Müsahibimiz Respublikaçı Alternativ (REAL) Partiyasının sədri İlqar Məmmədovdur. Həmkarım Sevda Sultanovanın da iştirak elədiyi söhbətdə İlqar bəylə, kinodan başlayıb demokratiyanın problemlərinə qədər ən müxtəlif mövzulara toxunmağa çalışmışıq.
– Aygün Aslanlı: İlqar bəy, birincisi, vaxt ayırdığınız üçün təşəkkür eləyirik. Sanki bir az çox düşündünüz bu müsahibə olsun, ya olmasın deyə…
– Çox da fikirləşmədim, axı. Anlaşdıq ki, belə müsahibəni lazım sayırsınızsa, deməli, olacaq. Sadəcə siyasi işlərim o qədər çoxdur ki, peşəmə aidiyyatı olmayan söhbət üçün məqam və həvəs tapmaq çətin olur.
– A.A: Elə hey siyasət, siyasət, siyasət… Aradabir nəfəs almaq lazım deyil?
– Diqqəti bizdə olan bir çox adam məndən ancaq inqilabın saat neçədə olacağını eşitmək istəyir. İnqilabdan məsafədə duran mövzuda danışanda elə bilirlər, uzaydan indicə yerə enmişik.
– A.A: Bu qədər insanın ümidi olmaq necə hissdir?
– Məsuliyyəti ağırdır. Bir var hələ siyasətdə özünə yol açırsan, bir də var hiss edirsən ki, yaxın gələcəkdə bu ölkəni idarə etməli olacaqsan. Davranışım üzərində bunun yükü daha ağırdır, alışmaq da asan deyil. Adam hərdən istəyir ki, küçədə səni kimsə tanımasın, heç kimə cavab vermək borcun olmasın. İndi yolda birinin mənə yönəlmiş baxışını tutmayanda belə, özümü günahkar kimi hiss edirəm.
– Sevda Sultanova: Sirr deyilsə, küçədə sizə yaxınlaşanlar ən çox nə soruşurlar?
– Çox sual vermirlər. Hər on nəfərdən doqquzu nəzakətli şəkildə simpatiya və dəstəyini ifadə eləyir. Bəlkə, biri sual verə… Nadir hallarda siyasi müzakirəyə, ya da siyasi fikir mübadiləsinə keçirik. Mən heç xatırlaya bilmirəm, məzmunca böyük müzakirələr olub, ya yox. Bəlkə də olub, iki-üç dəfə. Say azlığı səbəbilə, onları ümumilikdə xarakterizə eləmək düzgün deyil.
– S.S: İnsanların sizdən gözləntiləri çoxdur, yəqin.
– Cəmiyyət özünə xilaskar axtarsa, onu tapacaq, mütləq tapacaq, pis mənada tapacaq. 1990-ların əvvəllərində cəmiyyətimizin beyninə “kimsə gəlsin, bizi xilas eləsin” fikri yeridilmişdi. Budur – gəldi, “xilas” da etdi. Xilaskar axtarışı diktaturanın birinci addımıdır. Axtarırsansa, tapacaqsan. Xilaskar axtarışı sindromundan qurtulmaq, sistem quruculuğu işinə keçmək lazımdır. Bu isə çətindir. Xilaskar axtarmağa nə var ki? Asandır. Kimisə xəyalında bəzəyirsən, ya da onu sənin üçün bəzəyirlər, çəhrayı eynək taxırsan, ya da o eynəyi sənin gözünə taxırlar, baxırsan ki, gözəldir. Səhəri gün bir xətası olduğunu zənn edən kimi, ya da onun xətaya yol verdiyini sənin beyninə yeridən kimi, elə bil çəhrayı eynəyin çat verir.
– A.A: Siyasətə hələ qayıdacağıq. İcazənizlə, mən əvvəlcə kinodan danışmaq istəyirəm. Son müsahibələrinizdən birində deyirsiniz ki, son illərdə ən çox həbsdə olanda filmlərə baxmısınız. Həbsxanada kinoteatr varmış… Filmləri özünüz sifariş eləyirdiniz, yoxsa ümumi qayda vardı? Məsələn, həftənin bir günü hamı filmə baxır.
