Son illərin yeni trendlərindən biri də insanların öz şəcərələrini, eyni zamanda “etnik kimliklərini öyrənmək” üçün DNA testləri verməsidir. Etnik kimliyi öyrənməyi dırnaq içində yazmağımın səbəbi isə əslində bunun DNA testi ilə müəyyən ola biləcəyinə şübhə ilə yanaşmağımdır.
Məsələ burasındadır ki, DNA testi ilə məlum edilən, guya ki, etnik kimliyin nişanəsi kimi təqdim olunan gen haploqruplarının ən sonuncu mutasiyaları insanların hələ oturaq həyata keçmədiyi, dillərin və mədəniyyətlərin yaranmadığı zamanlarda baş vermişdi. O zaman insanlar hələ ki, torpağa heç nə əkib onun aylarla bitməsini, illərlə yetişməsini gözləmir, digər canlıları ovlaya-ovlaya, bitkiləri yeyə-yeyə hələ ki, sərhədlərin çəkilmədiyi planetin üzərində maneəsiz hərəkət edirdi. Bir-birlərilə rabitəni də dilin yaranmadığı o qədim çağlarda boğazlarından çıxardıqları müəyyən səslərlə qururdular. Bir sözlə, indi insanların sorağında olduğu etnik kimliklər o zaman ümumiyyətlə mövcud deyildi və hələ xeyli sonra yaranmağa başlayacaqdı. Kobud müqayisə etsək, haploqruplar qan qrupları kimi bir şeydi; qan qruplarına görə xalqları müəyyən etmək mümkün olmadığı kimi, gen qruplarına görə də etnik kimliyi müəyyən etmək mümkün deyil.
Di gəl ki, insanların öz kimliklərinə dair marağı da bitib-tükənmək bilmir. O zaman bunun müəyyən olunması üçün hansısa parametr lazım gəlsə, çox güman ki, biz əvvəla dil faktorunu seçməliyik. Fikrimcə xalqları, etnosları bir-birindən fərqləndirən, ona kimlik verən əsas faktor fiziologiya, dəri rəngi, ya da gözün forması deyil, dildir; özü də sonradan öyrənilmiş yox, gözünü açandan eşitdiyin, danışdığın, fikrini ən yaxşı ifadə etdiyin və ən əsası, düşündüyün dil.
Dil çox mühüm bir funksiya daşıyır – o, şüurun axın istiqamətini müəyyən edir. Danışanda, xüsusən də düşünəndə bizim şüur axınımızı yönləndirən əsas faktorların arasında cümlənin öyrəşdiyimiz quruluş tərzi, həmçinin sözlərin mənaları dayanır. Gəlin razılaşaq ki, cümləsini mübtəda ilə başlayan insanlarla xəbərlə başlayanların düşüncə tərzində şübhəsiz ki, müəyyən fərqlər mövcuddur. Ya da, “yoxlamaq” deyəndə “yox”u tapmağa girişənlə, “проверить” deyəndə məsələyə inam müstəvisində baxan – təbii ki, fərqli düşüncə naviqasiyasına malikdirlər.
Yəqin heç kim mübahisə etməz ki, “fransız burnu”, ya da “türk qulağı” daha dumanlı və qeyri-dəqiq təyinlərdir, nəinki “fransız dili” və “türk dili” kimi yuxarıdakılarla müqayisə edilməyəcək dərəcədə konkret məfhumlar. Bir misal da çəkim, əgər bir nəfərin hər iki bioloji valideyni keniyalıdırsa, amma doğulduğu gündən etibarən yaşadığı ölkə Almaniya və ana dili də almancadırsa; tutaq ki, onu yuxudan qaldırdığımızda H2O göstərib, bunun nə olduğunu soruşsaq Wasser deyəcəksə, demək qarşımızda duran şəxs əsl almandır və bizim onu başqa millətdən saymağımız üçün böyük əsasımız yoxdur.
