Qədim yunan miflərində, eləcə də yazıdan əvvəlki dövrə aid təhkiyələrə xüsusi qurğu daxil edilib. Onun köməyilə həmin mifi yazan, ya da danışan hər kəs əvvəlcə zaman və məkandakı yerini göstərməlidir. Odur ki, biz də Pandora haqqındakı mifin məzmununu danışarkən nəqlçinin mövqeyini və onun – mənim – auditoriyasını müəyyənləşdirməliyik. Beləliklə, biz Pandora haqqındakı mifin hansısa təfərrüatlarını öyrənməyi niyə vacib sayırıq?
Təəssüf ki, cavab xoşumuza gəlməyəcək.
Biz hələ də patriarxatdan, ənənəvi dəyərlər adlandırdığımız nəsnədən – təbiətdə və kosmosda güclünün haqları, kütləvi insanın hökmranlığı, insan iştirakının inkişafı və genişlənməsi kultundan – humanist dəyərlərə, zəiflərə, qovulanlara, yoxsullara və xəstələrə hörmət, gücə yox, insanlığa dayanan qarşılıqlı ehtirama, çıxdaş edilənlər üçün insani fürsətlərin və hüquqların genişləndirilməsinə keçid dövründə yaşayırıq.
Pandora isə xoşbəxtlikdən, hələlik axırımıza çıxmamış keçmişin, hələ sonu görünməyən dünyamıza girişi başa çatmamış, ən əsas olmasa da, əsas qadın qəhrəmanlarından biridir.
PANDORA HAQQINDA MİF
Belə hesab olunur ki, Pandora haqqında mif – hansısa şərq nağıllarının xeyli sonradan təkrar işlənmiş variantıdır. Sözügedən nağıllar Hesioda o qədər güclü təsir edibmiş ki, o, Pandora haqqında miflə yunanların dünyanın mənşəyindən bəhs edən əsas rəvayətini yazmaq qərarına gəlib. Və o, Pandorada təcəssüm tapmış “füsunkar şər”, ya da κακὸν καλόν haqqında nağıl uydurub.
Ölümsüzlərin qasidi o qadını Pandora adlandırdı,
Zira Olimp evində məskən salmış əbədi tanrılardan hər biri ona öz hədiyyəsini bəxş etmişdi,
O hədiyyələri ki, onlar acgöz fanilərin məhvinə səbəb olardı.
Bu hiyləgər, amansız niyyəti həyata keçirərkən
Ata, ölümsüzlərin qasidi, Arqosun şanlı qatilinə öz hədiyyəsini verərək onu Epimeteyə aparmağı tapşırdı…
(Hesiod. “Əsərlər və günlər”. V.V.Veresayevanın tərcüməsi)
Hesiodun falsifakiya ilə həmsərhəd olan bu novatorluğunu nə ilə müqayişə etmək olar?
Təsəvvür edin ki, müasir cəmiyyətin problemlərini təsvir etmək fikrinə düşmüş kimsə qəflətən hər şeydə dəb və seks-xidmətlərini industriyalarını təqsirləndirir: dəb industriyası manekenləri yaradıb, onlardan fövqəl arıq manekenlər kultu meydana çıxıb, seks xidmətləri industriyası isə guya əsl qadınlarla əlaqədə olmaqdan çəkinən varlıların psixosomatik məşqləri üçün hava ilə doldurulan rezin qadınlar istehsal etməyi öyrənib. Maraqlıdır, amma o qədər də inandırıcı deyil.
PANDORANIN DÜNYAYA GƏLİŞİ
Deməli, Pandora özbaşına doğulmayıb. Qədim yəhudi mifologiyasından tanıdığımız başqa bir qadın kimi, Pandora da ali tanrıların əmri ilə yapılıb – məxsusi olaraq, ya ən birinci, ya da ən ağıllı insanı, yaxud da təslim alınmış tanrını özünə məftun edib yoldan çıxartmaqdan ötrü.
Adəmi plansız-proqramsız yaradan Allah özünü layihəni bitirməyə məcbur hiss eləmişdi. Beləcə, ilk qadın – Liliti nəzərə almasaq – Həvva yaranmışdı. Yunan Zevs isə odu oğurlayıb insanlara (kişilərə) apardığına görə titan Promoteydən qisas almaq istəyirdi və istedadlı oğlu Hefestə, insanın, demək olar ki, hüdudsuz imkanlarını məhdudlaşdıra biləcək bir məxluq yaratmağı tapşırmışdı.