– Həbsdən əvvəl filmlərə müntəzəm baxırdım, amma nisbətən az. Buna baxmayaraq, bəyəndiyim filmlərin uzun bir siyahısını tutmuşdum. Həbsdən sonra o siyahıya bir neçə film əlavə elədim. Həbsxananın səhərdən axşama qədər işləyən kinoteatrında hər gün bir neçə film göstərirdilər. İnsanlar da öz maraq dairələrinə uyğun olaraq, gedib baxırdılar. Bəzən dustaqlar baxmaq istədikləri filmi özləri seçirdilər. Hərə öz təcrübəsinə, öz zövqünə görə sifariş eləyirdi. Amma heç kimə arzulamıram həbsxana kinoteatrını. Vaxt orda ən ucuz valyutadır. Hamıda nə qədər desən, var. Ona görə, kinoya xərcləyirlər.
– S.S: Sizin film siyahınızda çox maraqlı filmlərin adlarını gördüm. İzləyəcəyiniz filmləri hansı prinsiplərlə seçirsiniz? Məsələn, o siyahıda Sessil De Millin adını görmək çox maraqlıydı.
– Birincisi, kinoya təklikdə baxmağı sevirəm. Düzdür, həbsdə bir az başqa cürdür. Orda, türkcə desək, məcburən ətrafdan “soyutlanıb” tək olduğunu təsəvvür edirsən. Tək olanda rejissorla elə bil kontaktda olursan. Amma yanında adam varsa, o adamın da sənin gördüyünü görməsinə əmin olmaq istəyirsən. Açığı, kinoavadanlığın son illərdə çox yayılması da bizləri korlayıb. Yəni biz hamımız – siyasi-ictimai proseslərdə iştirak eləyənlər – yaxşı bilirik ki, kameranı hansı təsir üçün necə qoyurlar. Odur ki, hər hansı rejissor bir az başısoyuqluq eləsə, dərhal hiss edirəm. O an filmdən reallığa çıxırsan. Çıxdınsa, təzədən ora qayıtmaq çətindir.
– A.A: Mən belə başa düşdüm ki – bəlkə də yanlış müşahidədir – siz ədəbiyyatdan çox kinoya üstünlük verirsiniz.
– Məktəb illərində daha çox ədəbi tənqidi oxumağa üstünlük verirdim, nəinki bədii əsərlərin özünü. Bilmirəm, niyə belədir. Bəlkə də vaxta qənaət üçündür. Bəlkə də ədəbi tənqidə meylli olmağımın səbəbi rus bölməsində oxumağım idi. Bizə ən çox XIX-XX əsrlərin rus ədəbiyyatını öyrədirdilər. Tənqidin çiçəklənməsi, bədii əsərlərdə ictimai-siyasi anlamların axtarılması – XIX-XX əsrin Rusiyası budur. Çernışevskidən tutmuş Belinskiyə qədər hamısı ədəbiyyatda ictimai-siyasi anlamlar axtarırdılar. Əlbəttə ki, yay tətilində “Hərb və sülh”ü də oxuyurdum, “Qraf Monte Kristo”nu da. XX əsrin sonlarına xas sürətli həyat və düşüncə tərzi üçün nə qədər zülm olsa da, oxuyurdum. Amma əsərlərin hansı ictimai əhəmiyyət daşıdığını izah eləyən tənqid məni daha çox maraqlandırırdı. Məsələn, yeniyetmə vaxtımda bir yerdə rastıma çıxmışdı ki, rus inqilabının rəhbəri Lenin, Çernışevskinin “Nə etməli?” əsərini oxuyandan sonra günlərlə həyəcanlı gəzib. Özü hardasa yazıbmış bu barədə. Fikir verdim ki, həmin əsəri oxuyandan sonra eyni həyəcanı mən də yaşadım. Tələbə vaxtı isə “Svoboda” radiosunda ən çox dinlədiyim veriliş “Maneələrin üstündən” adlı siyasi-mədəni icmal verilişi idi. Yəqin, insanın peşə marağı həmin dövrlərdə – yeniyetmə və gənclik illərində formalaşır. Qısası, bədii ədəbiyyatla, əsasən, aram yoxdur. Amma tonlarla xüsusi ədəbiyyat oxumuşam.
– S.S: Amma, deyəsən, həbsxanada bədii ədəbiyyat da oxuyurdunuz.