Beləliklə, ana dili azərbaycanca olanları da türkcə düşünənlər, qısaca desək türklər kateqoriyasına aid edə bilərik. Çünki bizim şüurumuzun altında indiki bizə qətiyyən bənzəməyən qədim türklər yatır və bizim şüur axınımızı onların düşüncə formulları yönləndirir.
Linqvistika elmindəki hipotezlərdən birində türk dilləri monqol dili ilə bir qrupa yerləşdirililərək Altay ailəsi kimi klassifikasiya edilir. Bəzi elm adamları mancur, koreya və yapon dillərini də bu qrupda görərək, onların çox qədimlərdə mövcud olmuş vahid bir dildən yarandığını iddia edir. Bunlardan başqa türk dillərinin yuxarıda qeyd edilənlərin hamısından ayrıca, özünün müstəqil bir dil ailəsi olduğu fikrini müdafiə edən alimlər də mövcuddur.
Bizim düşüncə axınımızı yönləndirənlər qədim türklər sayılırsa, onlar barədə, həmçinin bu dilin onlara xarici görünüşcə heç bənzəməyən bizlərin dilinə necə çevrilməsi barədə tarixi ekskursiyaya dalmaq pis olmaz. Həm də nəzərə alaq ki, tarix və mədəniyyət faktorları dil faktoru qədər dərində olmasa da, hər halda etnik kimliyin müəyyənləşməsində mühüm sayılacaq rollar oynayırlar.
Əvvəlcə istərdim qədim türklər barədə son illərdə öyrəndiyim, çox mühüm, amma bizdə populyar olmayan bir neçə faktı sadalayım. Bunların ən maraqlılarından biri “türk” etnoniminin dünya tarixində ilk dəfə eramızın 6-cı əsrində qeyd olunmasıdır – yəni bu söz gözlənilən qədər qədim deyil. İroniyaya bax ki, indi türk xalqlarından biri sayılan qırğızların adı artıq 2-ci əsrdə çinlilərə məlum idi. Yəni türk sözü etnik kimlik olaraq indi onun sub-kateqoriyası sayılan qırğız sözündən belə gəncdir. Çox güman ki, sonradan türk adlandırılanlar da, qırğız adlandırılanlar da əvvəllər hunların tərkib hissəsi olmuş, sadəcə sonradan bu xalqın böyük hissəsinin qərbə doğru irəliləyərək bir müddət sonra Orta Asiyadan indiki Fransaya uzanan böyük bir ərazidə əriyib getməsi və elə həmin 6-cı əsrdə onların bir qolunun türk adıyla tarix səhnəsinə çıxaraq indiki Ukraynadan Çinə qədərki ərazidə böyük bir köçəri imperiyası qurması, eyni xalqa bu dəfə ümumi ad kimi türk deyilməsinə səbəb olmuşdur.
Digər fakt, türk sözünün mənası barədədir. Türkologiya elminə böyük töhfələr vermiş alimlərdən biri V. Bartoldun fikrincə türk sözünün kökündə “törük” (ya da “türük”) sözü durur. Törə (qanun, hüquq) sözündən yaranmış törük kəlməsi çox güman ki, “qanunilik”, “hüquqilik”, “əsaslandırılmışlıq” mənasında işlənilib. Ola bilsin, tarixin hansısa bir anında, güclü tayfalardan biri öz yaşadığı, ya da tutduğu ərazinin qanunla ona məxsus olduğunu bildirmək üçün özünü belə adlandırıb. Yəni “biz burada törükük”, ya da “buranın törükü bizik” deyib və başqalarının da onları belə çağırmasına səbəb olub. Bəlkə də bir yox, bir neçə tayfa müxtəlif ərazilərdə özünü belə adlandırıb və bunun özü sonradan onların hamısına türk deyilməsinə gətirib çıxarıb.
