Müsahibimiz məşhur ifaçı, etno-caz janrında maraqlı sintezləri ilə tanınan Sevda Ələkbərzadədir.
Sevda xanım, bildiyim qədərilə, bir neçə il əvvəl İsveçrədə, Bazel Konservatoriyasında master-klass vermisiniz. Dərslərin konkret bir mövzusu vardımı?
Etno-caz. Xaricdə bu üslub çox maraq doğurur, orda bütün konsertlərimdə daha çox bu üslubda ifa eləmişəm. Bilirsiniz, instrumental musiqidə bu üsluba artıq alışmışıq, təməlini Vaqif Mustafazadə qoyub. Amma ifaçılıqda yeni yaranıb və insanlar böyük maraqla qarşılayırlar. Ustad dərslərimin mövzusu da bu idi.
Əcnəbiləri daha çox nə maraqlandırırdı, nə barədə soruşurdular?
Daha çox texnika barədə – etnik musiqidən caz musiqisinə keçidlər, improvizasiyalar. Mən də bu barədə danışırdım. Təbii ki, bunları anlamaq üçün musiqiçi olmaq kifayət deyil, həm də azərbaycanlı olmaq lazımdır. Onlarda muğam yoxdur, axı. Ona görə də, onlara çox təəccüblü gəlirdi. Bilirsiniz, belə baxanda ispan cazı da var, hind cazı da var, hind musiqisi ilə cazın sintezi. Ümumiyyətlə, indi elə bir zəmanədir ki, çərçivə yoxdur. Mən dünyanın ən məşhur caz festivalında iştirak eləmişəm. Çox məşhur ulduzlar çıxış eləyirdi orda. Təbii ki, mən təkcə özümü dinləmirdim, başqa ifaçıların da konsertlərinə gedirdim. Təmiz, ənənəvi caz, demək olar ki, eşitmədim.
Çərçivələr yoxdur. Hətta indi müasir arxitekturaya baxsaq, tamamilə fərqli bir şeydir. Geyimdə əgər əvvəllər çanta ilə ayaqqabı eyni rəngdə olmalıydısa, artıq belə detallar yoxdur.
Kinoda da belə bir proses gedir, janrlar qarışdırılır, artıq bədii kino və sənədli kinonu ayıran dəqiq sərhəd qalmayıb.
Bu, qarışdırmaq deyil. Hətta ən sürrealist rəsmdə də məntiq tapmaq mümkündür. Eynilə musiqidə də janrların qarışdırılması onun qatmaqarışıq olması demək deyil. Burda da məntiqə əməl eləməlisən, musiqini mükəmməl bilməlisən, keçidlər düzgün olmalıdır. Bu, bilməyən adam üçün həftəbecərdir. Ona görə də, qeyri-professional insan eləyəndə çox gülməli alınır.
Bu, bütün sənət növlərində gedən bir prosesdir – sintezə meyl, janrları, üslubları bir-birinə qarışdırmaq. Sizcə, bu, nəyin əlamətidir? Bəlkə cəmiyyətdəki xaos sənətdə özünü belə büruzə verir?
Yox, bu, xaos deyil, inkişafın əlamətidir. İnsanların dünyagörüşü genişlənir. Sən artıq dünyaya dar borudan yox, daha geniş baxırsan. Təbii ki, hər kəs belə baxa bilmir. Ancaq dönüb keçmişə baxsaq, insanlar atın üstündə gəzirdilər, indi təyyarələr var, maşın var. Rəsmlər də dəyişir. Amma yenə də deyirəm, hər bir şeyin altında klassika yatır, məktəb var. Bilmədən, düşünmədən eləsən, alınmaz. Bu sənin içində olmalıdır, bilməlisən. Təkcə etno-caz deyil. İndi elə janrlar var ki… Etnik musiqinin elementlərindən hətta elektron musiqidə də istifadə eləyirlər.
Bir müsahibənizdə demişdiniz ki, vaxtilə mütaliə eləməyi çox sevirmişsiniz, amma onda oxuduqlarınız indi sizə maraqlı gəlmir. Söhbət Azərbaycan ədəbiyyatından gedirdi?
Yox, Azərbaycan romanlarını yox, xarici ədəbiyyat, dünya klassiklərini oxuyurdum.
Bəs hansı əsərlərə təkrar qayıtmısınız və əvvəlki kimi təsir eləməyib?