– Azadlıqdakı vaxtlarımla müqayisədə bəli, daha çox. Bu yaxınlarda bir videomüsahibədə demişdim ki, bəzi məşhur kitabları dəfələrlə oxumağa cəhd göstərdim, amma oxuya bilmədim. Bulqakovun “Ustad və Marqarita”sını nümunə kimi qeyd elədim. Qabriel Qarsiya Markesin də böyük əsərləri getmirdi ki, getmirdi. Sonra türmə kitabxanasında Markesin öz etirafını tapdım. Yazırdı ki, başqa əsərlərimə görə tanınıram, amma ən sevdiyim “Polkovnikə heç kim yazmır” əsərimdir. Onu oxudum və oxundu. Həqiqətən, Markesin niyə o əsəri sevdiyini başa düşdüm. “Polkovnik”, həddindən artıq kəskin ictimai məsələləri qaldırıb. Gözünün qarşısına 50-60-cı illərin Latın Amerikasını gətirirsən. O zamanın və məkanın ictimai quruluş problemlərini, dərdini. Bizdə dərd nədir? Neft monopoliyası, başqa mafiyalar. Orda problem həmişə nə olub? Ordu. Mənasız. Kim-kimə qarşı vuruşacaqdı? Latın Amerikasının ən ciddi dərdi o idi ki, ordu hər yerdə müqəddəs inəyə çevrilmişdi. Yazıçı da həmin dərddən danışırdı. Yəni bir əsərin sosial-ictimai əhəmiyyətini o dəqiqə hiss eləyirəm. Mən də hesab edirəm ki, “Polkovnikə heç kim yazmır” Markesin ən dəyərli əsəridir.
– A.A: Amma “Ustad və Marqarita”da da öz dövrünün siyasi, sosial-ictimai mənzərəsi, problemləri əks olunub.
– Var, amma mistika bir az mane olur. 1920-ci illərin Rusiyasını ən yaxşı İlf və Petrov təsvir eləyib – son dərəcə komik və sarkastik. Bulqakovun “Ustad və Marqarita”sını oxuyanda fikrin o dəqiqə gedir İlf-Petrova. Elə olanda əsərin mistikasını, ciddiliyini qəbul eləyə bilmirsən. Hər halda məndə belə idi.
– S.S: Onda, yəqin, siz, fantastika, fentezi janrlarını da sevməzsiniz.
– Əksinə, çox sevirəm. Yeniyetmə yaşlarımdan ən çox oxuduğum bədii ədəbiyyat elmi-fantastik əsərlər olub. 1966-cı ildə sovetlərdə dörd cildlik bir toplu çıxmışdı. O toplunu özüm üçün kəşf etməklə elmi fantastika aləminə daxil oldum. İllik toplular çıxırdı, onları izləyirdim, hamı kimi. Həbsdə də bir neçə elmi fantastik əsər oxudum. Ən çox yadda qalanı 1987-ci ildə yazılmışdı. Deyilirdi ki, insanlar gələcəkdə bir-birinin fikirlərini oxumağı öyrənmişdilər deyə, daha heç kimin gizli fikri qalmamışdı, bütün fikirlər bu şəffaflığa uyğunlaşmışdı. Onda insanlar keçmişə robot göndərdilər ki, baxıb-görsünlər, düşüncə öz əsl halında necə olur. Elmi fantastika idi, amma sonuncu Kanada hippilərindən kimsə yazmışdı, uyğun ironiya ilə. Ədəbi dəyəri sıfır idi, amma maraqlıydı.
– A.A: Baxdığınız filmlərin, oxuduğunuz kitabların adlarını çəkməyi xoşlamırsınız. Həmin videomüsahibədə filmlərlə bağlı dediniz ki, hansısa qəhrəmanla eyniləşdirilmək istəmirsiniz. Sizin siyahınızdakı filmlər, bəşəri, qlobal mövzuların fonunda insanı araşdıran filmlərdir və konkret bir personajla eyniləşmək çətindir. Mənə elə gəldi ki, siz özünüzü gizlətməyə çalışırsınız.
