Bu yaxınlarda fəaliyyətə başlamış “Peacock” striminq servisi (ing. “streaming” — kompüter oyunları gedişatında tələb olunacaq məlumatların oyun gedə-gedə yüklənməsi. Məsələn, oyunun personajı şəhərə yaxınlaşan kimi fonda modellər və şəhərin teksturası peyda olur) birtaniyalı yazıçı Oldos Hakslinin eyniadlı klassik romanı əsasında “Gözəl yeni dünya” adlı serial istehsal edib. Serialın çəkilişlərinə, təxminən, beş il sərf olunub, platforması iki dəfə dəyişib.
“Bu gözəl yeni dünya” romanının yeni ekranlaşdırmasının təqdimatı üçün bundan yaxşı zaman təsəvvür etmək imkansızdır. Təqribən yüz il əvvəl yazılmış bu antiutopiyanı çoxları, az qala, göz önündə reallaşan kəhanət hesab edir.
Burda ürək sarsıntıları əleyhinə bihuşdarı da var, heç bir hədd tanımayan seksual oyunlar da var, klassik incəsənətin tənəzzülünə aparıb çıxaran son dərəcə zəngin əyləncələr də var, nikah institutunun məhvi də. Total izləmə və kütləvi rəqəmsallaşdırma? O da var!
Təbii ki, belə bir peyğəmbəranə kitab gec-tez serial formasında aktuallaşdırılmalıydı. Amma daha dərindən analiz edəndə məlum olur ki, Hakslinin antiutopiyası ilə bizim reallığımız arasındakı bənzərliklər sadəcə səthi xarakter daşıyır. Bunu şouranner (ing. “showrunner” – amerikan televiziyasında istifadə olunan termindir, layihənin inkişafı və əsas istiqamətlərinə cavabdeh olan şəxsə deyilir. Adətən, şouranner ssenari müəllifi, icraçı prodüser və ssenari redaktoru vəzifələrini özündə birləşdirir) Devid Viner də (“Gəzən ölülərdən qorxun”) başa düşüb. Bu səbəbdən də, Vinerin layihəsində süjet hərdən kitabda təsvir olunan hadisələrdən nəinki uzaqlaşır, hətta ilkin mənbə ilə kəskin şəkildə ziddiyyət yaradır. Başqa cür bu ekranlaşdırmanı necəsə dövrümüzə uyğunlaşdırmaq, çox güman ki, mümkün olmazdı.
Biz müəllifləri qəbul olunmuş qaydaları pozmaqda ittiham edə bilərik, amma bunu etməmək üçün romana daha yaxın olan versiyanı – 1998-ci ildə çəkilmiş tammetrajlı teleremeyki xatırlamaq kifayətdir. Bu filmdə antiutopiyanın adaptəsi cəsur, azad cənublu kovboyun öz beton cəngəlliklərində abır-həyasını, qorxu hissini itirmiş, tanrının qəzəbini unutmuş yelbeyin yappi-liberallarla mübarizəsindən bəhs edən şöhrətpərəstlik hekayəsinə cevrilib.
Bir sözlə, Texasın kəndində yaşayan dindar nənənin yay tətili üçün yanına gələn şəhərli nəvələrinə ibrət olsun deyə göstərəcəyi bir film alınıb.
Ölənə qədər əylənmək
Ümumən, yeni serialın süjeti kitabdan çox az fərqlənir: hadisələr futurist Yeni Londonda cərəyan edir. Şəhərin sakinləri süni yolla yetişdirilirlər və hələ doğulmamış kastalara bölünürlər. Bu cəmiyyətdə pul yoxdur, nikah, ümumiyyətlə, monoqam münasibətlər qadağandır, tək qalmaq istəyi pislənir, psixoloji problemlər soma adlı sintetik narkotik vasitəsilə həll olunur, həzz almaq isə – üstünlük, məziyyət yox, vətəndaşlıq borcudur. Bu utopik dünyanın baş menecerlərindən biri – Bernard Marks (Harri Lloyd) əməkdaşı Lenina Kraunla birlikdə (Cessika Braun-Findli) “sistemdənkənar” insanların miskin həyatını görmək üçün vəhşi torpaqlara – keçmiş Birləşmiş Ştatların ərazisində yerləşən attraksionlar parkına ekskursiyaya yollanır. Planlaşdırıldığı kimi keçməyən səfərdən səyyahlar vəhşi Conla (Olden Erenrayk) birgə qayıdırlar. Ancaq onun Yeni Londona gəlişi xoşbəxt cəmiyyəti məhvolma təhlükəsi ilə üz-üzə qoyur.
