Azərbaycanla Çeçenistan Respublikası arasındakı münasibətlər Azərbaycanın müstəqillik qazandığı, Çeçenistanın isə de-fakto Rusiyanın nəzarətindən çıxdığı dövrdən başlayır. 1991-ci ilin 8 iyununda Çeçenistan respublikası (Noxçi-ço) RSFSR-dən birtərəfli qaydada ayrıldığını elan edir. Bu dövrdən etibarən çeçen-rus konflikti başlayır. 27 oktyabr 1991-ci ildə prezident seçkilərində qalib gələn Cövhər Dudayev ölkədəki dövlət əhəmiyyətli hər şeyi milliləşdirir (Sunçkale, 1995:17).
Dudayevin əsas məqsədi Rusiyaya qarşı mübarizə aparmaq üçün müsəlman dünyasında müttəfiqlər axtarmaq idi. Dudayev bu barədə belə deyirdi: “Biz unutmuruq ki, Qafqazın qardaş xalqlarının taleyi üçün məsuliyyət daşıyırıq. Qafqaz xalqlarının vahid, bərabər hüquqlu bir cəmiyyətdə birləşməsi gələcəyə aparan yeganə doğru və perspektivli yoldur”. Bu hədəflərə çatmaq üçün Dudayev Zaqafqaziya bölgəsinin liderləri ilə yaxınlaşmağa, onlara hər cür dəstək göstərməyə başladı. 1992-ci ilin yanvarında Gürcüstan prezidenti Zviad Qamsaxurdiya devrildikdə, Dudayev onun üçün təyyarə göndərdi və sonra onu Qroznıdakı iqamətgahına yerləşdirdi. 1992-ci ilin fevral ayında Dudayev və Qamsaxurdiya, Şimali Qafqaz və Zaqafqaziya dövlətlərinin Rusiyadan asılı olmayan respublikalar liqasına birləşdirilməsi layihəsini formalaşdırdı. Bu layihənin rəsmi adı “Qafqaz Evi” idi (Dudayeva, 2003:188).
Elçibəy dönəmi
Dudayev, çevriliş nəticəsində hakimiyyətə gələn Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin lideri Əbülfəz Elçibəyi də bu layihəyə cəlb etdi. Dudayev, Azərbaycan lideri ilə əlaqəni Sovet dövründən bəri dostu olduğu Daxili işlər naziri İsgəndər Həmidov vasitəsi ilə qurmuşdu. Dudayevin Azərbaycana ilk gəlişi də məhz sonuncunun dəvəti hesabına gerçəkləşdi. Dudayev ruspərəst siyasətçilərlə də ünsiyyətdən qaçmadı. O, Gürcüstanın yeni lideri Eduard Şevardnadzeyə anti-Rusiya ittifaqı yaratmağı və bu məsələ ilə bağlı birgə bəyanat verməyi təklif etdi. Gürcüstan prezidenti bundan imtina etdi.
Şevardnadze bunu belə xatırlayırdı: “Əbülfəz Elçibəy Azərbaycan prezidenti olduqdan sonra münasibətlər qurmaq üçün ona zəng etdim və görüşməyi təklif etdim. Mənə vaxtı olmadığını, uyğun zaman olacağı təqdirdə məlumat verəcəyini bildirdi. Düz 6 aydan sonra onunla Bakıda görüşdük. Söhbətin əvvəlində Elçibəy məndən soruşdu: “Çeçenistan prezidenti Cövhər Dudayev ilə görüşmək istəyirsən?” Dudayevlə deyil, Elçibəylə görüşmək üçün Bakıya gəldiyimi dedim. Dedi: “Dudayev bir mərtəbə aşağıda sizi gözləyir, xahiş edirəm onunla görüşək.” Bu, çeçenlərin Abxaziyada bizə qarşı vuruşduğu vaxt idi. Elçibəy və mən aşağı düşdük. Dudayevi Qafqaz adətinə uyğun olaraq salamladım. O, anti-Rusiya ittifaqı yaratmağı düşündüyünü bildirdi və bu mövzuda mənim fikrimi soruşdu. Mən Rusiyanın gücünü bilirdim və buna görə də sakit bir şəkildə bildirdim ki, Gürcüstan Rusiyaya qarşı çıxa bilməz.”