***
Türklüyün bizə aid qisminə keçsək, əvvəla ondan başlamalıyıq ki, biz türk xalqlarının başqalarından xeyli fərqlənən, qədim türklərlə müqayisədə demək olar ki, tamamilə başqa irqi xüsusiyyətlərə malik qoluna – oğuzlara mənsubuq. Oğuz sözünün ilkin qeydlərdə “üç oğuz”, “doqquz oğuz” kimi söz birləşmələrində istifadə olunması araşdırmaçılara bunun qədim türkcədə sadəcə “tayfa” demək olduğu qənaətinə gətirir. Bir dəfə bəstəkar dostum Türkər Qasımzadə ilə bu barədə söhbətimizdə o, “oğuz” sözünün “oğul-qız” ifadəsinin qısaldılmış variantı ola biləcəyi ilə bağlı mülahizə irəli sürdü. Doğrusu, mən oxuduğum azsaylı kitablarda “oğuz” sözünün bu cür açmasına rastlamamışdım və əgər türkologiya elmində bu kəlməni belə təfsir edən olmayıbsa, mülahizəni əhəmiyyətli və həqiqətə çox bənzər bir tapıntı hesab etmək olar.
Beləliklə əvvəllər sadəcə “tayfa” mənasında işlənən bu söz eramızın 9-10-cu əsrlərindən başlayaraq türklərin Orta Asiyada yaşayan bir qrupunun etnik üst-kimliyi mənasında istifadə olunmağa başlayır. Təxminən eyni dövrdən başlayaraq həmin qrupu paralel olaraq həm də türkmən adlandırırlar və bir neçə əsr sonra “türkmən” sözü “oğuz” sözünü üstələyir.
Türklərin içində oğuz/türkmənlərə ayrıca sub-etnos kimi baxılması boşuna deyildi. Onların antropologiyası klassik türk görünüşündən kəskin fərqlənirdi. Oğuzların nə gözləri təmiz monqoloid, nə də almacıq sümükləri qabarıq idi. Bunun isə çox mühüm bir səbəbi vardı – oğuz/türkmənlər, şərqdən gəlmiş türklərlə Orta Asiyada yaşayan hind-avropalıların (arilər, ya da irandillilər də adlandıra bilərik) – Transoksaniya, Soqdiana və Marqiana əhalisinin qarışmasından meydana gəlmişdi. Onların fizionomiyası arilərə, dil və mədəniyyətləri isə türklərə bənzəyirdi. Hətta araşdırmaçılar klassik oğuz boylarının bəzilərinin adında Orta Asiyadakı hind-avropalıların izlərini də seziblər.
Məsələn “dügərlər” – “toxarlar” və s. Oğuz/türkmənlərin ləhcəsində digər türkdilli xalqlardan fərqli olaraq irandillilərə xas intonasiyaların, həmçinin sözlərin deyilişi zamanı irandillilərə xas ritmin mövcudluğu da onların bu iki qövmün calağı olduqlarına sübut kimi göstərilir. Çox güman ki, bizim nağıllara divlər, bayramlarımız arasına da Novruz o dövrlərdən daxil olub.
Elxani hökmdarlarının vəziri, İslam mədəniyyəti tarixində əhatəlilik baxımından ən görkəmli tarix kitablarının müəlliflərindən biri hesab olunan Fəzlullah Rəşidəddin özünün 1310-ci ildə bitirdiyi məşhur “Cami ət-Təvarix” əsərində oğuzların görkəminin türklərdən fərqləndiyini deyir. Onun fikrincə bu, onların sonradan yerləşdiyi iqlimin (yəni indiki Türkmənistan və Aral dənizi sahilləri) havası-suyu ilə əlaqədar baş verib. Amma cəmi bir neçə səhifə sonra o, xalq arasında gəzən bir əfsanədən də söhbət açır. Rəşidəddin yazır ki, deyilənlərə görə qədimlərdə türkmənlər taciklərə onları özlərindən hesab etməmələri ilə bağlı irad bildirirmiş. Taciklər isə cavabında siz artıq tacik yox, türkmanəndsiz (türkəbənzər) deyirmiş. Məncə bu, iqlimlə bağlı variantla müqayisədə həqiqətə daha yaxın məlumatdır və bir çox məsələlərin, o cümlədən türkmən sözünün etimologiyasının üzərinə işıq salır.
