“Renessansla birlikdə insan öz ağlı və iradəsi ilə yaxşını pisdən ayırmağı bacaran, sərbəst seçimləri ilə özünü ifadə etməyi bilən bir varlıq kimi üzə çıxmağa başladı (Ahmet Cevizci). Bunun ardınca fərdin müstəqillik tələbi artdı və günümüzə qədər davam elədi. Fərd, diqqət cəlb eləmək üçün özünü oturuşmuş formalarla imkanı çatandan daha comərd və diqqətəlayiq şəkildə təqdim etmək istədi (Georq Simmel). Buna görə, persona (“persona” – latınca “maska” deməkdir, daha sonra ingilislər, kəliməni “şəxs” olaraq istifadə edib) yaratmaq müstəqil və fərdi cəhd məsələsidir. Bu vəziyyətdə, radikal şəkildə azadlıq tələb edib bütün köklərindən qoparaq özünü yaradan fərd, “azadlıq prosesində” varlığını mənalandıran maddi (sosial) və mənəvi (metafizik) dəyərləri itirdi. Çünki Renessansın mütləq subyekti modernliklə öz imkanlarının son həddinə gəlib çatmışdı. Nəticədə yaratdığı güvənsizlik şəraiti mütləq subyektin çöküşünü reallaşdıran ilk amillərdən biri oldu.
Fərd olmaq məsələsində azad olan insan, bunun anlamı barədə müəyyən bir fikrə sahib olmadığına görə sağlam bir subyektivlik qura bilmədi. Digər tərəfdən, insan, onun azadlığını məhdudlaşdıran bir çox xarici amillərdən can qurtarmaq üçün fürsət tapır, lakin tam oturuşa bilmədən dağılan dəyərlər və tez-tez dəyişən sosial quruluş içində öz şəxsiyyətini formalaşdırmaqda çətinlik çəkir (Marşal Berman). Nəticədə, fərd, illərlə uğrunda savaşdığı “azadlıq tələbi”ni azaltdı. Ona görə ki, qazandığını (azadlığını) təyinatı üzrə istifadə etməyi bacarmadı. Fərd olmaqdan o tərəfi sıldırım qayalıqdır, irəli gedə bilmək hər adamın işi deyil. Yəni işin çətin tərəfi fərd olmaq yox, fərd qala bilməkdir. Yoxsa hippilər kimi isti bir əli tutmağa həsrət qalacaqsan.
Kənardan gələn mənəvi dəyərə və sosial qaydalara bağlı olmadan müstəqil şəkildə öz şəxsiyyətini qurmaq müşkül məsələdir. Kütlənin söyüşünə, təhqirinə dözmək ondan da müşkül məsələdir. Ya özünü həmin dəyərlərə, qaydalara tabe kimi göstərib kütlənin alqışını alacaqsan, ya da azad insan olaraq düşündüyünü deyib söyüşə, təhqirə göz yumacaqsan.
Bütün bu həngamənin yaradıcısı isə, modernliyin əsasını təşkil edən “şübhə”dir. Metodoloji şübhəçilik atmosferində insanın özündən başqa nəyəsə inanmaq şansı yoxdur (Georq Simmel). Fəqət özümüzə inanmaq bizi lazımi qədər sakitləşdirə bilmir. İnsanı mərkəzə gətirən metodologiya əvvəlcə şübhəçiliyi köhnəlmiş xürafatdan və əsassız qorxulardan azad etmiş kimi görünsə də, axırda gizli şəkildə işarə etdiyi metafizik bir varlıq iddiası ilə insanı tamamən görməzdən gəlir. Sırf bir vasitəyə çevrilmiş ağıl metafizik təməllərini itirdiyi andan etibarən mənəvi və əxlaqi məqsədlərindən də məhrum qalır (Devid Harvi).