Dudayev Azərbaycan və Gürcüstan prezidentləri ilə görüşdükdən sonra Ermənistan prezidenti Petrosyan ilə də danışıqlar apardı, Ermənistan rəhbərliyini bu prosesdə iştirak etməyə cəlb etmək istədi. Alla Dudayevanın dediklərinə görə, Cövhər Dudayev ilə Petrosyan arasında Qarabağdakı hərbi əməliyyatların dayandırılması barədə razılıq əldə olunmuşdu. Ancaq bu danışıqlar da Ermənistanın Rusiya meylli siyasətinə görə yarımçıq qaldı.
Dudayev ikinci dəfə Azərbaycana İmam Şamilə abidə qoyulduğu zaman gəldi. Zaqatalada qoyulan abidənin açılışında iştirak edən Dudayev, Şamilin Qafqazın azad edilməsi uğrunda apardığı mübarizəsi barədə geniş çıxış etdi. Dudayevin Azərbaycandakı şöhrəti xüsusilə şimal-qərb rayonlarında çox yüksək idi. Zaqatala səfərində onu görmək üçün ətraf rayonlardan ümumilikdə əlli mindən çox adam gəlmişdi (Dudayeva, 2003:61).
Bu dövrdə Azərbaycanda AXCP hakimiyyətinin də Dudayevlə eyni strateji hədəfləri vardı. Azərbaycan Çeçenistanın müstəqilliyini rəsmi olaraq tanımasa da, beynəlxalq arenada Çeçenistana dəstək verirdi. 1993-cü ildə İƏT dövlət başçılarının konfransında Azərbaycan və Səudiyyə Ərəbistanı birlikdə Çeçenistanın İƏT-ə qəbul edilməsi barədə qətnamə hazırladı. Ancaq bu qətnamə digər İƏT üzvləri tərəfindən qəbul edilmədiyi üçün gerçəkləşmədi (Malaşenko, 2007:157).
Çeçenistan və Azərbaycan arasında əlaqələr ən çox özünü hərbi sahədə göstərirdi. Çeçenistan Dağlıq Qarabağ münaqişəsində Azərbaycana açıq-aydın dəstək verirdi. Çeçen səhra komandirlərindən Hünkarpaşa İsrapilov, Şamil Basayev və Salman Raduyev öz dəstələri ilə birgə hərbi əməliyyatlarda iştirak edirdi. Dünya ictimaiyyəti Çeçenistan və Azərbaycan arasında hərbi əməkdaşlıqdan Londonda baş verən bir cinayət sonrasında xəbər tutdu. Çeçenistan prezidentinin xarici iqtisadi məsələlər üzrə müşaviri Ruslan Utsiyev və qardaşı Nazarbekin Londonda öldürülməsi geniş əks səda doğurdu. İngilis polisinin araşdırması ilə bəlli oldu ki, qardaşları öldürən Qaqik Ter-Hovhannisyan və Nkrtiç Martirosyan Ermənistan xüsusi xidmət orqanlarının göstərişi ilə hərəkət ediblər. Məhkəmə zamanı bəlli olur ki, Ruslan Utsiyev və qardaşı Nazarbek Londona çeçen neftinin xaricə satılması ilə bağlı görüşmələrdən başqa Azərbaycan ordusu üçün 2000 Stinger hava raketinin alınması barədə danışıqlar aparıblar (Astashkin, 2005:76). Danışıqlarda tərcüməçi kimi iştirak edən Qaqik Ter-Hovhanisyan raket sövdələşməsi barədə Ermənistan KQB-nin yüksək vəzifəli məmuru olan Aşot Sarkisyana xəbər verir. Ermənistan KQB-sinin üzvü kimi Londona göndərilən Nkrtiç Martirosyan Ruslan Utsiyevə bu müqaviləni imzalamamağı tövsiyə etsə də sonuncu bundan imtina edir. Beləcə, bir neçə gün sonra hər iki qardaşı öldürən Qaqik Hovhanisyan və Nkrtiç Martirosyan cəsədləri parçaladığı zaman London polisi tərəfindən həbs edilirlər (Mickolus və Simmons, 1997:287). Qaqik Hovhanisyan məhkəmə qərarı ilə ömürlük həbs olunsa da Martirosyan təcridxanada ölü tapılır. Hərbi ekspertlərə görə, bu raketlərin alınması Azərbaycanın Qarabağ müharibəsində texniki cəhətdən üstünlüyünü bariz bir formaya sala bilərdi.
Heydər Əliyev dönəmi
Çeçenistan-Azərbaycan münasibətlərində ikinci mərhələ Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsi ilə başladı. Əliyev, Moskva ilə münasibətlərini korlamamaq üçün çeçenlərə açıq dəstək vermədi. Kasablankada İslam Konfransı Təşkilatının (İƏT) sammitində iştirak etmək üçün İstanbula gələn Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev bunu demişdi: “Çeçenistandakı hadisələr Rusiyanın daxili məsələləridir” (Sunçkale, 1995:87).
