Həyatın qanunu belədir ki, övladlar öz valideynlərini dəfn edirlər. Tərsi baş verəndə – valideyn övladını dəfn edəndə bu, böyük bir ədalətsizlik kimi görünür. Övlad ölümü həyat üçün adilik, bizim üçünsə faciədir. Bəs ölüm ayağında olan övladımızla, əzizimizlə necə vidalaşmalı, onun son günlərini, dəqiqələrini onunla necə keçirməliyik?
İsrailli tanatoloq (ölüm üzrə mütəxəssis) Linn Xalamiş ölməkdə olan pasientlər və onların yaxınları ilə işləyir. Bütün dünyada bu peşə sahiblərinin sayı çox azdır. Linn Xalamişin ölüm ayağında olanların yaxınlarına tövsiyələrini AzLogos oxucuları üçün tərtib və tərcümə etdik. Emosiyaları cilovlamaq çətin olsa da, Linn Xalamişə qulaq verməliyik. Ölüm hamımızın qapısını döyəcək.
«Bağışla məni, ana»
16 yaşlı oğlunu xərçəngdən itirən ana ağlayaraq mənə danışırdı ki, doğmalarının necə əzab çəkdiyini görən uşaq tez-tez «məni bağışlayın», «üzr istəyirəm» deyirmiş. Anası da ona deyirmiş ki, «sən heç bir pis iş görməmisən, sənin günahın yoxdur, üzr istəməli deyilsən». Anaya cavabım belə oldu: «Siz bir ildir xəstəxanaya gəlib-gedirsiniz, burada gecələyirsiniz, bütün bunlar sizin çəkdiyiniz əziyyətdir. Uşaq da bunları görüb və məntiqlə sizdən, digər doğmalarından üzr istəyib.»
Vidalaşmaq – mədəniyyətdir. Bunu tez-tez ərimə, uşaqlarıma deyirəm. Heç kim nə zaman öləcəyini bilmir. Biz ölməkdə olan insanlara qulaq asanda görürük ki, onların hamısı əzizlərinə, doğmalarına qarşı rəhmdil olmadıqlarına, xeyirxahlıq etmədiklərinə görə təəssüflənirlər.
Ölən adamla danışmaq qorxusu
Ölən insanın gözlərinə baxmaq çətindir. Biz bunu etməməyə çalışırıq. Ölməkdə olan adamdan gözlərini təkcə siz qaçırtmırsınız. Həkim də palataya girəndə yastığa, yorğana, hara gəldi baxır, amma xəstəyə baxmır. Tibb bacısı da həmçinin. Hətta qohumlar da iki-iki xəstəni yoluxmağa gəlirlər. Heç kim onunla təkbətək qalmaq istəmir. Ya da palatada qəzet oxumağa başlayırlar.
Biz kiminləsə göz kontaktı yaradanda, deyirik ki, «Sən mənim üçün mövcudsan». Belə əlaqə olmayanda isə, xəstə üçün sosial ölüm baş verir. Xəstə ölüb-ölməyəcəyini soruşanda çoxu bilmir nə cavab versin. Halbuki ölən adama səhnə vermək lazımdır, qoy ürəyini boşaltsın, istədiyini desin.
Ondan soruşmaq lazımdır, onu ən çox nə narahat edir, nə qorxudur. Bunlar çox real şeylərdir. Gənc ana, ölüm ayağındadır və heyfsilənir ki, uşaqlar onu xatırlamayacaqlar. Amma bir kamera gətirib uşaqların məzuniyyət günü, doğum günü, toyları üçün qısa-qısa təbrik videomüraciətləri çəkmək, anaya da rahatlıq gətirər, uşaqlar üçün də gələcəkdə hüzünlü bir təsəlli olar.
Zarafatlaşmaqdan çəkinməyin. Gözyaşları və gülüş – bu iki düymə bir-birinə çox yaxında dayanıb. Bunlar bizə boşalmaq, azad olmaq imkanı verir. Gülüş çox zaman çəkilən əzabın nəticəsidir, odur ki, əlinizdəki hər bir dəqiqədən istifadə edin, mahnı oxuyun, gülün, danışın. Bəzən hətta qara yumor da işə yarayır, ölüm ayağında olan pasientlər bunu qiymətləndirirlər.
Ölüm səbəbi
Pasient və onun doğmaları ilə xəstəliyin səbəbləri haqda mütləq danışmaq lazımdır, çünki onlar səbəbin onların özündən qaynaqlandığına inanmağa meyllidirlər. «Onlar nəyisə düz etməyiblər», «onların hansısa sözü, hərəkəti buna səbəb olub», «günah onların özündədir» filan.
Ölməkdə olan bir uşaqla söhbət edirdim. Mənə dedi ki, «mən pis uşaq olmuşam deyə bu xəstəliyə tutulmuşam». Mən də ona çox səmimi cavab verdim: «Sənin keçmişini bilmirəm. Ola bilsin pis olmusan, ya da yaxşı olmusan. Amma sənin xəstəliyinin bu məsələlərə dəxli yoxdur». Bu cavab, uşağı qane etmişdi, onu rahatlatmışdı.
