Demək olar ki, hər «sol-sağ» və ya «sosializm-kapitalizm» mövzulu debat-müzakirələrdə, sağçıların belə bir ironik iradını eşitmək olur: “Əlindəki kapitalizmin yaratdığı Iphone-la Facebook-a girib kapitalizmi tənqid edirsən, ikiüzlüsən” və ya “kapitalizmi bəyənmirsən amma Iphone-nun var”.

Bu arqument kapitalizm və azad bazar tərəfdarları tərəfindən mövcud sistemin hər hansı aspektini tənqid edən və bununla bərabər Iphone, ya da digər texnoloji avadanlıqlardan istifadə edən fərdləri ikiüzlü adlandırmaq üçün kifayət(!) edir. Sözügedən arqument Iphone və digər bütün məhsullarınkapitalist cəmiyyətdə istehsal olunduğu (və ya kapitalistlər tərəfindən) və sistemin tənqidçilərinin bu məhsullardan istifadə etməsinin, onların anti-kapitalist mövqeyi ilə təzad təşkil etdiyi iddiasına əsaslanır. Hərçənd, bu cür, yumşaq desək, sadəlövh arqument ciddiyə alınmaya da bilərdi, lakin son vaxtlar mənimlə şəxsi müzakirələrində xeyli insanın Iphone-a istinad etməsi, hətta Jordan Peterson kimi məşhur intellektualların bu səhvə düşməsi göstərir ki, bu yanaşmanın əsaslı tənqidə ehtiyacı var. Bu səbəbdən, “Iphone arqumentinin” əsassızlığı və məntiqsizliyini göstərmək üçün fərqli müstəvilərdə, bir neçə qısa müstəqil mülahizə yürüdəcəyəm. Bu mülahizələrdən hər hansı birinin doğruluğu “Iphone arqumentinin” yanlışlığını sübut etməyə kifayət edir.

İlk olaraq vurğulanmalıdır ki, kapitalizm, kommunizm, sosializm və ya hər hansı “izm” məhsul istehsal etmir, əmtənin ərsəyə gəlməsi işçilərin əməyi ilə mümkün olur. “İzm” isə daha çox onun necə bölüşdürüləcəyinə qərar verir. Lakin, gəlin əvvəlcə “Iphone”nun məhz kapitalizm, azad bazar münasibətləri sayəsində ortaya çıxdığını və hazırkı sistem xaricində onun mövcud ola bilməyəcəyini fərz edək (bu fərziyyənin niyə yanlış olduğuna isə sonra qayıdacağam) və təkzibimizə müqayisəli arqumentlə başlayaq.

Iphone-dan istifadə etməyin onun istehsal və satış şərtlərini müəyyənn edən sistemi (kapitalizm) tənqid etməklə təzad təşkil etdiyini iddia etsək, istənilən sistem daxilində oxşar məntiqin tətbiqinin absurdluğunu görə bilərik. Məsələn, eyni məntiqlə mülahizə yürütsək, yaşadığımız cəmiyyətin inkişaf etməsini və ya dəyişdirilməsini müdafiə edən fərd də “cəmiyyətin inkişafını istəyirsən, amma bu cəmiyyətdə yaşayırsan” arqumentinə əsasən ikiüzlüdür. Quldarlıq dövründə mövcud quruluşun ədalətsiz olduğunu müdafiə edən qullar da eyni məntiqlə ikiüzlüdür. Qeyri-demokratik siyasi sistemin hakim olduğu ölkədə yaşayan vətəndaşın demokratiya uğrunda mübarizəsi də ikiüzlülükdür. Pulsuz dövlət məktəblərində təhsil alan SSR vətəndaşı yerli iqtisadi və sosial institutların işləyişini və korrupsiyanı tənqid edirsə, o da ikiüzlüdür. Və ya dövlətin sosial proqramlarından yararlanan, dövlət universitetlərində təhsil alan, dövlət subsidiylarından yararlanan istehsalın məhsullarından istifadə edən, ictimai nəqliyyatdan istifadə edən, parkda oturub dincələn, bir sözlə – dövlət və ictimai sektorun istənilən xidmət və məhsulundan yararlanan kapitalist, özəl sektor dəstəkçisi fərd də ikiüzlüdür. Beləliklə, sözügedən arqumentin məntiqinə əsasən istənilən sistem və cəmiyyət quruluşu daxilində yaşayan və həmin quruluşun müəyyən aspektlərinin inkişaf etdirilməsi gərəkdiyini düşünən hər kəs ikiüzlü adlandırılmalıdır. Bu məntiqin etibarsızlığı aydındır.

İndi isə yuxarıda əsaslandığımız fərziyyənin yanlışlığını – Iphone-u bütünlüklə kapitalizmə və özəl sektora borclu olmağımız mifini aydınlaşdıraq. Bir daha vurğulanmalıdır ki, Iphone və ya hər hansı məhsulu istehsal edən kapitalizm deyil, onun istehsalında iştirak edən işçilərdir. Ən önəmlisi, Iphone-u bir smartfon edən hər bir texnologiya özünün kəşfini və maliyyəsini dövlətə borcludur. Apple şirkəti özünün ilkin dövrlərində ABŞ dövlətindən 500 000 dollar məbləğində dəstək əldə etmişdi. Iphone-nun istehsalında istifadə olunan bütün texnoloji yeniliklər: internet, GPS, sensor ekran və hətta səsli-aktivləşən cihaz Siri və başqa texnologiyalar dövlət maliyyəsi ilə ixtira edilmiş və inkişaf etdirilmişdir: İnternet ABŞ-ın Qabaqcıl Tətqiqat Layihələri Agentliyi (DARPA) tərəfindən, GPS ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələri, Sensor ekran isə ABŞ Hava Qüvvələri tərəfindən yaradılmış və maliyyələşdirilmişdir. Bəs bu kəşfləri mümkün edən dövlət sənayəsi necə maliyyələşdirilir? – Vətəndaşların vergiləri ilə. Bu halda, “Iphone arqumentini” bu şəkildə ifadə edə bilərik: “Vətəndaşların vergilərinin maliyyələşdirdiyi dövlət sektorunda kəşf olunan texnologiyalardan istifadə edərək işçilər tərəfindən istehsal olunan Iphone-un xidmətindən yararlandığın üçün kapitalizmi tənqid edə bilməzsən” – tənqidinin əsassızlığını bu cümlədə daha aydın görə bilirik.

Beləliklə, kapitalist iqtisadi formasiyanı bütünlüklə və ya müəyyən komponentlərini tənqid etmək Iphone istifadə etməklə heç bir halda təzad təşkil etmir. Birincisi ona görə ki, arqumentin əsaslandığı məntiq etibarsızdır. İkincisi, bu məhsulu ərsəyə gətirən işçi əməyi və dövlət sektorunda yaradılan texnologiyalardır. Ümumilikdə, “ya mövcud sistem daxilindəki hər şeyi qəbul etməlisən, ya da hər şeyə qarşı çıxmalısan” düşüncəsi yanlış dixtomiyadır. Bu tipli uydurma moral qaydalar fərdlərin tənqid və sorğulama azadlığını məhdudlaşdırmağa və bizi ünvanlandırmağımız gərəkən əsas suallardan yayındırmağa xidmət edir. İçində yaşadığımız hər bir sistem və onun müdafiəçilərinin tənqidi daha yaxşı alternativ axtarışı yolunda zəruri prosesdir.