Atamın kitablarına təkrar qayıtmışam – “Dünyanın qopduğu yer” və “Zindan”. Oxumaq çox çətin idi, çünki atamdır. Təbii ki, çox toxunur. Vaxtilə Ernest Heminqueyi çox sevirdim, onun kitablarıyla yatıb-dururdum, əksər əsərlərini oxumuşam. Jorj Sandın əsərləri, Markesin “Yüz ilin tənhalığı”. Bunlar mənə çox təsir eləyiblər. Yeri gəlmişkən, Nitşenin şeirlərini oxuyanda düşünmüşdüm ki, o, Şopeni çox sevib. Bilmirəm, hardan gəldi bu fikir ağlıma. İllər sonra onun bioqrafiyasını oxuyanda gördüm ki, həqiqətən, Şopeni çox sevib. Hamı Nitşeni bir az başqa tərəfdən tanıyır. Amma onun şeirlərində Şopen var. İndi daha çox fəlsəfi kitablara üstünlük verirəm. Oşonu oxuyuram.
Məncə, Tolstoyu, Kunderanı oxuyandan sonra Oşo oxumaq onlara xəyanət eləməkdir.
Yox. Tamamilə fərqli şeylərdir. Tolstoyun “Tövbə” adlı əsəri var. Oxumamısınızsa, mütləq oxuyun. Bəlkə də, bizdə çoxları onu oxumayıb, çünki biz məktəbdə tanış olduğumuz əsərləri oxumağa öyrəşmişik. Tolstoy bu əsəri yaşlı vaxtlarında yazıb. Yəni, artıq həyatı görmüşdü və yəqin ki, sona yaxınlaşdıqca hardasa həyatının kulminasiyası olaraq allah, həyat, dünya, insanlıq barədə düşüncələrini paylaşıb. Bəlkə də tövbədən çox, etiraf demək doğru olar. Onun dünyaya son baxışı. Bir də Borxesin “Xarabalığın qatları” mənə çox təsir eləyib. Ümumiyyətlə, insan ruhunu qidalandırmalıdır. Musiqidi, kitablardı, bunlar bizim ruhumuza işləyən şeylərdir. Və təbii ki, insan nə qədər dərin olsa, musiqisi də, yazısı da daha dərin olacaq. Bəyəm bütün yazıçılar dərin olurlar, maraqlı yazırlar? Aralarında o qədər dayaz olanları var ki?! Düzdür, içlərində adlı-sanlı olanlar da var, musiqidəki kimi. Amma onları mənə yedizdirə bilməzlər, axı. Mən elələrini oxuyuram və dayaz olduqlarını başa düşürəm. İnsan nə qədər dərin olsa, ruhunu nə qədər çox qidalandırsa, onun etdiyi iş də dərin və maraqlı olacaq, yaddaqalan olacaq, bəlkə də tarixə düşəcək.
Bu yerdə kino haqqında soruşmasam, olmaz. Kino ilə münasibətiniz necədi?
Düzü, son zamanlar kinoya da çox meylim qalmayıb, amma əvvəllər baxanda daha çox fəlsəfi filmləri sevirdim. İndi isə desəm ki, daha çox nağılları xoşlayıram… Nağıl janrında olan filmləri, özü də böyük ekranlarda, kinoteatrda izləməyi sevirəm. Hətta bir dəfə bir cizgi filminə baxmağa getmişdik, adını indi xatırlamıram. Bütün zal uşaqlar idi, bir də biz rəfiqələrimlə oturmuşduq, filmə baxıb ağlayırdıq.
Sevda xanım, bir dostumuz sizin retro mahnılara yenidən həyat verməyinizlə bağlı danışanda demişdi ki, niyə Azərbaycanda xalq tərəfindən qəbul olunmaq üçün mütləq muğam boğazları eləmək, Quran oxumaq lazımdı? Doğrudanmı, bunsuz, xalqdan “bizimki” lisenziyasını almaq mümkün deyil?
Düzgün fikir deyil. Heç düzgün ifadə də deyil. Elə ifa etməyən müğənnilər arasında populyar olan o qədər insan var ki! Bunun, o boğazlara heç bir aidiyyatı yoxdur. Sadəcə bu millilik bizim içimizdə var. Hətta pop musiqisi deyilən janrda da milli alətlərdən istifadə olunur, ifaçılar milli elementlərdən istifadə eləyirlər. Bizim xalq milli musiqini sevir.
Yəni xalqın sarı siminə toxunmaq vacibdir?