– Özümü yox, bədii-estetik zövqümü gizlədirəm, çünki onun ictimai əhəmiyyəti azdır. Bir yaxşı müəllimim vardı, yəhudi idi. Bir dəfə, Xruşşovun 1960-cı illərdə Moskvada, avanqard rəssamların sərgisini darmadağın etdiyi barədə danışırdı. Çox məşhur bir əhvalatdır. Xruşşov həmin sərgiyə gəlib, ordakı əsərləri sərt tənqid eləyib və sərgini də sökdürüb. Bu da rus incəsənət adamlarının ürəyində, xatirəsində dərin iz qoyub. Biz orta məktəbdə bu hadisəni müəllimimlə müzakirə eləyirdik. Onda o, Xruşşovu sovet ziyalısı mövqeyindən tənqid elədi. Dedi, bəyəm hardasa görmüsünüz ki, Mitteran “filan sənət əsəri yaxşıdır, o biri sənət əsəri pisdir” desin? O vaxt Fransanın prezidenti Mitteran idi.
Yeniyetmənin düşüncəsini belə hekayələr və dəyərləndirmələr “formatlayır”, deyilmi? Ola bilər, mənim də incəsənət əsərlərinin estetikası haqqında rəy bildirməyimə daxili qadağam bundan qaynaqlanır. O mənada ki, əgər siyasətçisənsə, bədii-estetik zövqünü insanlara aşılamamalısan, yaradıcılıq prosesinə qarışmamalısan. Qarışdım və sabah biz olduq hakim partiya, mən isə oldum hökumət başçısı. Zövqümün məlum olması sənət adamlarına təsir etməyəcəkmi? Edəcək, bu, qaçılmazdır. Nəyimə lazımdır? Niyə o prosesə müdaxilə eləyim? O ki qaldı dediyiniz film siyahıma, onu həbsdən iki-üç il əvvəl formalaşdırmağa başlamışdım. Həmin dövrdə baxdığım, xatırladığım filmlərin bəziləridir. Vaxt keçdikcə zövq dəyişir. Ola bilər, bəzilərini indi ordan çıxardardım.
– S.S: Yox, siz prosesə təsir eləməyə çalışmırsınız, axı, individual fikrinizi deyirsiniz. Bunlar fərqli şeylərdir.
– Ola bilər. Amma birincisi, incəsənət sahəsində böyük bilgilərə malik adam deyiləm. İncəsənəti hiss edə bilərəm, ondan zövq ala bilərəm. Amma əgər peşəkar sənət tənqidçisi ya da ustası deyiləmsə, niyə zövqümü təlqin etməliyəm? Dediyim kimi, ola bilsin, müəllimim Mitteranla Xruşşovu müqayisə eləyəndə düşüncəmdə bir stop yaradıb: siyasətçi, incəsənətlə bağlı zövqünü çox qabartmamalıdır.
– S.S: Yadıma bir əhvalat düşdü. Bir dəfə tanınmış ictimai xadimlərdən biri anasının da, qayınanasının da seriallara baxmasından şikayətlənirdi. Dedim, təsəvvür eləyin ki, namizədliyinizi verirsiniz, təsadüfən, o seriallardan birinin adını çəksəniz, əksər evdar qadınların rəğbətini qazanacaqsınız. Bizdə nə qədər evdar qadın siyasətlə maraqlanır? Amma, demək olar ki, hamısı seriallara baxır. Yəni belə şeylərə görə, narahat olmaq lazım deyil.
– Ömrümdə bircə dəfə seriala baxmışam. Səmimi deyirəm: ondan başqa nə rus, nə ingilis, nə türk dilində heç vaxt seriala baxmamışam. Baxdığım yeganə serial “Çocuklar duymasın” vəziyyətlər komediyası olub.
– A.A: Bir halda ki etiraflara başlamısınız, izlədiyiniz filmlərin arasında sizin düşüncənizə yaxın olan, ya da ona təsir eləyən, nəyisə dəyişən film, ya da filmlər olubmu? Təşviqat deyil bu.
