəldiyi müşahidə olunur.
Büdcənin gəlir hissəsi qədər, xərc istiqamətlərində də dəyişikliklər qeydə alınıb. Ehtimal edildiyi kimi, xərc istiqamətləri arasında ən çox artım olan sahələrdən biri səhiyyədir. Bu istiqamət üzrə büdcədən ayrılan vəsaitin həcmində ilkin versiyaya nəzərən 25.4 faiz daha çox pul xərclənəcək. Əhalinin sosial müdafiəsinə yönəldilən xərclərin həcmində 20.3, sosial təminatla bağlı xərclərdə isə 300 faiz artım qeydə alınıb. Daha çox vəsait ayrılan digər iki sahə də prezidentin və dövlət büdcəsinin ehtiyat fondu ilə bağlıdır. Düzəlişlərə əsasən, prezidentin ehtiyat fondu 180 milyon manat və yaxud 60 % artırılaraq 300 milyon manatdan 480 milyon manata, büdcənin ehtiyat fondu isə 100 milyon manat və yaxud 90.9 % artırılaraq 110 milyon manatdan 210 milyon manata çatdırılıb. Artım müşahidə olunan daha bir xərc istiqaməti “sosial-iqtisadi islahatlar üzrə xərclər” başlığı ilə ayrılan vəsaitlərlə bağlıdır. (18.3 %)
Büdcənin xərc istiqamətləri arasında artım olan sahələrlə yanaşı, azalma olan sahələrə də rast gəlinir. Məsələn, düzəlişlərdən sonra ümumi dövlət xərcləri istiqaməti üzrə ayrılan vəsaitin həcmində 4.2 faiz, təhsil xərclərində 3.8 faiz, kənd təsərrüfatı ilə bağlı xərclərdə 2.5 faiz, ətraf mühitin mühafizəsi ilə bağlı xərclərdə 2.4 faiz, məhkəmə, hüquq mühafizə və prokurorluq orqanları ilə bağlı ayrılan vəsaitin həcmində 1.7 faiz, müdafiə və milli təhlükəsizliklə bağlı xərclərdə isə 1.3 faiz azalma olacaq.