Qərbli “başbilən”lərin bütün bu dediklərini bizim hazırkı vəziyyətə şamil eləsək,, belə də oxuya bilərik: ““Varlıq şübhəsi ilə yaşayan insanlar”, təbii olaraq onsuz da istifadə edə bilmədikləri səsvermə hüququndan qələbə müqabilində yalnız qalib iqtidarın xeyrinə istifadə edəcək və bundan sonra heç bir halda rejimi tənqid etməyəcək mənəvi “qurbanlar” niyyət eləməyə, and içməyə başladılar, təki onlar yalnız qalmasınlar, idarə olunsunlar, sinəsindən geri itələnməsinlər.” Çünki belə insanlar, mənliklərini inşa etmək üçün başqalarına möhtacdırlar.
İndi düzünü danışmaq oyunpozanlıqdır
Ziqmund Bauman, “buqələmun insan”lar haqqında “düşdüyü hər mühitə adaptasiya olmaq və lazım gələndə özünü başdan ayağa dəyişdirmək qabiliyyətinə malikdirlər” deyirdi.
Sosial buqələmunluq dünyada köhnə sənətdir, Renessans qədər yaşı var. Bizdə isə daha cavandır, yüz-yüz iyirmi illik tarixi ancaq olar. İnkişafının zirvəsinə isə son otuz ildə çatıb.
Rəngdəyişən kərtənkələlərin son qırx günkü “uğur” unu isə sosial şəbəkələr açıb qoyub çölə. Hazırkı sosial şəbəkə istifadəçiləri, yarım saat şəbəkəyə göz atmaqla bir il əvvəl demokrat “keçinən” buqələmunların bu gün mühafizəkar, solçu “keçinən” buqələmunların isə sağçı “persona”ları ilə tanış ola bilərlər.
Artıq yarımçıq FƏRD – onlara rəngdəyişən böyük kərtənkələlər də demək olar – seçdiyi, “onu fərdə çevirən”, xalqdan ayırıb yuxarı pilləyə qaldıran dildən, prinsiplərdən, ehkamlardan görünüşdə imtina edir. Xalqın dilində, xalqın folklorunda, hətta xalqın jarqonunda danışır. Bir tərəfdən xalqla doğmalaşır, digər tərəfdən də xalqın ən ibtidai arzularını kütlə üçün anlaşılmaz terminlərlə dolu dillə – çünki kütlə ona özünütəsdiq üçün lazımdır – bir-bir, Lüterin 95 maddəni Vittenberq kilsəsinin divarına vurduğu kimi soial şəbəkələrin divarlarına vurur, hər iki tərəfə oynayır. Söylədiyi xalqın illərdir söylədiyidir, amma yarımçıq FƏRD özünü hamıdan möhkəm danışmaqda haqlı görür. O özünü Kant hesab eləyir və düşünür ki, “Kantın dilindən “sabahın xeyir” də fərqli səslənir”. Yarımçıq FƏRD, xalqa qarşı kinayəli gülüşünü söykəndiyi modern elmə borcludur. Odur ki, indi də “xana xoş getsin deyə” – burada xan xalqdır –elmi, müasirliyi söyür və arxasına yığdığı kütlə ilə özünü daha güclü hiss edir. Fərd olmağa cəhd edib düz danışmaq istəyən hər kəsi kütləsinin əvəzindən və dərhal cavablabdırır. Onu qorumayan, amma düzünü danışan elm ona imkan verir ki, “humanizm dövrünün dörd düzünün, müharibədə qalib tərəfin bir səhvini aparmadığını” başa düşsün.
Dad rəngdəyişən yekə kərtənkələlərin əlindən!
