AzLogos-un qonağı, animator-rejissor Cahangir Süleymanovu Azərbaycanda o qədər də yaxşı tanımırlar, amma Rusiyada yetərincə populyardı. C.Süleymanov hazırda çox məşhur olan, həm kiçiklərin, həm böyüklərin sevimli animasiya serialı “Gülməşəkər şarlar”ın («Смешарики»), həmçinin “Fiksiklər”, “Pinkod” animasiya seriallrının yaradıcılarından və rejissorlarından biridi. Cahangir Süleymanov bir müddət əvvəl Bakıda keçirilən I Animasiya Filmləri Festivalında münsiflər heyətinin üzvü olub.
– “Gülməşəkər şarlar” kimi uşaqları həm maarifləndirən, eyni zamanda həm də əyləndirən cizgi filmləri silsiləsinin ideyası necə yarandı?
– Hər şey 2003-cü ildə başladı. Düşündük ki, personajlar yumru olsun, çünki dairə ideal fiqurdu. Aristotel belə deyirdi. Üstəlik o vaxt “Şiddətsiz dünya” adı altında animasiya serialı eləmək ideyası vardı. “Gülməşəkər şarlar” serialında qətiyyən şiddət, zorakılıq yoxdu. Doğrudur, personajlar ən müxtəlif xarakterlərə sahibdirlər, biri tez inciyir, biri həddindən artıq emosional, hərəkətlidi, digəri əksinə – hərəkətsizdi. Yəni adi insanlarda olduğu kimi. Onlar yaşayırlar, hərdən mübahisə, münaqişə eləyirlər, barışırlar. Amma bütün bunlar zorakı xarakter daşımır. Bizim silsilənin bəxti onda gətirdi ki, gözəl bir komanda yarandı. Yaxşı komandanın olması vacibdi, bunsuz mümkün deyil. Gözəl bir ssenaristimiz var – Aleksey Lebedev. Bütün xarakterləri o fikirləşib, bütün ssenariləri o yazıb. Gözəl bəstəkarlarımız var. Tamaşaçılarımız hər zaman musiqiyə görə təşəkkür eləyiblər. Hətta rus dilini anlamayanlar belə, musiqini tərfiləyirlər. Və beləcə, bütün makinanı hərəkətə gətirən bir nüvə yaratdıq. Təbii ki, maliyyə və sair dəstəklər də aldıq. Həm də o vaxt, deyəsən, heç bir cizgi serialı da yox idi. Məncə, birinci elə “Gülməşəkər şarlar” serial kimi çıxmışdı və o, partladı. Hazırda da inanılmaz dərəcədə populyardı. Mən harasa gedəndə – başqa bir şəhərə, rayona- ordakı insanlar bu cizgi serialını çəkənlərdən biri olduğumu biləndə məni dayandırıb təşəkkür eləyirlər, təəccüblənirlər. Çünki əksər insanlar animasiyaların hansısa başqa planetdə yarandığını, onların bura hardansa gətirildiyini düşünürlər.
– Yeri gəlmişkən, mənim elə dostlarım var ki, uşaqları sadəcə “Gülməşəkər şarlar”a baxırlar. Əlbəttə, valideynlərinin yönləndirməsiylə. Onlar sizə təşəkkür etməyimi xahiş elədilər.
-Bu təşəkkür sadəcə mənə yox, bizim bütün komandamıza məxsusdur. Bu serialdı, üzərində çoxlu rejissorlar işləyir. Hər birinin öz dəsti-xətti var, ümumi konsepsiyaya xidmət eləyirlər, amma peşəkarlıq baxımından qismən fərqlənirlər. Biri daha çox fəlsəfi yanaşma sərgiləməyi sevir, digəri hərəkətli, görsəl seriayalar çəkməyi – personajlar harasa gedirlər, kimsə yıxılır və s..
– Yəni istənilən zövqü nəzərə almağa çalışırsınız?
– Biz təzə başlayanda bu barədə heç fikirləşmirdik də. İndi isə format deyilən bir şey meydana çıxıb. Kimin üçün eləyirsən, necə eləyirsən – bunları nəzərə almaq lazımdı. Yəni daha sərt çərçivələr. Qərbsayağı iş tərzi.
– Necə işləmək daha yaxşıdı – heç nə bilməyəndə, yoxsa çərçivələr olanda?