Beləliklə, bəzi İran tarixçilərinin guya Azərbaycan türklərinin yerli İran xalqları olması, sadəcə Monqol işğalları zamanı assimilyasiyaya məruz qalması hipotezini yanlış hesab etmək olar. Bəli, bizim kimliyimizin mühüm substratlarından biri irandilli xalqlardır, amma indiki İranda yaşayanlar yox – qədim zamanlarda Orta Asiyada yaşayanlar; midiyalıların qalıqları, ya farslar yox – parfiyalılar; Monqol yürüşləri zamanı yox – ondan xeyli əvvəl. Ümumiyyətlə, kütləvi təhsil sistemlərindən qabaq böyük assimilyasiyalar demək olar mümkünsüz idi. İnsanlar hakim zümrələrlə ünsiyyət zamanı onların dilində danışa bilərdilər, amma evlərdə, məhəllələrdə, kəndlərdə hamıya nəzarət etmək mümkün ola bilməzdi. Zatən nəzarət etmək istəyən də olmurdu. Dil və etnik kimlik Yeni Tarixə qədər elə də mühüm məna kəsb etmirdi – əsas hansı dinə, məzhəbə inanmaq və ya hansı sosial sinfə mənsub olmaq idi.
Artıq ümumilikdə türklərdən və xüsusilikdə oğuz/türkmənlərdən bəhs etdiksə mövzunu bir az da konkretləşdirib özümüzə keçə bilərik. Bu gün oğuzların əsas üç varisi – türkmənlər, azərbaycanlılar və Türkiyə türkləri hesab olunur. Türkmənlərlə məsələ aydındı – onlar bizim yarandığımız coğrafiyanı tərk etmədən, bir zamanlar Marqiana adlanan torpaqlara öz adlarını verərək, [hazırda əlbəttə o qədər şad-xürrəm sayılmasalar da, hər halda] oralarda yaşayırlar.
Türkiyə türklərinin əsas mədəni sələfləri Səlcuqlar hesab olunur. Oğuz türklərini Kiçik Asiyaya aparan da, orada indiyədək davam edən türk mədəniyyətinin bünövrəsini qoyan da onlar sayılır.
Amma baxmayaraq ki, Səlcuqların yolu indi biz yaşadığımız torpaqlardan keçmiş və şübhəsiz bu coğrafiyaya da müəyyən təsir buraxmışsa da, hər halda bizim mədəni ənənəmizi onlara bağlamaq çox çətindir.
Çox güman ki, Azərbaycan türklərinin (həmçinin Şərqi Anadolu türkləri və İraq türkmənlərinin) mədəni və siyasi ənənələrinin kökündə Monqol yürüşləri zamanı bu torpaqlara gəlmiş, Elxani dövlətinin həm qurulması, həm də yıxılmasının əsas iştirakçıları olmuş türkmənlər dayanır.
Bu arada, Monqol yürüşləri barədə alimlərin şübhə etmədiyi, amma kütlələr arasında o qədər də populyar sayılmayan bir fakta nəzər salmalıyıq: Monqol orduları faktiki olaraq azsaylı monqol hərbi elitanın komandası ilə hərəkət edən çoxsaylı türkdilli xalqlardan ibarət idi. Böyük ehtimalla dünyadakı türk xalqları və monqolların say proporsiyası o vaxt da elə indikinə yaxın imiş. Çingiz və varislərinin qurduğu, ərazi baxımından tarixin ən böyük imperiyasının sonuna nəzər yetirsək görərik ki, Monqol dövlətçiliyinin bir institut kimi yoxa çıxmasından dərhal sonra Şərqi Avropadan Çinə, Sibirdən Suriyaya qədər ərazidə istisnasız olaraq türkdilli xalqların dövlətləri peyda olur.