Zevs iki fənd sayəsində istədiyinə nail oldu. Birinci fəndin – qadının qeyri-adi gözəlliyi – təsir gücü insanlarla tanrıların münasibətlərinə həmişəlik son qoyan Troya müharibəsində təsdiqlənmişdi. Yadda saxlamaq lazımdır ki, Hefest Afroditanın – atasının xalasının əri idi: qısqanc, lakin ilahələrin ən gözəli tərəfindən sevilən ər. Buna görə də, Hefest – öz arvadının qardaş nəvəsi – Pandoraya təkcə Afroditaya qarşı duyduğu ehtirası yox, bütün qısqanclığını da qoymuşdu.
PANDORANIN EYİBLƏRİ
Pandoranın, kütbeyin kişi tayfasında qarşısıalınmaz və tükənməz şəhvət oyadan gözəlliyi bir qədər Hefestin anasını xatırladırdı. O da tanrıların atasını və insanları istənilən həyacanverici işdən yayındırmağı bacarırdı.
Əgər Hefestin quraşdırdığı qadın müəyyən qaydalara əməl etsəydi, bu xüsusiyyətlərə dözümlü yanaşmaq olardı və o, kişi dünyasına heç bir özəl məsrəflər bahasına başa gəlməzdi. Amma Ledanın doğduğu yumurtadan çıxmış Füsunkar Yelenadan fərqli olaraq, Pandoraya dörd eyib verilmişdi: tənbəllik, maraq, qısqanclıq və qisasçılıq. Çox güman ki, onun beşinci eyibi əvvəlkilərin hər cür harmoniyadan məhrum uzlaşması idi: biz bu dəstdə artıq tabe olan bioloji alt növ kimi – eyni vaxtda həm nifrət edilən, həm arzulanan, həm təhlükəli, bəzən də, həddindən artıq vacib məsələlərdə “yuxarı alt növdən”-kişilərdən üstün olan qadına qarşı münasibəti müəyyənləşdirən həddindən artıq tipik kişi stereotipləri görürük.
PROMETEY HAQQINDA MİF
Prometey, qardaşı Epimeteylə birlikdə insanı yaradarkən texniki təlimatın bəzi şərtlərinə riayət eləyə bilməmişdi. Başlanğıcda o, bu vəziyyətdən yalnız bir çıxış yolu tapdı: əlindəki modeli üzə çıxartmaq üçün sınaq şərtlərini saxtalaşdırmaq lazımdır. Prometey, insanın öz gücünə yenməli olduğu bütün zəiflikləri və xəstəlikləri, əzabları və qorxuları, tədricən, dərin bir pifosda (çəllək) gizlətdi.
İnsanın şüurlu varlıq kimi hərəkət etməsinə mane olacaq əzabların, bəlaların sırasına ifrat xəyalpərvərlik də daxil idi. Və Hefest bu meyli – imkansızı arzulamaq – öz “seyfinə” qoymuşdu. Ancaq çəllək dolub-daşmağa başlayanda Prometey başa düşür ki, insan sınaqdan öz daxili resursları hesabına keçə bilməyəcək və öz övladını ilahi odla – Zevsi Zevs, Hefesti Hefest eləyən alətlə təchiz eləmək qərarına gəlir. Prometey başa düşürdü ki, bir halda ki onun özü Tanrıdı və məhv edilə bilməz, Zevs, onun əsərini məhv etmək üçün mütləq bir şey fikirləşəcək. Hesiod, Zevsin öz istəyinə necə nail olacağını Prometeyin bilib-bilmədiyini dəqiqləşdirmir, amma mifin məlum və ümumi qəbul olunmuş versiyasında aşağıdakı məlumat verilir.
Prometey Epimeteyə, Zevsin heç bir hədiyyəsini qəbul etməməyi tapşırır. Eyni vaxtda Zevs yeni yaradılmış Pandoranı qasidlərin və tacirlərin tanrısı Hermesin müşayiəti ilə birbaş Epimeteyə göndərir. Prometey tərəfindən xəbərdarlıq edilmiş Epimetey Pandoradan imtina edir. Bundan qəzəblənən Zevs Hefestə, Prometeyi indiki Qafqazın mineral sular bölgəsindəki dağlardan birinə zəncirləməyi əmr edir. Orda hər gün bir qartal titanın ölümsüz ciyərini didir, amma ciyər, quşun hər naharından sonra yenidən bərpa olunur.