– Çərçivələr olanda.. Əslində bir oyun o vaxt maraqlı olur ki, onun qaydaları olur. Mən qızımla şahmat oynayanda o, qaydaları bilmirdi və öz istədiyi kimi gedişlər eləyirdi, ona görə də, mən həmişə qalib gəlirdim. Çünki mənim qaydalarım vardı. Təbii ki, qaydalar lazımdı. Sadəcə indi onlar bir az qəlibləşiblər. “Gülməşəkərlər”də təqib haqqında seriya da ola bilər, həyatın mənası haqqında fəlsəfi seriya da, Jim Jarmuşun “Ölü”sünə allüziya da və sair və ilaxır. Olurdu. Amma indi istiqamətləri bir az daraltmışıq.
– Amma əsas konsepsiya qorunur, hə? Şiddət, zorakılıq yoxdu.
– Yoxdu. Başdan elə bu konsepsiya ilə gedirik. “Gülməşəkərlər”dən sonra “Pin Kod” yarandı. Bax, o, sırf maarifləndirici silsilədi.
– Seriyaları hazırlayanda alimlərlə, müraciət elədiyiniz sahələrin mütəxəssisləri ilə əməkdaşlıq eləyirsiniz? Çünki serialda elmi dialoqlardan çox istifadə olunur.
– Bəli, əlbəttə. Məsələn, “PinKod”-da xüsusi məsləhətçilər işləyir. Məsələn, mən yaradıcı insan olaraq çəkirəm, bəzi şeyləri qətiyyən anlamıram, məsləhətçimiz də baxıb deyir ki, yox, bu, düz deyil, atomlar belə hərəkət edə bilməzlər, ya da molekulu səhv çəkmisən, bu, orda olmalıdı, o burda, belə toqquşurlar, bir-birinin yanından bu xətt üzrə keçirlər vəs. Yəni bütün işlərimiz məsləhətçilərin əlindən keçir. Məhz, “Pin-kod” silsiləsində xüsusilə.
– Bayaq dediniz ki, film qəfildən partladı. Belə bir nəticə gözləyirdinizmi? Çünki cizgi filmləri çoxdu – nindzyalar, tısbağalar, cürbəcür əcaib personajların olduğu cizgi filmləri daha çox maraq doğurur.
– Yox, belə nəticəni heç kim gözləmirdi. Yadımdadı ki, mən İtaliyaya dostlarımın yanına getmişdim, özümlə filmin videokassetini aparmışdım. Dostlarımın uşaqları yapon cizgi filmlərinə baxırdılar. Mən kaseti verdim və dedim ki, indi bununla məşğuluq. “Gülməşəkərlər”in ilk seriyalarının toplandığı kasset idi. Onlar yüngülvari təbrik elədilər və kaseti rəfə qoydular. Ancaq bir neçə il sonra sonra mənə dedilər ki, bu silsiləni hazırlayanlardan birinin dostumuz olmasıyla hazırlayır. Dostlarımız, onların uşaqları “Gülməşəkərlər”in saytında qeydiyyatdan keçiblər, orda yazışırlar və s. Filmin fanatına çevriliblər. Bilirsiniz, seriyaların çox olması vacibdi. Hətta mən hesab eləyirəm ki, gələcək seriallarındı. İnsanlar o qəhrəmanlara alışırlar və sanki onlarla birlikdə yaşamaq istəyirlər. Bir film olanda baxırsan və unudursan. Tək filmlər festivalları gəzirlər, biz xəbərlərdə eşidirik ki, filan rejissor mükafat alıb, amma o filmlər tamaşaçılara çatmırlar. Seriallar isə çatır. Onlar hər yerdədilər, tamaşaçı seriala baxır, bəyənir və onunla yaşamağa başlayır.
– Bu cizgi seriallar təkcə internetdə yayımlanır, yoxsa telekanallarda da göstərilir?
– Kanallarda da göstərilir. Kimsə dərhal yutuba yerləşdirir, kimsə yox, amma ümumilikdə bütün işlər televiziya üçün nəzərdə tutulur. Yutuba, adətən, telekanallarda göstəriləndən sonra qoyulur.
-Müasir uşaqlar konkret cizgi filmlərinə baxırlar, məsələn, sovet dövrünün animasiyalarına heç maraq göstərmirlər. İndi çəkilən filmlərin uğur payının əvvəldən analiz olunduğu aydındı, amma belə çox diqqətin təsvirlə əlaqəsi varmı? Təsvir uşağı necə maraqlandırmalıdı?