Şübhəsiz, bu torpaqlara türkdilli xalqların ayağı Monqol yürüşlərindən də, hətta Səlcuqlardan da xeyli əvvəl, yəqin ki, eramızın ilk əsrlərindən başlayaraq dəyməyə başlamışdı. Amma Səlcuqlar da daxil olmaqla onların heç birinin mədəni-siyasi ənənələri bu ərazilərdə tam oturuşa və güman ki, ciddi etnik-demoqrafik dəyişikliklərə səbəb ola bilməmişdi.
Elxanilərdən üzü bəri isə Çobanilər-Qaraqoyunlular-Ağqoyunlular-Səfəvilər-Qacarlar-Xanlıqlar-Azərbaycan Respublikası kimi demək olar ki, əhəmiyyətli şəkildə qırılmayan xətt izləmək mümkündü. Rusiyanın XIX əsrdə bu torpaqları işğalı belə içimizdəki azsaylı savadlı şəxslərə tarixi unutdurmamışdı: Qarabağnamə kitablarında Qarabağ xanlarının şəcərəsi monqol Hülakü xanla Türküstandan (!) gələnlərlə əlaqələndirilir, hətta XX əsrin əvvəllərində şair Əhməd Cavad Azərbaycan bayrağını “Elxan övladı” adlandırırdı.
Bundan başqa bizim kimliyimizin mərkəzi şəhəri Təbrizin də ulduzu Elxanilər dövründə parlayır. Əvvəllər nəinki Ərdəbil və Gəncədən, hətta Bərdə və Dərbənddən də əhəmiyyətsiz sayılan Təbriz məhz monqol Elxani hökmdarlarının oranı paytaxt seçməsi ilə nəinki bu coğrafiyanın, bəlkə planetimizin o dövrdəki ən mühüm şəhərlərindən birinə çevrilir. Beləliklə, Təbrizin gözümüzdəki paytaxt məqamının da kökü o dövrə gedib çıxır. Bayaq adlarını sıraladığım sülalələri siyasi olaraq bir-birinə bağlayan ən mühüm faktorlardan biri də məhz Təbrizdir. Təbriz onların hamısı üçün təxminən 4 əsr paytaxt, növbəti əsrlərdə isə ikinci ən mühüm şəhər hesab olunub. Yəni onlar faktiki olaraq vahid ölkənin, vahid mədəniyyətin başında bir-birini əvəz edən siyasi partiyalar kimi hərəkət ediblər.
Şübhəsiz, biz müasir İran və digər ərazilərdə də müəyyən antropoloji dəyişikliyə məruz qalmışıq, amma bu da digər hallardakı kimi, təbii yolla baş verib. Bildiyimiz kimi, bioloji növün yaşaması üçün ətraf mühit çox böyük əhəmiyyət daşıyır. Yəni təkamül yalnız güclüləri deyil, həm də uyğunları seçir. Bu baxımdan qoca Rəşidəddin türkmənlərin antropoloji dəyişməsində iqlimin rolunu qabartmaqla hansısa mənada haqlı idi. Amma bu məsələlər tam da o deyən şəkildə – yeni köçülən ərazinin havasını udmaq və suyunu içmək şəklində baş vermir. Təbiət yalnız növbəti nəsillərin arasından özünə uyğunları saxlamağa başlayır. Belə bir misal çəkək: deyək ki, bir türkmən Monqol yürüşləri zamanı gəldiyi bu coğrafiyada bir yerli qeyri-türkmənlə evlənir. Tutaq ki, onların iki övladı dünyaya gəlir: uşaqların da hərəsi xarici görünüşcə valideynlərin birinə bənzəyir. Və sonra hər iki uşağın nəsli davam edir. Üstündən keçən yüzilliklər boyu bu torpaqların suyu, havası, qidası iki variantın arasından hansı antropoloji şəkli qoruyacaq? Şübhəsiz ki, fizionomiyadakı Orta Asiya nişanələri nəsildən-nəsilə azalmağa doğru gedəcək.
