Fransız filosofu Mişel Fuko iki növ kitab yazdığını deyirdi. Birinci, sözləri və fikirləri tənqid edən elmi düşüncələrdən ibarət kitablar; digəri isə “Təqib və cəza” kimi sosial prinsiplər və qurumların problemlərini ehtiva edən kitablar. Düşüncə, elmi müzakirə mövzusu olaraq qəbul edilmək üçün müəyyən meyarlara cavab verməlidir. “Təqib və cəza”nda mətnlər, tətbiqlər və insanlar bir-birlərinə qarşı mübarizə aparırlar.
Fuko, əsərin əvvəlində Damiens adlı bir məhkuma verilən cəzanın icrasını ətraflı təsvir edir. Məhbus günahkar olduğunu açıq şəkildə boynuna almalıdır. Kitabda bu etirafı almaq üçün verilən işgəncələr ətraflı şəkildə təsvir olunur. İzləyicilər bu isgəncə prosesini seyr etməkdən ləzzət alırlar, məhbus isə yalnız allaha yalvarır. Qanlı bir tamaşaya çevrilən bu prosesdə, kral, məhkumun bədənindəki zorakılıq izləri vasitəsilə öz gücünü orada olan hər kəsə göstərir: “İşgəncə ilə dindirilən cəsəd cinayətin tətbiq olunma nöqtəsi, eyni zamanda da həqiqətin üzə çıxarıldığı yerdir”.
Fukoya görə, məhkəmədə verilən işgəncə həm də siyasi və ritual bir çərçivə kimi başa düşülməlidir. İşgəncə – gücün özünü büruzə verdiyi mərasimlərdən biridir. Əzab ədaləti və gücü yenidən aktuallaşdırır. Bu mərasim vasitəsilə qanunu qüvvətləndirən güc münasibətləri yaranır. Fukoya görə, xalqın qarşısında həyata keçirilən edamda iki qüvvə iştirak edir: onlardan biri mübarizə, digəri qələbədir. Əsərdə təsvir olunan edam mərasimində cinayətkarla kral arasında gedən və sonu əvvəlcədən bəlli olan müharibə bitir. Hökmdar zəiflətdikləri şeylər üzərində gücünü ortaya qoyur. O, bunu etməlidir, yoxsa hökmranlığını davam etdirə bilməyəcək.
Burada diqqət çəkən ən vacib şey qüvvələr arasındakı balansın pozulmasıdır. Güclülərin, zəiflətdikləri şəxsin bədəni üzərində mütləq bir nəzarəti və sonsuz söz hüququ var. Fuko, kralın ədalətinin silahlı ədalət, cinayətkarı cəzalandıran qılıncın həm də düşmənləri məhv edən qılınc olduğuna diqqət çəkir. Kralın qılıncla ifadə olunan ədaləti həm də onun əbədi gücüdür. Cəzanın icraçısı olan cəllad, yalnız qanunu icra edən deyil. O, heç güc nümayiş etdirən də deyil, sadəcə məhbusa tətbiq olunan zorakılığın aktyorudur.
Fukonun izahında məhbusun şallaqlanması və şaqqalanması soyuqqanlı şəkildə ən incə detallarına qədər təsvir edilir. Burada qan və fiziki vəhşiliyi ən xırda təfərrüatına qədər da hiss etmək mümkündür. İnsanlara, nə baş verdiyini bilmək kifayət deyil, onlar hər şeyi öz gözləri ilə görməli və şahid olmalıdılar; və kralın gücündən qorxmalıdırlar. Müəllifin qurduğu səhnə bizə XVIII əsrdən bəri birbaşa və kobud şəkildə istifadə olunan sosial nəzarətin, əslində, qətiyyən yumşalmadığını göstərir.
Ümumiyyətlə, bu nəzarətin psixoloji nizam-intizam vasitəsilə məktəblərdə, xəstəxanalarda və həbsxanalarda daha geniş və daha məkrli tətbiq olunduğunu görə bilərik. Yeni nəzarət əvvəlkindən daha pisdir, ancaq gücün hökmranlığını davam etdirdiyinə, ruha dərindən nüfuz edərək orda izlər qoyduğuna görə lazımdır.
Digər tərəfdən, məhkumun edamı mərasim formasında həyata keçirildiyi üçün bir müddət sonra qarşı reaksiyalardan asılı olaraq cəza sistemində islahatlar aparılır: məhbus artıq məhv edilmir, əksinə bağlanır və islah olunur. Bu çərçivədə, bağlanma və həbs cəzası sayəsində yeni bir qurumun ortaya çıxdığını görürük. Bu müəssisə həm də həbsxanadır; cəza nəzəriyyələrinin müzakirə olunduğu dövr ərzində intizam gücünün hökmranlığı həbsxanaların meydana çıxmasına şərait yaradır.