-Təsvir birinci növbədə parlaq olmalıdı. İndi uşaqlar sovet cizgi filmlərinə baxmırlar, çünki onların rəngləri sönükdü. Mənim uşağım sovet multiklərinə çox nadir hallarda baxır və bu təşəbbüs heç vaxt onun özündən gəlmir. İndi tamamilə başqa dövrdü. Mən arvadıma tez-tez “bizim zamanda filan şey filan idi” deyirəm. Cavab verir ki, indinin uşaqları başqadı və bunu bir fakt kimi qəbul eləmək lazımdı. Sən onları istəmədikləri, bəyənmədikləri bir şeyə baxmağa məcbur eləyə bilməzsən. Əgər cizgi filmi bir neçə saniyədən sonra onları cəlb eləməsə, baxmayacaqlar, telefonla oynayacaqlar və s. Ona görə də müasir cizgi filmi dinamik, rəngli olmalıdı, bundan sonra dramaturgiya, ssenari gəlir. Kinoda da belədi. Tamaşaçını tutmadısa, o baxmayacaq. Odu ki, ilk növbədə təsvir xoşa gəlməlidi. Ondan sonra ssenari və sairdən, xeyirdən, şərdən danışa bilərsiniz, öz ideyalarınızı reallaşdıra bilərsiz. Ancaq birinci təsvir bəyənilməlidi. O dəbli olmalıdı.
– Dəbli təsvir?
– Bu, rənglərlə bağlıdı. Məsələn, uşağa bir müasir, bir köhnə film göstərin. Köhnə, amma yaxşı bir film. O özü müasiri seçəcək. Köhnə filmlərdəki təsvirlər uşaqlar üçün bir az arxaikdi. Eynilə siz də, məsələn, 66-cı ildə Olimpiadanın açılış mərasimi ilə indikini müqayisə eləsəniz, eyni hissləri keçirəcəksiniz. Dəb deyəndə bu nəzərdə tutulur. İndi texnologiya da inkişaf edib, görsəlliyi təmin eləmək mümkündü. Yadımdadı ki, mən “Azərbaycanfilm” studiyasında işləyəndə orda hansısa effekti almaqdan ötrü nəyisə kəsmək, rəngləri bir-birinə qarışdırmaq lazım gəlirdi. Uzun, ağır və əziyyətli bir iş idi. İndi isə kompyuterlə var və bütün bu işləri yüngülləşdirib.
– Layihələri kim hazırlayır və sizə kim deyir ki, mən dəqiq bilirəm, bu partlayacaq?
– Təbii ki, prodüserlər. Məsələn, indi biz bir layihə hazırlayırıq və orda prodüserlər böyük rol oynayırlar. Ümumiyyətlə, bir işlə nə qədər çox istedadlı adam məşğul olsa, bir o qədər yaxşıdı. İstedadsız diktator olanda pisdi. Amma komanda istedadlı insanlardan ibarət olanda sinergiya yaranır, hamı eyni istiqamətdə çalışır.
– Yəqin ki, əvvəlcədən layihənin analizi də aparılır.
– Mütləq. Hazırda bu sahə xeyli inkişaf edib. Fokus qruplar var, genişmiqyaslı soğrular hazırlayan xüsusi şirkətlər var, hətta dövlət də onlara sifarişlər verir. Bu yaxınlarda studiyamıza uşaqlardan ibarət fokus qruplar gəlmişdi. Belə nümayişlərdə biz arxada otururuq, uşaqlar bizi görmürlər. Onların bizim cizgi filmlərinə necə reaksiya verdiklərinə baxırdıq, nə deyirlər, təəssüratları nədi. Filmlərə baxıb öz fikirlərini deyirlər. Uşaqların nələrə dəyər verdikləri, nələri sevib nələri bəyənmədikləri çox maraqlıdı. Məsələn, indi Rusiyada personajın ağıllı olması çox bəyənilir. Uşaqlardan filan personaj niyə xoşuna gəldi deyə soruşanda cavab verir ki, çünki o, ağıllıdı. Bizim dövrümüzdə maskulin cəhətlər daha çox qiymətləndirilirdi sanki. Biz fokus qruplarla işləyəndə çoxlu yeni şeylər öyrənirik.
– Söhbət əsnasında dediniz ki, hazırda “Gülməşəkərlər” serialı böyük bir industriyaya çevrilib, maykalar, salfetlər hazırlanır. Bunlar da əvvəldən planlaşdırılmışdı, yoxsa sonradan təklif aldınız?
– Düzü, mən bu prosesdən bir az uzağam, yaradıcı insanam, pul işlərinə qarışmıram, sırf cizgi filmlərinin yaradılması ilə məşğul oluram. Amma bu, bütün dünyada qəbul olunmuş bir sistemdi. İstehsalata qoyulan pullar belə merçandayzinqlər vasitəsilə geri qayıdır. Personajların şəkilləri olan müxtəlif məhsullar, oyuncaqlar hazırlanır və satılır.
