Türkiyədəki təhsil həyatımdan ən yadda qalan simalardan biri Cemal Hocadır. 80 yaşı haqlamış professor gümrah göründüyü qədər də koloritli insan idi. Təqaüdə çıxsa da, hər semestr bir magistr qrupuna dərs deməyə davam edirdi. Tələbəlik illərini 60-cı illərin Fransasında keçirmişdi və hələ də məşhur 60-cı illər nəslinin ruhunu daşıyırdı. Hər dərs Atatürk və cümhuriyyət ideallarından danışar, hazırki dindar hakimiyyəti sekulyarizmə zərbə vurduğu üçün sərt tənqid edər, ölkənin gələcəyinin gənclərdən asılı olması, onların cəsarətli və fəal olmalarının vacibliyi haqda danışardı. Bütün tələbələrə sevgiylə yanaşdığı üçün, tələbələr də onu çox sevirdi. Hər həftə dərsə gəldikdə şirniyyat alar və tələbələri çaya qonaq edərdi. İlk dərsdə tanışlıq zamanı azərbaycanlı olduğumu biləndə sevincək: “Deməli, azərbaycanlısan? 90-cı illərin əvvəllərində siz müstəqilliyinizi yeni qazandığınız dövrlərdə Azərbaycandan bizim universitetə çoxlu tələbələr gəlmişdi. 50 ildən çoxdur ki, bu universitetdə çalışıram, ancaq mən həyatımda onlar kimi həvəsli və çalışqan tələbə görməmişəm. Digər tələbələrin bütün semestr ərzində oxuduğu qədər materialı bir həftəyə bitirər, hər dərsin sonunda “bunları oxuduq, indi nə məsləhət görürsünüz?” soruşardılar. Azərbaycanlı tələbələr mənim gözümdə çalışqanlıq simvoludur, hər birini sevgiylə xatırlayıram. Səndən də eyni performansı gözləyirəm”, – demişdi.
Ən sevdiyim yerli roman “Studentlər” olduğu üçün, müəllimin bu fikirləri məni bir qədər qürrələndirmişdi də və kaş bir vaxtlar özü də İstanbulda Xalq Cümhuriyyətinin səfiri olan Yusif Vəzir Çəmənzəminli də bu sözləri eşidərdi deyə təəssüflənmişdim. Ancaq əfsuslar olsun ki, tezliklə gördüklərim mənə Cemal hocanın yox, Çəmənzəminlinin azərbaycanlı “Student”lərinin əbədi yaşar olduğunu göstərdi. Əlbəttə bunu təkcə Türkiyədə təhsil alan tələbələrə aid etmək olmaz. Sosial şəbəkələrdəki xaricdə təhsil qruplarında yazılanları gördükdə insan dəhşətə gəlir. Adi universitetə müraciət ərizəsini doldura bilməyənlər, xarici dil bilmədən Avropada təhsil almaq istəyənlər, göstəriciləri qəbul olmağa yetsin deyə həvəsi və aidiyyəti olmayan sahələrdə təhsil alanlar və daha nələr, nələr.
Onu da deyim ki, azərbaycanlı tələbələrin bir qisminin Türkiyədə dərslərdən uzaq düşməsinə səbəb olan bir amil də ölkədə əməkhaqqı səviyyəsinin Azərbaycana nəzərən yüksək olması və tələbələrin nisbətən rahat iş tapmaq imkanı ilə bağlıdır. Türkiyədə minimum əmək haqqı indinin özündə – lirənin ucuzlaşdığı bir dövrdə 600 manata yaxındır və etiraf edək ki, Azərbaycandakı tələbələrin böyük əksəriyyətinin aylıq büdcəsi bu vəsaitdən bir neçə dəfə azdır. Ölkədə kiçik və orta sahibkarlıq inkişaf etdiyindən və azərbaycanlı tələbələrin dil baryeri olmadığından əksər tələbələr rahatlıqla iş tapa bilir və aldıqları məvacibin manat qarşılığı əksər hallarda dörd rəqəmli olur. Ona görə də gözü qamaşan bəzi həmvətənlərimiz dərsi nəinki 2-ci, bəlkə də 52-ci plana atır.