Azərbaycanın münaqişədə neytral olduğunu bildirməsinə baxmayaraq çeçen qaçqınlarla birlikdə çeçen siyasi mühacirlər də, Azərbaycanda özlərini rahat hiss edirdilər. Bakıda Çeçen-İçkeriya nümayəndəliyi açıq fəaliyyət göstərirdi və çeçen icmasının liderləri İçkeriya bayraqları olan maşınlarda şəhərdə hərəkət edə bilirdilər. Aslan Məshədovun əsas maliyyəçisi hesab olunan Xoj-Əhməd Nuxayev Bakıda münaqişə ilə bağlı güclü təşviqat aparırıdı.
Əliyevin bu siyasəti Yeltsinin Qarabağ münaqişəsində Ermənistan yönümlü siyasəti ilə bağlı idi. Moskva Çeçenistanda hərbi əməliyyatlar başladıqdan sonra Azərbaycan-Rusiya sərhədinə ciddi nəzarət etməyə başladı. Rusiya Federasiyası Sərhəd Mühafizəsi komandiri ordu generalı Andrey Nikolayev İnterfaks agentliyinə verdiyi açıqlamada: “Özümüzü cənubdan gələn təhlükələrdən qorumalıyıq” demişdi. Aydındır ki, Rusiya təhlükə olaraq Azərbaycanı görürdü (Sunçkale, 1995:373). Azərbaycana təzyiq etmək üçün Rusiya ilə Azərbaycan arasında quru və dəmiryolu xətti dayandırıldı, Azərbaycan gəmilərinə Volqa-Don kanalından istifadə qadağan edildi. Bu addımlar Azərbaycanda ciddi iqtisadi böhran yaratdı.
İctimaiyyətin və müxalifətin 1-ci çeçen-rus münaqişəsinə münasibəti
Birinci Çeçenistan müharibəsinin başlaması, demək olar ki, Qarabağda atəşkəsin bağlanması ilə eyni vaxta düşdü. Azərbaycanlılar bu müharibədə məğlubiyyəti rusların Ermənistana yardım etməsi ilə əsaslandırırdı. Buna görə də Azərbaycanda Çeçen müharibəsinə münasibət Qarabağ münaqişəsi prizmasından baxılırdı. Yerli mətbuat üstü örtülü formada çeçen separatçılara dəstək verirdi. Azərbaycan ictimaiyyəti çeçenlərə separatçılardan daha ziyadə azadlıqları uğrunda mübarizə aparan xalq gözü ilə baxırdı. Bu münasibətin formalaşmasında həm ümumi qafqazçılıq ideyası, həm də Rusiyaya qarşı mənfi münasibət dururdu.
Anti-Rusiya ritorikası devrilmiş AXCP nümayəndələrində daha güclü formada özünü göstərirdi. Onlar ölkədə hakimiyyət çevrilişini həyata keçirən qüvvə olaraq Rusiyanı görürdülər. 1994-cü ildə Rusiya-Çeçenistan qarşıdurması silahlı fazaya daxil olanda azərbaycanlıların kiçik bir dəstəsi (təxminən 270 nəfər) çeçenlər tərəfində vuruşurdu (Svarants, 2002:236). Bu könüllülər keçmiş Daxili işlər naziri olan İsgəndər Həmidovun Bozqurd partiyasının üzvləri idi. İsgəndər Həmidov həm də gizli olaraq çeçenlərə silah göndərirdi. Həmidovla Dudayevin danışıqlarından biri Rusiya xüsusi xidmət orqanları tərəfindən dinlənilir.
Cövhər Dudayev və Azərbaycanın eks Daxili işlər naziri, Bozqurd partiyasının lideri İsgəndər Həmidovun danışığı (25.01.1995):
Həmidov: Salam, əziz generalım. Necəsən?
Dudaev: Allah qoruyur, sən necəsən?
Həmidov: Cövhər, məndə hər şey yaxşıdır. Bir böyük dəstə göndərdim, Dərbənddə saxladılar, yəqin ki, eşitmisən?
Dudaev: Bəli.
Həmidov: Mənə burda buna görə cinayət işi açıblar. Stingerin ikinci hissəsini sabah yox birigün sonra alacaqsınız. Necəsən Cövhər?