Təbii. Yeri gəlmişkən, artıq heç milli də deyil o sarı sim. Türk pop musiqisi deyərəm mən ona. Digər tərəfdən… Biz niyə milli yeməklər yeyirik? Millətə yaxın olmaq üçün? O dediyiniz fikir də buna bənzəyir. Biz millətə yaxın olmaq üçün dolma yeyirik? Mən dolmanı sevirəm, aşı sevirəm, ona görə yeyirəm. Bu mənim içimdən gəlir, necə yeməyim? Eynilə musiqidə də belədi. Mən azərbaycanlıyam. Necə ola bilər ki, ifa elədiyim musiqidə bu, özünü göstərməsin? Mümkün deyil! Hindli ifa eləyəndə, heç ola bilər ki, hind musiqisinin çalarlarından istifadə eləməsin? Ola bilməz. Biz azərbaycanlıyıq, öz çalarlarımız olmalıdır. Sizin dediyiniz bir az absurd fikirdir.
Pop musiqimizdən danışdınız. 90-cı illərin sonları 2000-lərin əvvəllərində Azərbaycanda çox keyfiyyətli, hətta cəsarətli bir estrada mühiti vardı. İndi onu pop adlandırırıq. O keyfiyyət birdən-birə bayağı musiqiyə necə məğlub oldu? “Yuxu”, “Coldunya” kimi gözəl rok qrupları vardı, azərbaycan dilində rok vardı. İndi gənclərin əksəriyyəti roku ingiliscə oxuyur və bunu onunla izah eləyir ki, azərbaycanca rok yaxşı səslənmir. Sizcə, o qırılma niyə baş verdi?
Başlayaq pop musiqisindən. Bilirsiniz, o illər niyə elə oldu, müasir Azərbaycan pop musiqisini kimlər yaratdı?
Kimlərin yaratdığını dəqiq deyə bilmərəm, amma kimləri dinlədiyimi deyə bilərəm: Samir Bağırov vardı, Almaz Ələsgərova, Aygün Kazımova, sonra “Rast” qrupu…
Müasir Azərbaycan pop musiqisi “Rast” qrupu ilə yarandı. Dediyiniz o cəsarət də “Rast” qrupu ilə başlamışdı. O vaxt belə aranjimanlar, belə səs tembri ilə, bu janrda ifa eləyənlər yox idi. Bu, bir yenilik idi. Mənim yadımdadır, bizim albomlarımız çıxanda sanki bir inqilab kimiydi Azərbaycanda. Və onunla da dəyişiklik başladı. O vaxtlar Azərbaycan pop musiqiçilərinin konsertləri bom-boş keçirdi, amma bizim konsertlər anşlaq olurdu. Azərbaycan xalq musiqisinə gənclərin sevgisi də “Rast” qrupu ilə başladı, o vaxta qədər gənclər xalq mahnılarını dinləmirdilər. Biz “Qurban adına” mahnısını, “Dəli ceyran”ı, “Sarı gəlin”i ifa elədik, xalq mahnılarına tamamilə yeni nəfəs verdik, onları yenidən yaşatdıq. Bu, çox vacib bir şeydir. Bir də, o vaxtlar internet yox idi. Bəlkə də, onda internet olsaydı, bu musiqinin dinləyicilərinin az olduğunu görəcəkdik. Sadəcə əsl vəziyyətdən xəbərsiz idik. Təbii ki, o vaxtlar da milyonlar, bayağı musiqi dinləyirdi. Amma biz bunu bilmirdik, çünki yutuba girib baxış sayını izləmirdik. Amma cəmiyyət arasında xeyli dinləyiciləri vardı o mahnıların, məşhur idilər. Sonra internet gəldi və mən on-on beş il öncə səhnəyə gələn müğənniləri görəndə fikirləşirdim ki, görəsən, on beş-iyirmi ildən sonra nə halda olacağıq? Mən deqradasiya olacağını bilirdim. Çünki millətin əksəriyyəti onları böyük həvəslə qəbul elədi.
Niyə belə olur? Axı, baza var. Baza varsa, inkişaf irəliyə doğru olmalıdır, amma bizdə əksinə oldu. Və bu, təkcə musiqiyə aid deyil. Kinoda da eyni proses baş verdi.
Mən yeni çəkilən filmlərə də baxmıram. Düzdür, hamısına pis deyə bilmərəm, içində yaxşıları da var. Amma mən o yumoru başa düşmürəm. Çox primitiv gəlir mənə. Və bilirəm ki, o filmlər kassa yığırlar. Belə çıxır ki, bizim zövqümüz budur. İndi də bu işə görə məsul olan şəxslər yaxşı pul qazanmaq üçün cəmiyyətin zövqünə işləməyə çalışırlar. Mən o zövqə çalışmayan az müğənnilərdən biriyəm. Məncə, əksinə olmalıdır, musiqiçi, insanların zövqünü formalaşdırmağa, püxtələşdirməyə çalışmalıdır. Mən çoxluğun zövqü ardınca qaçmıram.