Xəstə uşaqlar yaxınlaşan ölümlərinə həmişə müxtəlif izahlar tapırlar. Ölən 16 yaşlı bir oğlan isə öz ölümünü belə izah edirdi: «Keçmiş həyatımda çox pis adam olmuşam, cinayətlər törətmişəm. Ona görə bu həyatda belə əzab çəkirəm ki, öləndən sonra dirilib çox yaxşı bir həyat yaşayım». İndi buna nə demək olar? Heç nə? Oğlan özü üçün hər şeyin izahını tapıb, ssenarini də qurub, necə deyərlər – hər şey onun nəzarəti altındadır.
Uşaq və qəbristanlıq
Hər yaşda uşaqlar mütləq qəbristanlığa aparılmalı, yaxın adamın dəfnində iştirak etməlidirlər. Bir ailədə ata ölmüşdü, üç oğlan uşağı yetim qalmışdı. Anaları mənə deyirdi ki, onları qəbristanlığa aparmaq istəmir. Deyir onlara psixoloji travma olar. Dəfn mərasimində uşaqlar travma keçirməsinlər deyə, onları bu mərasimə hazırlamaq lazımdır. Addım-addım başa salmaq lazımdır ki, nə baş verir. Cəsəd niyə qazılmış çuxura salınır, üstü niyə torpaqla örtülür və s. Bu məqamda orda ağlayanlar da olur. İstəsən sən də ağlaya bilərsən.
Ailədə qəfil ölüm baş veribsə, gənc adam qəzada ölübsə mən, həmişə məsləhət görürəm ki, qəbristanlığa gedəndə uşaqları ailənin dostuna tapşırsınlar. Qohumlar özlərinə nəzarəti itirərsə, uşaqlara baxan olsun. Həmin ananın sonuncu arqumenti belə olmuşdu ki, «uşaqlarımı məzar başında görmək mənə pis təsir edəcək.» Mən də dedim ki, «bu, sənin işindir, sən uşaq yetişdirirsən, gələcəyə insan hazırlayırsan.»
Dəfn mərasimi keçirilməyən cəmiyyət yoxdur dünyada. İnsanlar hesab edirlər ki, itkinin acsını belə daha asan azaltmaq olur. Uşaqlar həm də görməlidirlər ki, qəbristanlıqda başqa məzarlar da var. Hətta valideynin qucağındakı körpə də, ətrafda ağlayan adamları görəndə, kültürə bir addım atır, sistemə daxil olur.
Fəlsəfə haqda
Cavan atanı itirən bir ailə ilə işləyirdim. Ana deyirdi ki, «Uşağa başa sala bilmirəm atası hara gedib. Obiri dünyaya inanmıram, ateistəm.» Dedim ki, «uşağın beş yaşı var, onun sualı o dünya-bu dünya haqqında deyil. Sənə konkret sual verir ki, atası hardadır. Yəni bədəni hardadır. Apar qəbristanlığa və göstər uşağa atasının qəbrini».
Uşaqlar fəlsəfi suallar vermir, onlar siz təsəvvür etdiyinizdən də praktikdir. Bir nümunə. Altı yaşlı bir oğlan vardı, sevimli iti maşın altında qalıb ölmüşdü. Atası panikaya qapılıb tez qaçıb iti basdırmışdı, sonra da gedib eyni itin oxşarını alıb gəlmişdi. Uşaq dərsdən qayıdan kimi isə, birinci sualı belə olmuşdu: «Flappi hanı?».
Ata, Flappinin öldüyünü demək istəmir: «Flappi qaçdı».
Uşaq: «Gedək axtaraq tapaq»
Ata: «Gedək bir şey yeyək»
Uşaq: «Heç nə yemək istəmirəm. Yatmaq da istəmirəm. Flappini tapmaq istəyirəm»
Ata məcbur olub düzünü deyir: «Flappini maşın vurdu».
Uşaq: «Bəs Flappi hardadır?»
Ateist atanın cavabına fikir verin: «Göydə. Getdi Allahın yanına».
Uşaq: «Allah ölmüş iti neynəyir?»
Pis xəbər
Rusiya və bir sıra ölkələrdə diaqnozu xəstədən gizlətmə praktikası var. Ümumiyyətlə həkimlər çaş-baş qalıblar – bilmirlər diaqnozu xəstəyə desinlər, yoxsa qohuma? Həkimin mənəvi borcu, etik kodeksi var – bu qədər sadə. Başa düşməliyik ki, bədən pasientin özünə aiddir, onun mülkiyyətidir. Xəstənin koqnitiv qabiliyyəti varsa, şüuru yerindədirsə, yalnız özü qərar verməlidir ailəsinin xəstəlikdən xəbəri olsun, ya yox. Yəni tərsinə olmalıdır hər şey.
Pasienti heç vaxt aldatmaq olmaz. Bu xəbəri eşidən pasientin göstərəcəyi ilk emosional reaksiya vacib deyil, əsas sonrakı prosesdir. Xəsətnin düşünməyə, danışmağa, özünə hesabata vaxtı olur. Bəli, xəstə öldüyünü bilir, amma bu demək deyil ki, hər saniyə öləcəyi haqda düşünür. Nə qədər qəribə səslənsə də, həyat davam edir.
Ürək sonuncu dəfə vuranadək.