Amma bu uşaqlar da, onların nəsilləri də özlərini türkmən hesab edir, türkməncə danışır, türkməncə düşünür və türkmən mədəniyyətini daşıyırlar.
Səlcuqi yürüşləri ilə gələn oğuz/türkmənlərlə Monqol Yürüşləri zamanı gələnlərin arasında mühüm fərqlərdən biri onların İslama münasibətləri idi. Birincilər İslamı Orta Asiyada qəbul etmişdi və uzaqdakı Bağdad onların gözündə ideallaşdırılmış mahiyyətə malik idi. Ona görə onlar bütün Yaxın Şərqi tutanda Bağdada əl dəymir, xəlifənin dini rəhbərliyini tanıyır və əsas fəaliyyətlərini davamlı olaraq xristianlarla savaşda sürürdü. İkincilər isə görünür əsasən hələ də təbii güclərə sitayiş edən tenqriçilər imiş ki, İslam barədə skeptik fikirdə olduqlarından 1258-ci ildə Bağdadın tutulub dağıdılmasında həvəslə iştirak edirlər. Bu arada, adını çəkdiyim hadisənin dünya tarixində necə mühüm bir yeri olduğunu da xatırlatmaq yerinə düşər: o zamanlara qədər hələ də dünyanın ən böyük elm mərkəzlərindən sayılan Bağdad əhalisinin bir həftə ərzində qırılması və qul edilməsi İslam dünyasını indiyə qədər davam edən qaranlığa qərq edən əsas səbəblərdən sayılır.
Monqol Yürüşləri zamanı gələn oğuz/türkmənlər yalnız yarım əsr sonra, Elxani hökmdarı Qazan xanın fərmanı ilə – yəni administrativ yolla İslamı qəbul edir. Görünür bu səbəbdən onlar heç vaxt İslamın ortodoksal cərəyanına – sünniliyə meyl etmir və tenqriçi kultlar əlavə etməyin mümkün olduğu sufi təriqətlərinə könül bağlayırlar. Hətta sünni kimi tanıdığımız Ağqoyunlu Uzun Həsən belə idarəsində olan türkmənlərin şəriətlə idarəsini mümkünsüz saydığından, konkret hüquqi ehtiyacların ödənilməsi üçün türkcə Qanunnamə yazmağa məcbur olmuşdu. Bütün bu səbəblərdən yuxarıda qeyd olunan, XI və XIII əsrdə iki axınla gələn oğuz/türkmən mədəniyyətlərini ayıran xəttin Anadolunun şərqindən – vaxtilə Elxanilərin, sonra Ağqoyunluların və nəhayət XVI əsrin ilk onilliyində Səfəvilərin qərb sərhədini təşkil edən xətdən çəksək, böyük yanlışlıq etmiş sayılmarıq.
Şərqi Anadoluda yaşayan ələvilər XVI əsrin əvvəllərində baş verən hadisələri hələ də yaxşı xatırlayır, mahnılarında Şah İsmayılı öyür, Anadoluda onların 40 000 həmfikrini edam edən Osmanlı sultanı Səlimi qınayır – və ən mühümü bunlar hansısa romanın, filmin, ya da müasir təhsil sisteminin vasitəsilə deyil, nəsildən-nəsilə ötürülən yaddaşla baş verir. Bir zamanlar Səfəvilərin idarəçiliyində olan ərazilərdə indi yaşayanların arasından heç kəs Anadolu ələviləri qədər qızılbaş mədəniyyətinə bağlılığını qoruyub saxlaya bilməyib. Görünür bunun səbəbi onların təxminən o zamandan sünni dövlətinin sərhədlərinə daxil edilməsi və bu vəziyyətlərinə görə mədəni müqavimət hisslərinin güclənməsidir. Onlar heç vaxt Osmanlı sultanını öz hökmdarı saymayıb və öz şahının xatirəsini unutmamağa çalışıb.