– Dediyim filmlərə baxandan sonra daha humanist oluram. Siyahıda film çoxdu, ona görə seçmək çətindir. Bax, məsələn, “Matriks”. Bəlkə siyasi fəaliyyətimə də təsir eləyən filmlərdəndir. Bəzilərinə lap çoxdan baxmışam, məsələn, Kitanonun “Kuklalar”ına. “Solyaris”ə maraqla baxmışam, çünki kitabını yeniyetmə olanda oxumuşdum. “İngilis xəstə” də ən sevdiyim filmlərdən biridi. “Plyuşixadakı üç qovaq ağacı” çox gözəl bir filmdir. Təsəvvürünüzə gətirin: 1967-ci ildə çəkilən bir əsərdə sovet kəndlisi deyir ki, Amerikada yaşayış qorxuncdur, taksi sürücüsü isə buna ucadan gülür. Bunu sovet filminə epizod kimi yerləşdirmək üçün xüsusi məharət lazım idi. Azadlıqda olanda baxmaq istədim, getmirdi, amma həbsxanada bəyəndim.
– S.S: Siyahıda “Malena” filminin də adını gördüm. O film sizə necə təsir eləyib? Kişilərin əksəriyyəti Malena – Monika Beluççiyə aşiqdilər. Sizdə də bu sevgi var?
– Bu suala necə cavab verim ki, evdə məni sorğu-sual eləməsinlər? Təbii ki, Beluççi o filmdə gözəldir. Eynilə Layza Minelli də “Kabare” filmində çox gözəldir.
– A.A: Layza Minelli gözəl qadındır, ancaq “Kabare” filmində “Malena”da vurğulanan şey – qadınlıq vurğulanmır. Məsələn, mən Malena rolunda başqa aktrisanı təsəvvür eləmirəm.
– “Malena” filmi qadın gözəlliyi haqqında deyil, axı. O film balaca bir oğlan haqqındadı. O oğlandan hər kişidə bir az var. Mənə elə bir kişi göstərin ki, içində həmin oğlan olmasın. “Malena”, o oğlanın həyəcanı, dünyanı dərk eləməsi haqqındadır, yəni əslində qadın haqqında yox, kişi haqqındadır.
– S.S: Biz də sizdən elə bu cavabı almaq istəyirdik.
– A.A: İlqar bəy, siyahınızda Azərbaycan filmləri yoxdu.
– Uyğun səviyyədə film görməmişəm. Təəssüf. Amma müəyyən filmlərimiz haqqında rəy bildirə bilərəm.
– A.A: Hazırda Azərbaycan kinosunda gedən proseslər bir az REAL-ın fəaliyyətini xatırladır. Bəzi rejissorlar islahatlar tələb eləyirlər, şifahi, yazılı formada təkliflərini bildirirlər. Məmurlar da həmin təklifləri özlərinə sərf eləyən şəklə salıb tələbçilərə təklif eləyirlər. Bax, o gün gəlsə, məqsədinizə nail olsanız, REAL-ın proqramında mədəniyyətlə bağlı hansısa islahatlar nəzərdə tutulubmu? Birini bilirəm: fəxri adları ləğv eləyəcəksiniz.
– Adları ləğv etmək bəs deyil. Elə eləmək lazımdır ki, o insanlar, qazandıqları iqtisadi dəyərlərin əvəzində onlara verilən bu adların maddi bərabərini ala bilsinlər. Sovet bu sistemi niyə qurmuşdu? Kasıb və sinfi ideologiyaya əsaslanan Sovet dövləti incəsənət adamlarına burjua həyat səviyyəsini təmin eləyə bilməzdi. Məsələn, Avropa və Amerikada mədəniyyət adamlarının yaşadığı həyat tərzini onlara verə bilməzdi. Beləcə “dövlət qayğısı” ortaya çıxdı. Dövlətin “qayğısı” altında olduğuna görə, incəsənət adamlarına fəxri adlar verildi və o adlarla bağlı müəyyən iqtisadi imtiyazlar bağlandı – xidməti maşın, ayrıca poliklinika və s. Bu, mədəniyyətin, bazarın mükafatlandırmasından dövlət tərəfindən mükafatlandırılmasına keçid idi. İndiyə getməsin ağlınız, 1930-50-ci illərdə insanların böyük əksəriyyəti kommunal evlərdə yaşayırdılar, ümumi mətbəx, ümumi hamam-tualetdən istifadə eləyirdilər. Müharibədən əvvəl, xüsusilə də müharibədən sonra. Xüsusi mənzillər Xruşşovun vaxtında kütləvi hal almağa başladı. Ondan əvvəl insanlar, demək olar ki, icmalar halında yaşayırdılar. Və birdən görürsən ki, kimsə yaxşı rəqs eləyə bilir, məşhurdur deyə yaxşı həyat tərzi sürür. Belə hal insanları çaşdırardı. Buna qarşı dövlət siyasəti də vardı. Yeri gəlmişkən, “Bəxtiyar” filmində – bəlkə də ən gözəl Azərbaycan filmlərindən biridir – bu, qismən göstərilib. Personajlardan biri yaradıcılıq prosesini, faktiki olaraq, kommersiya əsaslarına keçirmək istəyir, “Kirpi” jurnalı ona imkan vermir. Həmin fəxri adlar sistemi, bax, bu səbəbdən yaranmışdı: SSRİ kasıb olduğuna görə və ideoloji baxımdan hansısa sənət adamının gözə girən zəngin həyat tərzi sürməsi qəbuledilməz olduğuna görə.