Növbəti dərslərin birində başqa bir müəllim də Azərbaycanla bağlı maraqlı fikir səsləndirdi. Xarici tələbələrdən ölkələrindəki iqtisad təhsiliylə bağlı məlumatlar alan müəllim azərbaycanlı olduğumu öyrənəndə bir neçə ay öncə Bakıda olduğunu bildirdi və dedi: “Rəsmi görüşlərdən sonra bizə Bakını gəzdirərkən şəhərin mənzərəsini seyr etmək üçün yüksək bir nöqtəyə apardılar. Orada çox böyük üç bina tikilmişdi. Mən bələdçimizdən həmin binaların yanındakı tikilinin nə olduğunu soruşdum və o, binanın Azərbaycanın parlamenti olduğunu dedi. Bunu öyrənəndə düşündüm ki, bu üç binanı tikənlər Azərbaycana və Azərbaycan xalqına xəyanət edib, çünki həmin göydələnlər parlament binasını kölgədə qoyub, parlament çox cılız və oyuncaq kimi görünür. Dediklərim sizə mənasız gələ bilər, amma parlament binaları ölkənin ən vacib binası və simvoludur. Çünki millətin taleyi orada həll olunur. Parlament ölkə və demokratiya üçün müqəddəs bir məkandır. Ölkədə heç nə ondan üstün ola bilməz. Buna etirazı ilk növbədə həmin binada əyləşənlər etməliydi əlbəttə, ancaq gördüyüm qədər Azərbaycanda millət vəkilliyi bir iş yox, statusdur. “Düşünsenize, görüştüğümüz millet vekillerinden biri aynı zamanda rektördü. Bir rektör nasıl millet vekili olabilir yahu?!”. Birinci müəllimin dedikləri məni necə qürrələndirmişdisə, bu tənə ilə deyilənlər də açığı bir o qədər kədərləndirdi və hətta 9 fevraldan öncə sadəlövhcəsinə bu dəfə fərqli olacağına və həmin müəllimə “sizin güldüyünüz çoban torpağı” tərzində e-mail yazacağıma ümid etmişdim…
Müəllim öz ölkəsinə də nəzər salmağı unutmadı və əlavə etdi: “Təəssüf ki, bizim ölkəmizdə də belə qəribəliklər var, prezidentimiz həm də iqtidar partiyasının sədridir, təbii ki, xoş deyil belə şeylər, on illər boyu parlament sisteminin olduğu Türkiyədə bir anın içində prezidentlik sistemi qurdular”. Müəllimin bu tənqidini daha da maraqlı edən şey, özünün universitetdə yüksək inzibati vəzifə tutmasından əlavə, həm də həyat yoldaşının Ərdoğanın Ədalət və İnkişaf Partiyasında müavini olması və ardıcıl üç çağırış parlamentə millət vəkili seçilməsi idi. Hətta həmin müəllimin övladının toyunda nigah şahidi kimi Ərdoğan və Binali Yıldırım iştirak etmişdi. Bu baxımdan qeyd etmək lazımdır ki, türk təhsil sisteminin xeyli çatışmazlığı olsa da, ən sevdiyim cəhəti müəllimlərin dərs boyu ictimai-siyasi hadisələrdən rahatlıqla və çəkinmədən bəhs etmələri və fikirlərini açıq demələri idi.
Türkiyədəki azərbaycanlı tələbələrlə bağlı ən maraqlı yanaşmanı isə tibb üzrə təhsil almaqda olan bir türk tələbədən eşitmişdim. Ortaq dostumuz bizi tanış edib azərbaycanlı tələbə olduğumu dedikdə həmin yoldaş qeyd etdi ki, “Azərbaycanlı tələbələrin çox qəribə bir cəhəti var. Adamlar ya çox savadlı olur, ya da ümumiyyətlə məsələdən xəbəri olmur. Bizim qrupda iki azərbaycanlı tələbə təhsil alır. Biri akademik göstəricilərinə görə fakültə birincisidir və mən təhsil həyatım boyu onun qədər uğurlu tələbə görməmişəm. Digəri isə mənə hələ də maraqlıdır ki, universitetə necə qəbul olub? Çünki adamın tibb elmiylə yaxından-uzaqdan əlaqəsi yoxdur. Fakültədəki digər qruplardan tanıdığım azərbaycanlı tələbələrdə də eyni şeyi müşahidə etmişəm. “Adamların ortası yok, ya çok mükemmeller, ya da hiç bir şey bilmiyorlar”.
Bilmirəm türkiyəlilərdə bu xüsusiyyət nədən irəli gəlir, ancaq istisnasız hamısı azərbaycanlı olduğumu bildikdə Azərbaycanla bağlı hansısa xatirəsini və ya düşüncəsini bölüşürdü. Təbii ki, bunların arasında “yahşi, ay balam” kimi bayağı zarafatlar edənlər də olurdu, ciddi mövzularda danışanlar da. Bu, bir yerdən sonra mənə maraqlı gəldi və deyilənləri özüm üçün qeyd etməyə başladım. Bu yazıda da elə həmin qeydləri bölüşmək istəyirdim. Həmin xatirələrin və fikirlərin maraqlı yanı müxtəlif sosial qruplardan olan insanların fərqli yanaşmalarıdır. Məsələn, çalışdığım yerin yaxınlığında solçu gənclər arasında məşhur olan publar yerləşirdi və hər gün axşam düşəndə 40-45 yaşlı bir kişi həmin küçədə yerə ikinci əl kitablar düzərək satırdı. Kitabların hamısı sol ədəbiyyatı nümunələri idi. Bir gün həmin kitabçı ilə söhbət etmək fürsətim oldu. Azərbaycanlı olduğumu bildikdə ilk sualı “Nəsimini tanıyırsanmı?” oldu və əlavə etdi ki, Nəsimini çox sevir, hətta onunla bağlı araşdırmalar aparıb və hesab edir ki, Nəsimi də solçudur və Nitsşe “üst insan”ı onun “kamil insan”ından təsirlənərək yaradıb.