Dudaev: Əhval-ruhiyyə əladır. İsgəndər, köməyə ehtiyacım var. Stingerlər mənə çox lazımdır.
Həmidov: Deməli, sabah adamlarımız gedirlər. Sabah 50 stinger bizdə olacaq. Onları götürdükdən birigünə sənə çatdıracağıq. Burda Azərbaycanda hökumətdə bəzi xainlər var ki, bizə mane olurlar.
Dudaev: Narahat olma. Onlara da biz mane olacağıq, heç yaxşı olmayacaqlar.
Həmidov: Davud bu gün səni görməyə getdi.
Dudaev: O sənə pul verib?
Həmidov: Xeyr. Yaxın dövlətlərin birində dedilər ki, stingerlər var. Onları almaq üçün adamlar göndərdim. Alan kimi də sənə göndərəcəm… Davud da səni görmək üçün Çeçenistana getdi. Dağıstanda bir-iki şey etmişik. Bunu eşitmisən? Dağıstanda qan töküldü.
Dudaev: Orada nə baş verdi, dəqiq bilmirəm.
Həmidov: Bir rus postu partladılıb, on yeddi ölü və beş girov var.
Dudaev: Çox yaxşı.
Həmidov: Oralarda avarlar bizə mane olurlar.
Dudaev: Avarlar mane olur?
Həmidov: Bəli, kişi kimi davranmırlar.
Dudaev: Ləzgilərlə işləməlisiz.
Həmidov: Bəli, mən də belə düşünürəm, bu gün bir-iki şey göndərmişəm. Xəbər ediblər?
Dudaev: Bunu kimə təhvil verdiniz?
Həmidov: Çeçenlərə, bizim uşaqlara.
Dudaev: Hə, akkinlərə? Yox, xəbər verməyiblər
Həmidov: Məlumat üçün deyim. Bunlar 50 ədəd silah, iki pulemyot və başqa bir neçə silahdır.
Dudaev: Yaxşı.
Həmidov: Uşaqlar orada çox yaxşı iş gördülər.
Dudaev: İsgəndər, bizə stinger, minaatan, məhdudiyyətsiz sayda minalar xüsusilə lazımdır.
Həmidov: Yaxşı alaram. Başqa?
Dudaev: Sonra “Qrad” mərmisinə ehtiyacımız var.
Həmidov: Səksən ədəd mərmi, sabah sənə 2 maşın gətirəcəklər.
Dudaev: Sən bunları satın al, pulu ödəyəcəyik, yeraltından olsa tapacağıq.
Həmidov: Cövhər, mən artıq Qrad və mərmi üçün pul ödəmişəm. Kim ödəyib: mən və ya sən – fərq etməz. Cövhər, insanlara ehtiyacınız var?
Dudaev: İnsanlara ehtiyac olmasa da, silah lazımdır. Vurulacaq bir şey olsa biz onları Moskvaya qədər süpürərdik. On minlərlə əsgərin cəsədi küçələrdə uzanır və köpəklər onları yeyirlər. Ruslar öz cəsədlərini belə götürmürlər.
Həmidov: Sabah saat üçdə zəng edəcəm, sifarişlər barədə məlumat alacam. “Qrad” mərmilərini də maşına yüklətdirəcəm, maşının da nömrəsini deyəcəm ki, Xasavyurtda onu qarşılayasınız (Romanov, 2000:74-75).
Bu hadisə Rusiyanın Azərbaycana sərt etirazı ilə nəticələndi. İsgəndər Həmidov bu hadisədən qısa müddət sonra həbs edildi. Rusiyanın Çeçenistanda hərbi uğursuzluqları Azərbaycan-Rusiya münasibətlərində də gərginliyi artırırdı. Bəzən bu gərginlik absurd ittihamlarla nəticələnirdi. 6 oktyabr 1995-ci ildə Qroznıda rus generalı Romanova sui-qəsd edilməsinə cavab olaraq Rusiya qırıcıları 8 oktyabr 1995-ci ildə Roşni-çu və Mesker-yurd kəndlərini bombaladı (Usmanov, 1997:144). Bombardman zamanı 36 mülki şəxs öldürüldü, onlarla ev dağıldı. Çeçenistanın Rusiyaya nota verməsindən sonra Rusiya Müdafiə nazirliyi bu hücumun Azərbaycan qırıcıları tərəfindən həyata keçirildiyi barədə bəyənat yaydı. Azərbaycan Xarici işlər naziri Həsən Həsənov etiraz notası ilə cavab verdi (Dudayeva, 2003:149).
