Yazının başlığına çıxarılan ifadənin müəllifi Sokratdır.

Qərb fəlsəfəsinin yaradıcılarından sayılan bu antik yunan filosofu həmin ifadəni varlı-hallı bir afinalı ilə söhbətdən sonra işlədib. Hamı onu zəngin olduğu qədər də ağıllı, müdrik hesab edirdi.

Sokratın şagirdi, başqa bir antik yunan filosofu Platonun yazdığına görə, bir gün müəllimi həmin afinalı ilə görüşüb söhbətləşir. Söhbət uzun çəkməsə də, Sokrat arxayın olur ki, afinalıda intellektdən və müdriklikdən əsər-əlamət yoxdur, o, sadəcə bunun görüntüsünü yaratmağı bacarır.

Ona görə də həmin görüşdən sonra bu məşhur sözləri söyləyir: “Biz ikimiz də heç nə bilmirik. Lakin mən ondan daha müdrikəm. Çünki mən bilmədiyimi bilirəm, o isə bilmədiyini bilmir”.

Bilməyin önəmli şərti, şübhəsiz, çox oxumaqdır, başqa bir məşhur kəlamda deyildiyi kimi, bilməmək ayıb deyil, öyrənməmək ayıbdır.

Oxumaq, öyrənmək üçünsə zəhmətkeşlik, çalışqanlıq şərtdir. 

Və daha bir şərt var: sorğulayıcı olmaq, şübhəçi olmaq. Bu şərt özündə bir az da öncəkiləri birləşdirir – çox oxuduqca, öyrəndikcə heç də beynini qurcalayan bütün suallara cavab tapmırsan, əksinə, yeni suallarla qarşı-qarşıya qalırsan, yeni şübhələrlə üzləşirsən. Beləcə, daha çox oxumağa, daha çox öyrənməyə ehtiyac duyursan. Tənbəllik eləməsən, yeni sualların, yeni şübhələrin ardınca yoluna davam edirsən. Əks halda bir yerdən sonra qulaqdandolma söhbətlərlə çulunu sudan çıxarmağa çalışırsan.

Sokratın həmsöhbəti olan naməlum afinalı kimi.

Beləcə, guya çox bildiyinin illüziyasını, görüntüsünü yaradırsan.

Azərbaycan elə bir ölkədir ki, siz bu cür gözbağlayıcılarla hər addımda rastlaşa bilərsiniz. Burada çayxanalardan tutmuş sosial şəbəkələrəcən hər yer “Kurtlar vadisi – Pusu”ya baxıb geosiyasi mülahizələr irəli sürənlərlə doludur. Ya da tarixi “Diriliş Ərtoğrul”dan, “Möhtəşəm yüz il”dən öyrənənlər xirtdəyəcəndir. 

Səbəbi çox uzaqda axtarmağa gərək yoxdur: bizim sovet təhsil sisteminin təsirindən heç cür azad ola bilməyən təhsil sistemimiz, görünüşcə “modern”, “yeni”, mahiyyətcə köhnə, ənənəvi təhsil sistemimiz hələ də şübhəçi, sorğulayıcı, araşdırıcı fərdlər yetişdirməkdə acizdir. O öz vəzifəsini yazıb oxumağı öyrətməklə bitmiş hesab edir; o özünü tutaq ki, riyazi əməliyyatların, fizika qanunlarının tədrisi ilə məhdudlaşdırır. Halbuki onun borcu, bütün bunlarla bərabər, bizə erkən yaşdan tənqidçi düşünməyi, skeptik düşünməyi, suallarla düşünməyi də təlqin etməkdir.

Əks halda ortaya acı mənzərə – sorğulamayan, araşdırmayan, “bəli”, “baş üstə”yə köklənən, hər deyiləni qeyd-şərtsiz qəbul edən, hər eşitdiyini mütləq həqiqət kimi qarşılayan kütlə çıxır.

Primitv bir örnək: koronavirus söhbətinin təzəcə ortaya çıxdığı günlərdə sosial şəbəkələrdə bir foto dolaşır. Guya oradakı şəxs Hindistan prezidentidir və koronavirusdan qorunmaq üçün inək poxu yeyir. Fotonun qaynağı bəlli deyil, ancaq uydurma olduğu şübhəsizdir. Bəlkə də onu ilk dəfə kimsə öz aləmində “dəhşətli zarafat etmək” məqsədilə ortaya atıb. Lakin hətta savadlı, ağlı başında hesab etdiyin adamlar belə, dərhal “təkərə düşüblər”, sağda-solda partapart paylaşırlar. Kimsə araşdırmaq gərəyi duymur. Kimsə həqiqəti öyrənmək ehtiyacı hiss etmir.

Nəhayət, fotonun saxta olduğu, üzərində oynanıldığı aydınlaşır. Oradakı şəxs Hindistanın baş naziridir, vegeteriandır, yediyi isə normal qidadır.

Lakin çifayda… Kimsənin üzü qızarmır!

Bu primitiv örnək belə, toplum olaraq nə qədər acınacaqlı duruma düşdüyümüzü anlamağa kifayət edir. Bilgiyə deyil, qulaqdandolma söhbətlərə aludəyik. Soruşmağa, sorğulamağa deyil, hər deyiləni, hər yazılanı qeyd-şərtsiz qəbul etməyə adətkardayıq. Eşitdiklərimizə “bəlkə…” deyə qarşılıq vermək ağlımızın ucundan keçmir: “Bəlkə yalandır…”, “Bəlkə uydurmadır…”, “Bəlkə dəqiqləşdirək…”, “Bəlkə araşdıraq…”. Bütün bunlar bizə yaddır.

Çünki ölkənin təhsil sistemi “xəmirimizi” bu cür yoğurub: “bəlkə”lərsiz, şübhələrsiz, suallarsız…

Nəticə?

Nəticə göz qabağındadır: bilməməyi azmış kimi, bilmədiyini də bilməyənlər topluluğu!