Sərhədin bu tərəfində isə başqa hadisələr cərəyan etdi. İndiki ələvilərlə o dövrdə demək olar tam identiklik daşıyan bizlər, özümüzün sonrakı şahlarımızdan biri – Şah I Abbas tərəfindən “əsl müsəlmanlığı”, daha doğrusu şiəliyin indiki hala gəlmiş xəttini yaşamağa vadar edildik. Məsələ burasındadır ki, Şah Abbas zamanında Səfəvi dövlətinin o dövrə qədərki sistemi – faktiki türkmən tayfa konfederasiyası ləğv olunaraq mərkəzləşdirilmiş sistemə keçirildi. Amma bu sistem dəyişikliyi İsfahanda baş verdiyindən, şəriət sualları da oradakı din bilicilərinə verilir, onların fikri əhəmiyyətli sayılırdı. Anadoludakı ələvilərin situasiyasından fərqli olaraq, buradakı doktrina dəyişikliyini bizim öz şahımız etdiyindən böyük etiraz doğurmadı və əvvəlki bir çox ənənələr itirildi. Bir qədər cəhd etsək, o dövrün havasını təsəvvür edə bilərik: İsfahandan gəlmiş “komissiya” bizim indiki Mərkəzi Aran rayonlarında, ya da Güney Azərbaycanın Marağa şəhərinin yaxınlığında yaşayan türkmənlərin tutaq ki, dəfndə saz çalmaq adətini küfr sayır, “vaveyla, sazla ölü basdırmazlar, atın bu tərakiməliyin (tərakimə – ərəbcə türkmənlər deməkdir) daşını, müsəlman olun, müsəlman!” deyirmiş. Bəlkə elə o zamandan başlayaraq öz türkmən kimliyimizi unutmuş və özümüzü “müsəlman” kimi identifikasiya etməyə başlamışıq. Ola bilsin maarifçi yazarlarımızın əsərlərindəki güneydən gələn şeyxlər, dərvişlər də Şah Abbas zamanındakı “biz bu dini bilmirik, çağıraq İsfahandan bir nəfər gəlsin, bizə başa salsın” şəklindəki düşüncə halımızın əks-sədası imiş.
Beləliklə, söhbətimizin əvvəlinə qayıtsaq, bəzən internetdə rastlaşdığımız ay “Türkiyədə cəmi 4% genetik türk varmış”, ay “ermənilər genetik olaraq hindli imiş” kimi xəbərləri həqiqət kimi qəbul etməməliyik: əgər bir adam ermənicə düşünürsə, özünü erməni sayırsa, istər qaraşın olsun, istər sarışın, istər lap yaponlara bənzəsin – bütün hallarda onu erməni saymaq daha doğru olar.
Milli kimliyi bioloji deyil, sosioloji fenomen saysaq bizim milli kimliyimizin kökündə türk və ari hibridi olan oğuzların dayandığını hesab edə bilərik: onları türkcə düşünən arilər də adlandırmaq olar. Oğuzların arasında isə bizə – Azərbaycan və İran türkləri, İraq türkmənləri və Anadolu ələvilərinə – ayrıca vahid kimlik qazandıran əsas xüsusiyyət İslamın qeyri-sünni təriqətlərinə meyl etməyimizdir.
Səhifəmizdə hər hansı səhv və ya qeyri-dəqiq məlumat gördükdə, həmin mətni seçib Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bu barədə bizə məlumat verməyinizi xahiş edirik.