Prometeydən daha çox Zevsi xarakterizə edən daha bir maraqlı detal: Epimeteyi qorxutmaq və digər tanrıları yanıltmaqdan ötrü Zevs Prometeyi Afina ilə birlikdə olmaq istəyində ittiham eləyir. Hətta deyəsən, titanı dağlara, məhz, Afina aldadıb çağırır, ancaq Olimp dağları yerinə Prometey Qafqaz dağlarına düşür. Süjetin belə dönüşü xüsusilə maraqlıdır: Afina ilə Prometeyin görüşməsi heç bir halda mümkün deyildi, ancaq bu şayiənin sətiraltında – tanrıların özlərinin də xilas etmək istədikləri mükəmməl insanın istehsalının baş tutmaması haqqında fikir yatır.
Yalnız fədakar qardaşının necə bir bəlaya düşdüyünü öyrənəndən sonra Epimetey qərara gəlir ki, Zevsin hədiyyəsindən imtina etməyib Pandora ilə evlənsə, daha yaxşı olar.
PANDORANIN YEŞİYİ AÇILDI
Yuxarıda da deyildiyi kimi, tənbəl, ancaq hər şeylə maraqlanan Pandora tezliklə pifosu tapır və ordan nəsə götürüb gələcəkdə istifadə etmək üçün öz bəzək qutusuna, ya da artıq onun adını daşıyan yeşiyinə qoymaq istəyir. Amma çəlləyi açan kimi Hefestin topladığı, “İnsan” adlı avtonom kompüter əlavəsinin xətalarını sərbəst buraxır. Yalnız Hermesin müdaxiləsi nəticəsində bəzək qutusunun içində bəzi şeylər qalır.
Bütün hallarda insanı təqib edən və bir müddət Pandoranın bəzək qutusu ilə Prometeyin çəlləyində gizlədilmiş bəlalar – dəlilikdən tutmuş xəstəliklərə və qüsurlara qədər hər şey – azadlığa çıxır və o vaxtdan insandan əl çəkmir.
PANDORA HAQQINDA MİF ANTİFEMİNİST PRİTÇA KİMİ
Yazıçı və mifoloq Robert Qreyvs əmin idi ki, bu nağıl “əsl mif deyil, antifeminist pritçadır, özü də ola bilsin ki, Hesiodun özü tərəfindən uydurulub”. Qreyvs Pandoranı (Pandora “hamı tərəfindən mükafatlandırılmış” deməkdir) torpaq ilahəsi Reya ilə eyniləşdirir. Pessimist əhval-ruhiyyəli Hesiod insanın ölümlü olmasında, həyatda çoxsaylı bəlalarla üzləşməsində, qadınların ərlərinə xəyanətə meylli olmasında Reyanı təqsirləndirirdi.
Pandora haqqında mif – “lazımi sınaqlardan keçirilmədən istehsalata buraxılmış təhlükəli və düşüncəsiz qadın” haqqında ustalıqla hörülmüş ideologemadır. Hesiodun Pandora haqqında şeirlərinə verilən izahlarda ən primitiv qadın düşmənçiliyi ideologiyasını kainatın antropoloji dövrləşdirilməsi ilə bağlı edilən ilk cəhdlərlə barışdırmaq arzusu hiss olunur.
Sözügedən dövrləşdirməyə əsasən, insanlardan ibarət ilk məhsul Attikada yığılıb, ilk insan – Alalkomeney isə dərhal Zevslə Heranın məiyyətinə daxil olub və tez-tez onların mübahisələrini həll edirmiş, hətta Afina balaca olanda ona dayəlik eləyib.
Lakin bizim yadımızdadır ki, Afina yaraqlı-əsləhəli və tamamilə yetkin halda öz atasının başından doğulmuşdu. Bundan bir qədər əvvəl Zevs sevgilisi, hamilə Matildanı udmuşdu, çünki dünyaya gələcək oğlu Kronidanın onu taxtdan salacağından qorxurdu. İlk insan nəsli Zevsin atası Krona da sitayiş edirdi, hərçənd onlar heç bir qurban vermirdilər, vegeterian idilər, şad-xürrəm yaşayırdılar, qocalmırdılar və ölmək əvəzinə rahat yuxuya gedirdilər.