Müasir təcrid sistemi olan həbsxana çox sürətlə inkişaf edir, müxtəlif modelləri peyda olur və izolyasiya potensialı son dərəcə genişlənir. Orta əsrlərdəki həbsxana və zindanlar bu izolyasiya yerlərindən çox fərqlənırdi. Keçmiş sistemlərdə məhkum, cəzası icra edilənə və ya cəriməsi ödənilənə qədər həbsdə qalıb, sonra sərbəst buraxılırdısa, müasir həbsxanada məhkumun həmin müddət ərzində nizam-intizama “alışdırılması” və islahı prosesi də aparılır.
Fuko, həbsxanaların XIX əsrin əvvəllərində yarandığını, həmçinin bu dövrdə yeni bir məlumat növünün və uyğun olaraq, yeni bir güc formasının meydana çıxdığını bildirir. Müəllif, orta əsrlərdə tətbiq edilən, ədalətin dövlət tərəfindən tənzimləndiyi istintaq formasından fərqli olaraq, fərdlərin həyatları boyu nəzarət altında olduqları, norma ətrafında birləşdikləri bir sistem göstərir və bunun gücün təməli olduğunu söyləyir.
Ancaq hakimiyyətin gizlənmədiyi, maskalanmadığı və ən kiçik detallara qədər hər şeyin izlənildiyi həbsxanalarda iztirab var. Fuko, Bentamın “Panoptikon”unu, bu müddətdə inkişaf etmiş müasir həbsxana sistemindəki son nöqtə kimi təqdim edir. Ona görə, hər kəsə casusluq edən Bentamın xəyalı olan “Panoptikon”, əslində, burjuaziyanın xəyallarından biridir. Bəlkə Bentamın təklif etdiyi memarlıq şəklində olmasa da, burjuaziya bu xəyalını reallaşdırıb. Bentamın “Panoptikon”u həm də bir idarəetmə formasıdır. Bentama görə, “Panoptikon” – “ağıl üzərində güc tətbiqetmə formasıdır”.
Digər tərəfdən, “Panoptikon”la nəzarət istintaqı əvəz edir. Artıq onun əsas vəzifəsi cinayətin baş verib-vermədiyini müəyyənləşdirmək deyil; o, bir fərdin tələb olunduğu kimi davranıb-davranmadığını, və düzəlib-düzəlmədiyini təyin edən məlumatdır. Ancaq onu, “Bu, baş verdi? Kim etdi? ” sualları maraqlandırmır. O, artıq bilavasitə norma daxilində, normal olmayana, nəyin yanlış ola biləcəyinə, nəyin edilməsi lazım və nəyin lazım olmadığına istinad edən informasiyadır.
Fuko, bu gün fabrik, xəstəxana və həbsxana kimi qurumların məqsədinin fərdləri çıxdaş etmək yox, düzəldərək sistemə daxil etmək olduğunu söyləyir. Məsələn, fabrik fərdləri çıxdaş etmir, əksinə, onları istehsal aparatına bağlayır. Məktəb hətta bağlananda belə, fərdləri çıxdaş etmir, əksinə, onları məlumat ötürmə cihazına bağlayır. Xəstəxana (və sığınacaq) fərdi normallaşdırmaq üçün düzəltmə aparatına bağlayır. İslah müəssisəsi və ya həbsxana da belə quruluşa malikdir. Fukoya görə, bu qurumların yaradılması fərdlərin kənarlaşdırılması ilə nəticələnsə də, ilkin məqsəd onları normallaşdırma cihazına bağlamaqdır.
Fabriklər, məktəblər, həbsxanalar, xəstəxanalar fərdi istehsal prosesinə bağlayaraq istehsalata və istehsalçılara müəyyən bir norma daxilində zəmanət verir. Fukoya görə, “panoptizm” yaşadığımız cəmiyyətin fərqli xüsusiyyətlərindən biridir. Burada şəxsi və daimi nəzarət forması mövcuddur, həmçinin idarə, cəzalandırma, mükafatlandırma və islah şəklində tətbiq olunan bir güc forması var.
Bu kontekstdə, Fukonun fikrincə, Lametrinin “Maşın adamı” həm ruhun maddi azalması, həm də ümumi təlim nəzəriyyəsi idi; Onun mərkəzində isə “itaətkarlıq” anlayışı dayanırdı.
Fuko, istifadə edilə və inkişaf etdirilə bilən cismin itaətkar bir cisim olduğunu göstərir. Müəllifin fikrincə, intizam bədənin gücünü üzə çıxarır. O, intizamın iyerarxik nəzarəti altında güc, bir obyekt kimi saxlanılır, mülk kimi ötürülür; əsl maşın kimi işləyir. Fuko, intizamın fərdi istehsal etdiyini söyləyir.