İlk baxışda Hakslinin birqatlı personajları yeni cizgilər qazanırlar – vəhşi Con ulduz statusuna çox tez alışır, əylənməyə, orgiyalar keçirməyə və aktiv şəkildə soma qəbul etməyə başlayır; Bernard Marks özünəinamsızlıq və vəzifə pillələrində irəliləmək arzusu arasında parçalanır; bütün həyatını uşaq kimi hər şeydən xəbərsiz keçirmiş Lenina isə qəflətən azadlığa və özünü reallaşdırmağa can atdığını kəşf edir, lakin yeni dünya onun bu arzularını həyata keçirməyə qadir deyil.
Kitabda diqqətdənkənar qalmış Lenina xətti ekran variantında digərlərindən daha yaxşı işlənib:
Serial Hakslinin ən uduşlu kəhanətlərini ön plana çıxarır: nakrotik vasitələrdən kütləvi istifadə – məsələn, ABŞ-da opioid epidemiya zamanı (opioid böhranı – opioid analgetiklərindən nəzarətsiz istifadə nəticəsində ölüm sayının artması) farmaseptik şirkətlərin xeyir-duası ilə uzun müddət, demək olar ki, istənilən fiziki naxoşluq əleyhinə son dərəcə güclü təsirə malik olan və alışqanlıq yaradan dərmanlar yazılırdı; həmçinin total izləmə – bu, Çinin və Böyük Britaniyanın meqapolislərində artıq çoxdan tətbiq olunur, tezliklə Rusiyanın paytaxtını da əhatə edəcək. Hərçənd sözügedən serialda total izləmə daha çox müasir insanın sosial şəbəkələrdən asılılığına allüziya kimi təsvir olunub – Yeni Londonun sakinləri, onları həmvətənləri ilə vahid sistemdə birləşdirən elektron linzalar taxırlar. Hər kəs istənilən an digər istifadəçiyə qoşula, dünyaya başqasının gözləriylə baxa bilir. Əgər Hakslinin versiyasında bu, sovetin aşıladığı kollektivizm ideologiyasına satira idisə, serialda müasir dövrdə şəxsi həyatın gözlər önünə sərdiyi, özünü başqalarının həyatını izləməyə sərf etdiyi üçün insanın özünü günahkar çıxaran fikrə çevrilir.
Bütün ölkələrin seksual orgiyaları, birləşin!
Hakslinin romanı həm də seksual azadlığı təsvir etdiyinə görə vizioner əsər hesab olunurdu. Antiutopiyada orgiyalar çin olmuş kəhanət təsiri bağışlasa da, britaniyalı müəllifin versiyasında bu məqam tamamilə fərqli anlamlar daşıyır. Hakslidə monoqamiyanın, ailənin, “ata” və “ana” məfhumlarının qadağan olunması havadan götürülməyib, heç Böyük Britaniyada seksual azğınlığın həddini aşmasına eyham da deyil. İlk seksual inqilab, daha doğrusu, nikaha və qadın hüquqlarına münasibətin radikal şəkildə dəyişməsi 1917-ci il inqilabından sonra SSRİ-də baş vermişdi. Bolşeviklər evli insanların boşanmasına, qadınların abort etməsinə icazə vermiş, onları mətbəx köləliyindən azad etməkdən ötrü doğum evləri, uşaq bağçaları şəbəkələrini genişləndirmişdilər.
Şübhəsiz ki, bu ideologiya daha gənc inqilabçıların cinsəl münasibətlərə daha azad yanaşmasına gətirib çıxarırdı. Amma qərbin mühafizəkar burjuaziyasının gözündə bu, o demək idi ki, Sovet İttifaqında pozğunluq baş alıb gedir, ailə qurmaq istəyi pislənir (belə şey həqiqətən olub, lakin istisna hallarda və sadəcə gənclik kommunalarında. Orda evlənmək arzusu özüylə birlikdə mənzil problemi və birliyin dağılması təhlükəsini gətirirdi) və qarışıq cinsi əlaqələr təbliğ olunur.