Bayağı musiqilər hər yerdə qulağımızın dibindədir və təkrar-təkrar eşitməyə məcbur qaldıqca bir də görürsən ki, özün də onu zümzümə eləməyə başlamısan.
Bu da televiziyaların günahıdır. Onlar başladılar həmin musiqiçiləri təbliğ etməyə, insanlara hər gün yedizdirməyə. İnsanlar da yedilər. Çünki hər kəsin keyfiyyətli musiqi zövqü ola bilməz. Ola bilər ki, yaxşı, gözəl həkimdi, amma musiqidən anlayışı yoxdur. Və buna görə onu qınaya bilməzsən. O, televiziya, radio dinləyəndə keyfiyyətli musiqi eşitməlidir. Amma insanlar başqa şey eşidirlər və deyirlər ki, bu, televiziyada gedirsə, deməli, normaldır. Uşaqlar onu dinləyə-dinləyə böyüdülər. Təbii ki, zövqlər də korlandı. Mən bu işdə televiziyanı hədsiz dərəcədə günahlandırıram. Hər şey pul deyil, insan özünü satmaz. Biz özünü satan qadınlara necə baxırıq? Bəs öz dəyərini, namusunu, qeyrətini satan insan necə olmalıdır? İstər kişi olsun, istər qadın. Özünü satan qadından yaxşıdır bəyəm? Hər işdə xalq sevgisi əsasdır. Xalqını sevən insan bunları etməz, mən buna inanmıram. Eləyirsə, deməli, vecinə deyil. Onun üçün əsas odur ki, cibi dolsun.
Sevda xanım, sizin atanız jurnalistlik fəaliyyətinə görə şərlənib həbs olunub və siz bu vəziyyətin bütün əziyyətini öz canınızda hiss eləmisiniz, haqsızlığa məruz qalmağın nə demək olduğunu bilirsiniz. Bu gün də Azərbaycanda həbs olunan jurnalistlər, siyasi aktivistlər var. Amma azərbaycanlı sənət adamları özlərini ictimai proseslərdən kənar saxlamağa çalışırlar. Sizcə, bu, adi konformizmdir, yoxsa elə belə də olmalıdır? Sənət adamının ictimai mövqeyi olmamalıdır, necə deyərlər, siyasətə qarışmamalıdır?
Mən indi yalnız öz adımdan danışa bilərəm. Mənim siyasətdən başım çıxmır, anlamıram. Siyasət adamı deyiləm, sənət adamıyam. Hərdən elə şeylər olur ki, mənim, ümumiyyətlə, xəbərim olmur, çünki tam başqa bir dünyada yaşayıram. Bəlkə də xəbərim olmalıdır. Amma yoxdur. Marağım yoxdur belə şeylərə. Mən sənətlə məşğulam, başa düşürsünüz? Hər insanda nə yaxşı alınırsa, onunla məşğul olmalıdır. Düşünürəm ki, siz dediyiniz işlərlə siyasətçilər məşğul olmalıdılar. Bu mənim fikrimdir, mənim mövqeyimdir. Ola bilsin, kimsə anlayır, amma özünü kənarda saxlayır. Ancaq öz adıma sadəcə bunu deyə bilərəm: Siyasət mənlik deyil.
Onda qayıdaq sənətə. İnsanlara zövq diqtə eləmək necə hissdir?
Gözəl. Düşünürəm ki, zər qədrini zərgər bilər. Başa düşürsən ki, səni normal anlayırlar və qiymət verirlər. Super hissdir.
Ümumiyyətlə, zövq diqtə olunmalıdımı? Olunmalıdısa, necə – aqressiv, yoxsa yumşaq şəkildə, hiss etdirmədən?
Həyatda heç nə aqressiv edilməməlidir. Sevgi olmalıdır, sevgi. Səmimiyyət olmalıdır. Heç kim heç kimi nəyəsə məcbur eləyə bilməz. Elə eləmək lazımdır ki, insan özü gəlib o həddə çatsın.
Sizə elə gəlmir ki, bu qədər informasiya bolluğunda, yeni janrların yarandığı dövrdə “zövqlər mübahisə olunmur” fikri aktuallığını itirir?