Türkiyədə 15 iyul hadisələrindən sonra on minlərlə axtarışda olan insan olduğu üçün az qala addımbaşı şəxsiyyət vəsiqəsi yoxlayan polislərə rast gəlmək olar. Son dönəmlərdə miqrantlara bir o qədər də xoş münasibət olmadığından polislər xarici ölkə vətəndaşlarının da viza və yaşayış icazəsi müddətinin bitməməsini diqqətlə yoxlayırlar. Belə yoxlamaların birində “ülkücü bığlı” qatı millətçi olduğu hiss olunan bir polis cibimdən Türkiyə şəxsiyyət vəsiqəsi yox, əcnəbilər üçün yaşayış icazəsi vəsiqəsini çıxardığımı gördükdə ciddi sifət aldı və tərs-tərs baxaraq vəsiqəni əlimdən aldı, lakin vəsiqənin üzərindəki Azərbaycan sözünü gördükdə gülümsəyib: “O, qardaş, can Azərbaycan! Sizə problem yoxdur, belə-belə olmuş suriyalılar gəlincə, siz gəlin, işləyin, pul qazanın, nə edirsiniz edin, siz bizdənsiniz”, – deyərək yola salmışdı. Buna bənzər situasiyaya əcnəbilərlə bağlı fəaliyyət göstərən idarədə də rast gəlmişdim. Məndən öncə məmura yaxınlaşan ərəb türkcə, məmur da xarici dillərdə bilmədiyi üçün anlaşa bilmirdilər və məmur ağır söyüşlərlə əsəbi şəkildə həmin ərəbi təhqir edirdi, o uzaqlaşdıqdan sonra mən yaxınlaşdıqda isə pasportuma baxıb: “Axır ki, normal biri çıxdı, azərilərlə anlaşmaq çox asandır, hamınız türkcə bilirsiniz maşallah, bu belə-belə olmuş ərəblər bir kəlmə də bilmir”,- deyərək mehribanlıqla işə davam etmişdi.
Azərbaycanlılarla bağlı ən maraqlı qənaətlərdən birini də bir satıcıdan eşitmişdim. Dostumun yoxladığı geyim bir az fərqli tərzdə olduğu üçün: “Daha sadə bir model varmı?”- deyə soruşdu. Satıcı birbaşa azərbaycandanmı olduğumuzu soruşdu, təsdiqlədikdə isə: “abi bunların hepsi böyle, adamlar sadelik hastası, gördüğüm tüm azeri müşteriler sade bir şeyler bakıyor. Oğlum, genç çocuksun, ne yapacaksın sade elbiseyi, giy işte şunu”, – dedi .
Son illərdə Türkiyədə demək olar ki, bütün sahələrdə azərbaycanlılara rast gəlmək olar. Hər universitetdə bir neçə azərbaycanlı professor, hər xəstəxanada bir neçə azərbaycanlı həkim, iş adamları, ofisiantlar, kuryerlərlə yanaşı, İstanbuldakı otellərin az qala yarısında azərbaycanlılar çalışırlar. Hətta azərbaycanlı simit satıcısına və küçə musiqiçisinə də rast gələ bilərsiniz. Şəhərdə eyni zamanda azərbaycanlı transseksualların kirayə götürüb fəaliyyət göstərdiyi bütöv bir bina var. Şəhərin ən ucuz seks işçiləri arasında azərbaycanlılar da olduğu üçün türk gəncləri arasında “seni bir azeri teyzeye götürelim” zarafatları yaranıb. Demək olar ki, artıq bütün türk tələbələrin azərbaycanlı qrup yoldaşı var. Bu baxımdan türkləri bizim 90-cı illərin əvvəllərində onları kəşf etdiyimiz dövrlə müqayisə etmək olar. Türkiyəlilərin dili ilə desək, futbol komandasına azarkeşlik edirmiş kimi siyasi partiya və ideologiya dəstəkləyən və az qala bütün məsələlərdə fərqli hissələrə bölünmüş cəmiyyətdə sayı çox olmayan ümumi qənaətlərdən biri də azərbaycanlılara rəğbətlə yanaşmalarıdır. Ən azından ilk baxışdan bu, belədir.