Digər tərəfdən, intizam gücünün müvəffəqiyyəti iyerarxik bir baxış, normaya çevrilən sanksiya, onların birləşdirilməsi və bu birləşmənin reallaşdırılmasıdır. Bu çərçivədə Fuko, iyerarxik rəsədxanaların hərbi düşərgəyə bənzədiyini söyləyir. İntizam cihazı daim hər şeyi görməyə imkan verir: “Mərkəzi nöqtə – hər şeyi eyni zamanda işıqlandıran işıqların mənbəyi və bilinməsi lazım olan hər şeyin cəmləşdiyi yer olacaq”.
Fukoya görə, həqiqi və fiziki fənlər rəsmi və qanuni azadlıqların əsasını təşkil edir. Burada konvensiya qanunun və siyasi hakimiyyətin ideal təməli kimi qəbul edilsə də, panoptikon üslubunda texniki təzyiq üsuluna çevrilib və cəmiyyətin hüquqi quruluşlarını dərindən öyrənmək üçün fasiləsiz davam edir. Fuko, “Azadlığı kəşf edən İnformasiya Dövrü, eyni zamanda intizamları da kəşf etdi” deyir.
XVIII əsrdə siyasi, güc və hökmranlıq texnikalarının rasionalizasiyası ilə yanaşı iqtisadi rasionalizasiya da mövcud idi. İntizam, çox möhkəm düyünlü, davamlı və iyerarxik bir nəzarət sistemi kimi “siyasi texnologiyanın böyük və əhəmiyyətli bir kəşfi”dir. Bu baxımdan, Fuko, Qərb tarixində son dərəcə rasional hökmranlıq sistemlərinin icad olunduğunu iddia edir. Məktəbdə, orduda, fabrikdə bu sistemlərə əsaslanan intizam hökm sürür. İntizamın məqsədi bədəni daha itaətkar edən proseslər vasitəsilə ondan ən yüksək səmərəliliyi əldə etməkdir.
Təəccüblü deyil ki, Fuko üçün həbsxana fabriklərə, məktəblərə, kazarmalara və s. bənzəyir. Bu yeni güc iqtisadiyyatı və onun əsas aləti olan həbsxana sistemi, qanunçuluq və təbiət, qayda və konstitusiya, normalardan ibarət yeni bir “qanun” formasını təsdiqləyir.
Əslində, Fukoya görə, cinayət məcəllələrindəki islahatlar, cəzanın gücünü daha sistematik, daha təsirli və daha qalıcı hala gətirmək üçün hazırlanmış strategiyadır. Bu baxımdan, bədənin istehsalat prosesinə nəzarət altında girməsini və əhalinin iqtisadi proseslərə uyğunlaşdırılmasını tələb etdiyi üçün bio-güc, kapitalizmin inkişafında əvəzolunmaz bir elementdir. Fukoya görə, bio-gücün inkişafının bir nəticəsi də norma oyununun qanuni hüquq sisteminin zərərinə olan əhəmiyyətidir. Buna görə də qanun silahsız qala bilməz, ən uyğun silah isə ölümdür; ən azından, son mərhələdə ona qarşı çıxanlara bu mütləq təhlükə ilə cavab verir. Qanuna daim müqəddəs ədalət kimi yanaşılır. Lakin həyat üçün məsuliyyət daşıyan bir hökumətin həmişə tənzimləyici və düzəldici mexanizmlərə ehtiyacı var. Burada ölümün təsdiqlənməsi yox, həyatın dəyər və faydalılıq bölgəsində paylanması nəzərdə tutulur. Fuko, qanunun getdikcə daha çox bir norma kimi işlədiyi və ədliyyə təşkilatının funksiyalarının daha tənzimləyici, tibbi, inzibati və s. olduğu fikrini müdafiə edir. Buna görə normallaşan bir cəmiyyət, həyat mərkəzli bir güc texnologiyasının tarixi sonudur.
Fuko kapitalist sistemin cinayətkarlıqla mübarizə apardığını iddia edir. Bu, sistem üçün faydalıdır, çünki həbsxananın yaratdığı cinayətkar manipulyasiya edilə, daim iqtisadi və siyasi təzyiq altında yaşadığı üçün həmişə şantaj oluna bilər. Fuko, cinayətkarların müxtəlif məqsədlərlə ən asan istifadə edilən təbəqə olduğunu söyləyir. Bu şəkildə, onlar latent faşist siyasətçilərin oyuncağına çevrilirlər. Eyni zamanda qanlı hökmranlıq rejimi və müstəmləkəçilik yaxşı düşünülmüş, tamamilə arzuolunan, şüurlu və rasional bir texnikadır. Fukoya görə, “ağlın gücü qanlı bir gücdür”.