Bu həyatda hər şey nisbidi. Sizin üçün gözəl olmayan bir şey mənim üçün gözəl ola bilər, ya da əksinə. Məsələn, mən indi üşüyürəm, bacıma istidi. Bayağı musiqi sevənlərə də heç vaxt deyə bilməzsən ki, sənin zövqün yoxdur. Sevir də, o da onun zövqüdür. Amma təbii ki, müəyyən standartlar var və onlara əsasən, başa düşürsən ki, insanın zövqü var, ya yox. Amma əsas bu da deyil. Əsas odur ki, insan gördüyü işin peşəkarı olsun, zövqü var və ya yox. Həkimdisə, yaxşı həkim olsun. Qoy heç musiqi zövqü olmasın, amma yaxşı, peşəkar həkim olsun, insanları öldürməsin. Yaxşı bərbərdisə, gözəl saç düzümləri kəssin, müəllimdisə, yaxşı dərs desin. Əsas budur.
Atanız haqqında bir xatirənizi oxudum. “Zindan” kitabı çap olunanda ailəniz təklif eləyib ki, üz qabığı üçün kostyum geyinib şəkil çəkdirsin, amma atanız həbsxanadakı görkəmdə olmaq istəyib. Siz də demişdiniz ki, biz buna görə çox pis olduq. Sizə pis təsir eləyən nə idi, atanızın üz qabığı üçün sanballı şəkil çəkdirmək istəməməsi, ya başqa nəsə?
Biz istəyirdik ki, qəşəng şəkil çəkdirsin, razılaşmadı. Getdi, saçını tamam kəsdirdi, keçəl elədi, həbsxana geyimi geyindi və elə şəkil çəkdirdi. Dedi ki, mən bu həyatı yaşamışam, niyə utanmalıyam, belə də gedəcək. O vaxt uşaq idim, başa düşmürdüm. Ancaq illər keçdi və mən atamı anladım. Bilirsiniz ki, atamın kitabları kiril əlifbasındadır. Bu yaxınlarda onlar latın qrafikası ilə çap olunacaq. İnşallah yenə də uğurlu, sevilib seçilən əsərlərdən olar. Çünki illər keçsə də, mən hələ də insanların əlində o əsərləri görürəm. Və atamı oxuyub dərk eləyən insan kimi bilirəm ki, o, çox gözəl yazıçıdır. Atam olduğuna görə yox, həqiqətən. Mən atamla da, babamla da fəxr eləyirəm. Onlara layiq övlad olmağa çalışıram. Mən heç vaxt öz uğurlarımla, məşhur olmağımla fəxr eləməmişəm. Amma yaxşı övlad olmaq hissini duymuşam, anama yaxşı övlad, atama yaxşı övlad, yaxşı bacı, yaxşı insan olmağımla fəxr eləyə bilirəm. Və həmişə sənətkar olmağa çalışmışam. Populyar olmaq mənim üçün maraqlı deyil, bunlar hamısı dayaz şeylərdi. Əsas odur ki, gördüyüm işlər tarixdə qala bilsin və dönüb arxaya baxanda utanmayım. Başa düşün ki, mən, doğrudan da, layiqli işlər görmüşəm, özümlə bu sənətə yeni janr gətirmişəm. Necə ki mənim babam ilk romanı yazıb, Azərbaycan romanının əsasını qoyub, mən də öz janrımda ilkəm. O qədər mşəhur insanlar var ki, ata-anasına görə tanınır. Bizdə isə hərə özünə görə… Bu, məni sevindirir.
Sevda xanım, vokaliz ifa eləyən zaman seçilən səslərin bir anlamı varmı, necə seçilir onlar? Məsələn, siz “Arazbarı”da “dududu” ilə başlayırsınız, sonra nanay və s. gəlir.
Vokaliz nə deməkdi, bilirsiniz?
Tam yox.
Vokaliz – sözsüz musiqi deməkdir, sözdən istifadə olunmur. Klassik versiyanı dinləyəndə hansı səslər gəlir qulağınıza? Hansı səsləri eşidirsinizsə, onları vokala çevirirsiniz. Biz “Arazbarı”nın klassik versiyasını notlardan səslərə keçirmişik. Yəni Üzeyir Hacıbəyovun notlara köçürdüyü partituraya “Arazbarı”nın etnik versiyasını qatıb, bir kompozisiya kimi təqdim etmişik. Bir də “İldırımlı yollarla”nı dinləyin, o da çox maraqlıdı. Ümumiyyətlə, Qara Qarayevin “İldırımlı yollarla” əsəri heç vaxt vokaliz kimi ifa olunmayıb. Yeri gəlmişkən, o, film üçün gözəl bir saundtrek ola bilər.
Söhbətləşdi: Aygün Aslanlı
Səhifəmizdə hər hansı səhv və ya qeyri-dəqiq məlumat gördükdə, həmin mətni seçib Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bu barədə bizə məlumat verməyinizi xahiş edirik.