Qızıl nəsil bəşəriyyəti hələ də xoşbəxt yuxularda müşayiət edir. Ədalət müdafiəçiləri və həqiqətpərvər insanlar qızıl nəslin xoşbəxt təmsilçiləri hesab olunurlar.
Digər tərəfdən əksər arxaistlərə və mühafizəkarlara qadın düşməni Hesiodun niyyəti daha yaxındır və sonrakı dövrlərdə tez-tez, demək olar ki, Hesiodun mifi ilə yaşayan filosoflar meydana çıxır. Məsələn, məşhur alman pandoraçı-filosofu Artur Şopenhauer onlardan biridir.
QƏHRƏMANLIQ EPOSU
Hesiod və təfsirçisi gümüş əsrin insanlarını “ana uşaqları” adlandırır: onlar hər şeydə qadınlara tabe olmağa o qədər alışıblarmış ki, ancaq mızıltıları və deyingənlikləri ilə məşhur imişlər, elə buna görə də, Zevs onların hamısını tələf eləyib.
Gümüş əsrindən sonra gələn mis nəsli artıq silahdan istifadə etməyi bacarırdı, onların döyüşkənliyi qəddarlıqlarına səbəb oldu və taun mis nəslinin axırına çıxdı.
Mis əsrinin insanlarını əvəz eləyən dördüncü – qəhrəman nəsil tanrılarla ilahələrin ölümlü kişi və qadınlarla qarışıq ittifaqlarının bəhrəsi idi. Qəhrəmanlıq eposu onlardan bəhs edir. Lakin cəngavərlik və siyasi şöhrətləri onların, qohumların qətli, insest, insan oğurluğu və s. bu kimi çoxsaylı keyslər yaratmalarına mane olmamışdı.
Qəhrəmanlıq əsri uzun müddət davam edə bilməzdi, çünki Zevs Pandoranı yaratmaq əmrini, məhz, bu əsrin başlanğıcında vermişdi. Bir çox tədqiqatçıların fikrincə, Pandoranı astagəl Epimeteyin yanına aparan Hermes – insanlarla tanrıların bir-birinə bəslədikləri fundamental inamsızlığın alleqoriyasıdır. Unutmayaq ki, Hermes mütəmadi olaraq, Persefonanı Aiddən götürüb anasının yanına gətirir, sonra da yeraltı səltənətə geri qaytarırdı. O cümlədən Evridikanı da əvvəlcə Orfeyin yanına gətirib sonra geri qaytaran Hermes idi.
Qəhrəmanlıq əsri insanlarının faicəsi bir də onda idi ki, onlar Pandoradaya qeyri-iradi qoyulmuş və daima əlavə şərhə ehtiyacı olan güclü erotik başlanğıcı anlayırdılar.
“Pandora” nədir, axı?! Pandora həm də o kəsdir ki, hətta qəhrəmanlıq əsrinin rasional insanı belə, onun naminə “hər şeydən keçə” bilər. Hermesin, Epimeteyin yanına gedən Pandoranı müşayiət etməsinin bir səbəbi də budur.
Növbəti əsrin bəsit insanından gələcək təhlükəni hiss edən Ziqmund Freyd də, onu tənqid edən Erix Fromm da sirli cütlüyün bu funksiyası haqqında danışır.
Bəli, bütün bu nəsillərin yerini dəmir insanlar tutacaq. Onların əsas xarakteristikası cinayətkar əməllərin özü yox, əsrimizin amansız kollektiv yalanı hesab olunur. Buna görə də, ikiqat, hətta üçqat rekursiya mücəssəməsi olan Pandoradan böyük maraqla xəbər gözləməyimizdə təəccüblü heç nə yoxdur.
Zaman-zaman hətta inkişaf etmiş ölkələrdə belə alovlanan, Yer üzündəki əksər ölkələr üçün kədərli norma sayılan qadın düşmənçiliyi qığılcımları bu marağımızı xüsusilə gücləndirir.
Səhifəmizdə hər hansı səhv və ya qeyri-dəqiq məlumat gördükdə, həmin mətni seçib Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bu barədə bizə məlumat verməyinizi xahiş edirik.
Ən yeni yazılar