“Bu gözəl yeni dünya” əsərindəki monoqamiya və analıq qadağası, hedonist orgiyalar məhz həmin mühafizəkar əhval-ruhiyyənin təsiridir.
***
Serialın yaradıcıları orgiya səhnələrində öz fantaziyalarına əməlli-başlı sərbəstlik veriblər: burda ümumi rəqsdən kütləvi eyş-işrətə keçən kosmik reyvlər də (ing. “rave” – gecə klublarında, meydanlarda, açıq havada diceylərin iştirakı ilə təşkil olunan rəqs məclisləri), meşədə palçığın içində kollektiv seksə çevrilən gizlənqaç oyunu da, arzu edən hər kəsin POV formatında izləyə biləcəyi (məsələn, Leninanı qısqanan Vəhşi Conun etdiyi kimi) gündəlik orgiyalar da var. Ekranlaşdırmada qrup seksi və yataq səhnələri o qədər çoxdur ki, “Normal insanlar” serialındakı kimi, burda da bütün serialın vizit kartına çevrilə bilər. Ancaq “Normal insanlar”da seksual oyunlar tədricən, əsas personajların yaşantıları və inkişafı ilə sıx bağlı olan seksual deviasiyalara çevrilirdisə, “Yeni dünya”da erotika dominant, son dərəcə keyfiyyətli və gözəl görünsə də, bədii nöqteyi-nəzərdən lazımsızdır və kütləvi auditoriyanı cəlb etmək məqsədi güddüyü aydın hiss olunur.
Hakslinin kitabda poliqam pozğunluğa qarşı qoyduğu şekspirsayağı sevgi və onun ayrılmaz parçası olan mülkiyyətçilik duyğusu serialda dövrün ruhuna uyğun olaraq tənqid edilir.
Burada serial quşu gözündən vurur: çoxsaylı əlaqələrə vərdiş etmiş Lenina Vəhşi Conun qısqanclığına haqlı olaraq “növbəti həbsxana” kimi yanaşır.
Monoqamiya və analığın qadağasından danışan səhnələr serialda xoş yumorla təqdim edilir – kitabda bu məqamlar satirik təsvir olunub və çox güman ki, XX əsr oxucusunu heyrətləndirmək məqsədi güdür.
***
Hakslinin romanı qırmızı təhlükənin, feminizmin, psixologiyanın, konsümerizmin inkişafı ilə bağlı müasirlərinin qorxularını istismar edir. Onun kitabı – mühafizəkar cəmiyyətin qorxularının mübaliğəli təcəssümü, heç vaxt mövcud olmayan bir dünyaya parodiyadır. Kitabda kommunizmin (artıq məğlub olmuş kommunizmin) ünvanına səslənən tənqid bu gün anlaşılmaz və darıxdırıcı təsir bağışlayır. İnkişaf etməkdə olan konsumerizm, industrializasiya kabusları ilə XX əsrin əvvəllərində qorxutmaq mümkün idi, istehlakçılığın zəfər çaldığı indiki dövrdə isə onlar da gülünc görünür.
Antiutopiyada təsvir olunan dünyanın köhnəldiyini yaxşı başa düşən serial müəlliflərı “Gözəl yeni dünya”nın dekorasiyalarında ilkin mənbədən çox uzaqlaşmadan müasir dövrün aktual problemlərini də əks etdirməyə çalışıblar.
Buna görə də, “Gözəl yeni dünya” serialı eyni zamanda həm totalitar hakimiyyət haqqında triller, həm toksik əlaqələrdən bəhs edən melodram olmağa çalışır, həm fərdlə cəmiyyətin qarşıdurması haqqında danışmaq, hətta qanlı talanlara çevrilən sosial bərabərsizliyi işıqlandırmaq istəyir. Ancaq bu mövzuların hamısına ötəri, çılpaq səhnələrarası fasilələrdə toxunur. Bununla da romanın ekranizasiyasından çox romandan “çıxarışlara” oxşayır.
Amma eybi yox, hələ serialın davamı çəkiləcək. Ola bilsin, yeni mövsümdə – 1932-ci ildə yazılmış antiutopiyanın süjet yükündən qurtulandan sonra müəlliflər tamaşaçılara daha bütöv, tutumlu bir şey verə biləcəklər.
Lenta.Ru, kinopoisk və meduzanın materialları əsasında