İkinci çeçen-rus müharibəsi və münasibətlərin soyuması
Rusiyada Vladimir Putinin prezident seçilməsi Azərbayca Rusiya münasibətlərinin istiləşməsinə səbəb oldu. Yeltsindən fərqli olaraq balanslı Qafqaz siyasəti yürüdən və sələfi kimi Ermənistana açıq dəstək verməyən Putinin bu mövqeyi münasibətlərin yaxşılaşmasında əsas faktor hesab edilir. Bundan başqa çeçenlərin 1999-cu ilin payızında Rusiyada yaşayış evlərində həyata keçirdikləri partlayışlar Azərbaycan ictimaiyyətində onlara qarşı olan münasibəti dəyişdirdi. Bu partlayışlar sonrasında Azərbaycan xüsusi xidmət orqanları ölkədə olan bir neçə çeçen komandiri həbs edərək Rusiyaya təhvil verdilər. Ruslan Əhmədov və Bədrudi Murtazayevin martın əvvəlində Azərbaycandan ekstradisiyası Bakıdakı çeçen diasporunu təşvişə saldı (Yumaqulov, 2003:244). Beləcə, ölkədə olan bütün çeçenlərin pasport yoxlamaları başladı. Azərbaycandakı çeçen qaçqınlarından ibarət təşəbbüs qrupu bu yoxlamalar sonrası prezident Heydər Əliyevə açıq məktub yazdılar. Məktubu həmin dövrdə Bakıda yaşayan mərhum Cövhər Dudayevin həyat yoldaşı Alla Dudayeva da imzalamışdı. Çeçen komandirlərin Rusiyaya ekstradisiyası Basayevin də şiddətli reaksiyasına səbəb oldu. O, bəyənat yayaraq Şimali Qafqazda Azərbaycana qarşı yeni bir düşmən cəbhəsinin açılması ilə hədələmişdi (Qadzhiyev, 2004:225).
Azərbaycanda çeçen qaçqınları və müasir vəziyyət
Çeçen qaçqınların Azərbaycana axını 1-ci çeçen-rus müharibəsi zamanı başlayır. Çeçen-İçker respublikasının Azərbaycandakı nümayəndəsi Xoj-Əhməd Nuxayev Azərbaycana çeçen qaçqınların yerləşdirilməsində böyük rol oynamışdı (Markedonov, 2005:125). 1994-cü ildən sonra ölkədə 4700 çeçen qaçqın qeydiyyata alındı. Ümumilikdə Azərbaycanda 12 minə yaxın çeçen yerləşmişdi. 1999-2000-ci illərdə Bakıda çeçen qaçqınlarına xüsusi yardım göstərən beynəlxalq islam fondları fəaliyyət göstərirdi. Lakin Putinin Bakıya səfəri və ABŞ-da baş verən 11 sentyabr terroru qaçqınların vəziyyətini pisləşdirdi. Bu ərəfədə çox sayıda yardım fondu və təşkilatlar bağlandı. Azərbaycana gələn çeçen qaçqınlarının Avropaya böyük köçü başlandı (Ngren, 2007:111). 2003-cü ildə ölkədə 5 min, 2007-ci ildə isə 2 min nəfər çeçen qaçqın qalmışdı. 2019-cu ilə əsasən Azərbaycanda 377 nəfər çeçen qaçqını yaşamaqdadır.
İstifadə edilən ədəbiyyat
Cevher Sunçkale, (1995), Çeçen Savaşı (Çeçen Cumhuriyeti Bağımsızlık Savaşı 1994-1995).
Bertil Nygren, (2007), The Rebuilding of Greater Russia: Putin’s Foreign Policy Towards the CIS Countries.
Сергей Маркедонов (2005), СНГ-2 (Непризнанные государства на постсоветском пространстве.
Гаджиев Расул, (2004), Ваххабитский фактор в кавказской геополитике.
Ришаг Юмагулов, (2003), От губЧК до ФСБ: сборник очерков.
Алла Дудаева, (2003), Миллион первый.
Лёма Усманов,(1997), Непокорённая Чечня.
Петр Романов, (2005), Белая книга, Часть 1.
Александр Сваранц, (2002), Пантюркизм в геостратегии Турции на Кавказе.
Edward F. Mickolus, Susan L. Simmons, (1997), Terrorism, 1992-1995: A Chronology of Events and a Selectively Annotated Bibliography.
Николай Асташкин, (2005), По волчьему следу: хроники чеченских войн.
Малашенко А. М (2007), Ислам для России.