– Deyəsən, dörd studiyanız var bu işlə məşğul olan.
– Mənim bildiyim beş studiyadı. Biri çox böyükdü, ondan qismən balacaları var.
– Bəs o studiyalara tələbələr, animasiya ilə maraqlanan insanlar gəlir?
– Bizim kurslarımız var. Havayı kurslardı.
– Azərbaycan da gələn varmı, ya da gələ bilərlərmi?
– Təbii ki, gələ bilərlər. Orda hardan gəldiyinizə baxmırlar. Məncə, Rusiyada bu baxımdan heç bir problem yoxdu. Hər halda azərbaycanlı olmağımı heç vaxt heç kim mənə problemə çevirməyib, buna görə mənə maneə yaratmayıb, ya da əksinə, üstünlük verməyib. İncəsənətdə belədi ki, sizə kömək eləyənlər, kəşf edənlər ola bilər. Amma özünüz heç nə bacarmırsınızsa, bunun bir faydası olmur. Bu, baletdəki kimidi. Yüksək vəzifəli biri zəng vurub “mənim qızımı götür” deyə bilər. Ancaq o qız rəqs eləməyi bacarmırsa, o zəngin də heç bir əhəmiyyəti olmayacaq. Bizim kurslarda da belədi. İstedadı olan hər kəs gəlib təhsil ala, bitirib sonra işləyə bilər. Təbii ki, gələndə öz əl işlərini də gətirməlidilər.
– Cahangir müəllim, yəqin ki, Azərbaycan animasiyasının hazırkı vəziyyətindən, böhrandan xəbərdarsınız. Siz burdan gedəndə də vəziyyət beləydi, deyəsən. Burda iş olmadığına görə getdiniz?
– Hə, onda da beləydi. Mən 92-ci ildə çıxmışam burdan. Əslində birdəfəlik orda qalmaq fikrim yox idi. Elə-belə Peterburqa getmişdim, çünki o şəhərlə bağlı çoxlu xatirlərim var, sovet dövründə ailəmlə tez-tez orda olurduq. Peterburqda olanda rəssam-animatorlar üçün kurs açıldığını eşitdim. Mən də qərara gəldim ki, kurslara gedim, bəlkə sonra orda bir iş tapa bilərəm. Kurslar Rusiya-Amerika müştərək layihəsi üçün açılmışdı. Kursa kurslara daxil oldum və həmişəlik orda qaldım. Yəni ora gedəndə hələ heç bir planım yox idi, hər şey öz-özünə alındı. Əslində məndə animasiya ilə bağlı hər şey öz-özünə alınıb. Mənim, ümumiyyətlə, animasiya ilə məşğul olmaq fikrim yox idi. Sadəcə həyatımda ağır bir dövr idi. Peterburqda instituta daxil olmuşdum, amma oxumaq istəmirdim, çünki ordan xoşum gəlmirdi. Odu ki, geri qayıtdım və onda Elçin Hami Axundovun burda animasiya kursu açıldı. Mən də uşaqlıqdan rəsmlə məşğul idim, işlərimi apardım və qəbul olundum. Bəlkə də məni yönləndirən bir əl varmış.
– Və son sualım. Hipotetik olaraq təsəvvür eləyək ki, burda sizə burda qalıb Azərbaycan animasiyasını dirçəltmək təklif olunub. Nədən başlayardınız? Yerli animasiyanı diriltmək üçün neynəmək lazımdı?
– Yəqin ki, kurslardan. Çünki işləmək üçün baza lazımdı. İnsan durub gəlib dərhal animasiya çəkməyə başlaya bilməz. Baza hazırlanmalıdı. Təbii ki, bundan ötrü də maliyyə olmaıdı. Çünki hər kəsin pullu kurslarda oxumaq imkanı yoxdu. Buna görə də müşətərək bir iş sistemi qurulmalıdı, necə deyərlər, həm aşağıların, həm yuxarıların iştirakı ilə. Yəni yuxarılar sadəcə istəməsinlər, eləsinlər, bacarsınlar. Lenin necə deyirdi? “İnqilab üçün təkcə aşağıların əvvəlki kimi yaşamaq istəməməsi bəs deyil. Gərək yuxarılar da əvvəlki kimi ağalıq eləyə bilməsinlər.” Mən hesab eləyirəm ki, potensial var, sadəcə bununla məşğul olmaq lazımdı. Əks halda hər şey zəif olacaq, cizgi filmləri də həmçinin. Əgər hələ olsa. Amma düşünürəm ki, mümkündü. Hər şey mümkündü, eləmək olar, hətta kiçik komandalarla da.
Söhbətləşdi Aygün Aslanlı