Vətən müharibəsi kontekstində mövqeyini dəyişməyən, apatik vəziyyətində qalan Seymur Baycan, ermənisevər Arzu Qeybullayeva Azərbayan üçün buləqəmun fərdlər qədər təhlükə yaratmır. Doğrudur, kütlə özünə bənzəməyəndən qorxur. Buna görə, ya onu daş-qalaq edir, ya da ona səcdəyə durur. Fəqət kütlə baxanda onları tanıyır, simalarını aydın görür, istəyəndə söyür, istəyəndə təhqir edir, ondan uzaqlaşmaq imkanı olur. Ehtiyacı olanda açıb Baycanın yazılarını söyə-söyə oxuyur. Ona nifrət elədiyini deyir, amma oxuyur, bunu etiraf eləməsə də, hamı bilir ki, oxuyur.
Woody Allenin məşhur “Zeliq” filminin baş qəhrəmanı Leonard Zeliq kimi bizim sıravi buqələmunlar da düşdükləri mühitə uyğunlaşmağa çalışarkən bambaşqa insana çevrilirlər, sabit, tutarlı bir mənlikləri belə qalmır.
Mənliyini başqalarından çırpışdıranlar, dayanmadan müxtəlif insanları təqlid edir, özünü güvəndə saydığı şəraitə uyğunlaşırlar. Sürüdən ayrı düşsələr, qurdun onları yeyəcəyindən qorxurlar.
Bizim sıravi buqələmunlar atəşkəs dövründə plastik əməliyyatlar, oxşar xarici görünüşlərin köməyilə bir-birinə bənzəməyə çalışırlar, hansısa sosial qrupda əriyib yox olmağın yollarını axtarırlar. Leonard kimi özünüqoruma inistinkti ilə davranır, oyundan kənarda qalmamaq üçün tələb olunan uyğunlaşma qabiliyyətindən istifadə edirlər. Müasir həyatda konformizm, insan üçün “güvənsizlik duyğusundan xilas edən” rolunu oynayır. Radikal konformizm – qarşılaşdığı bütün mühakimələrlə mübarizədə özünütəsdiq üçün modern subyektin tək vasitəsidir.
Kütlə, xoşbəxt olmaqdan ötrü daha dözümlü nələrəsə ehtiyacı olduğunu duyur. Fərd ola bilməyəcəyini, buna gücü çatmayacağını dərk edir, o, sosial və mənəvi dəyərlərə bağlı qalmaq məcburiyyətindədir. Kütlə, instinktiv olaraq azad fərdin tezdəyişən ehkamlarından imtina edir. Yoxsa, saçına düşən bir dəni, üzünə düşən bir qırışı görən, orqanlarının bir-bir ölməsini sevinclə qarşılaya bilməyən, əksinə, aylarla depressiyalara düşən, estetik əməliyyatlarla çevrəsini aldadan insanlar, necə 18-20 yaşlı həyat dolu gəncliyin, öz xalqının gəncliyinin ölümünü görməzdən gələ, sevinib əylənə bilərdilər? Bir gözləri gülüb o biri ağlasa, yenə “cəhənnəm” deyib yola vermək olardı.
Başımızdan düşmüş papağımızı yerinə qoymaq hamımıza lazımdır ki, heç olmasa, dünya içinə başıdik çıxa bilək. Sınmışlıq sindromundan azad olub, bütün günü özünütəsdiqlə məşğulluq prosesində bir-birimizi daha çox narahat etməyək. Ancaq yaramızın sağalması – barmağına tikan batmayan, aid olduğu kütlədən itələnməkdən qorxan sıravi buqələmunlara şəhid yaxınlarının ağrısını görməyib şadyanalıq eləməyə haqq vermir.
Sosial şəbəkələrdəki Zeliqlər bizim müasir hekayələrimiz, kimliyimizi müəyyənləşdirən təriflərimizdir. Suzan Sontaqın söylədiyi kimi, bizim “Leonardlar da bu günün fenomenləridir”. İrvinq Havın yazdığı kimi, “onların hekayələri mədəniyyətimizin xarakterini, zamanımızın xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Bu, sadəcə bir insanın hekayəsi olsa da, mədəniyyətimizin bütün mövzularını əhatə edir.”