Bu sistem SSRİ-dən miras qalıb və onu dəyişmək lazımdır. Amma onu dəyişəndə, fəxri mükafatı alıb əvəzində iqtisadi imkanlar verməlisən. Eləcə “gəl, sənin nəyin var, əlindən alım” deyə bilməzsən. Tutaq ki, kimsə xalq artistidir, ya da əməkdar artistdir. Biri bu adı düz yolla qazanıb, biri əyri. Amma biz düz qazananı düşünək. Sən bu adları ondan alanda əvəzində elə bir iqtisadi tənzimləmə sistemi qurmalısan ki, onun qarşılığını versin və adam yeni şəraitindən razı qalsın. Məsələn, dövlət festivalları keçirilə bilər və s. Buna vəsait ayrıla bilər. Yəni gərək fəxri dövlət adları yığışdırılsın, amma iş maddi olaraq mükafatlandırılsın. Bəzi hallarda hətta keçmiş xidmətlər də mükafatlandırıla bilər. İndiki sistem elə bil ordudur – xalq artisti generaldır, əməkdar artist polkovnik. Bu şəkildə olmaz.
İncəsənət adamları haqqında köhnə bir lətifə var. Bir skripkaçıdan soruşurlar ki, sən kiminlə ünsiyyətdə olmağı sevirsən, iş adamları ilə, yoxsa öz həmkarlarınla? Deyir, iş adamları ilə. Niyəsini soruşurlar. Deyir, ona görə ki, öz həmkarlarımla ancaq pul haqqında söhbət edirəm, iş adamları ilə ancaq yaradıcılıq haqqında. Yəni mədəniyyət sahəsində iqtisadi tənzimləmələr həddindən artıq vacibdir, hətta birinci amildir. İstedadlı insanlar məşhurlaşırlar və bu, əlbəttə, sağlam mexanizmlər əsasında maddi qazanca çevrilməlidir. Sovet İttifaqında belə mexanizm yox idi. Hazırda isə ictimaiyyətdəki tənqidlərdən də hiss eləyirsiniz ki, istedadın iqtisadi mükafatlandırılması sistemi sağlam deyil, çünki iqtisadiyyat özü sağlam deyil. İqtisadiyyatı təmir eləyəndən, yoluna qoyandan sonra, sağlam iqtisadi maraqlardan və sağlam iqtisadi var-dövlətdən doğan başqa zövqlər təbliğ və təşviq olunacaq. Bunu mən eləməyəcəm. Məsələn, zəngin bir adam olacaq, onun çevrəsi olacaq. O da, çevrəsi də, incəsənəti sevəcək və ona himayədarlıq eləyəcək. Ya da kütləvi maraq, reklam və bilet satışı yaradıcı adamı zənginləşdirəcək.
– A.A: Sovetdən qalan ənənələrdən danışdıq. REAL hakimiyyətə gələrsə, sovetdən qalma strukturların ləğvi nəzərdə tutulurmu?
– Bəli. Təbii ki, sistem səmərəliləşdirilməlidi. Hansısa köhnə təsisatlar bunun həyata keçirilməsinə mane olarsa, onlar aradan qaldırılacaq. Buna institusional islahat deyirlər. Mübahisəsiz – bunlar olacaq.
– A.A: Feysbukda yazdığınız siçovullar və cazla bağlı statusunuzda bir cümlə diqqətimi çəkdi. Yazmışdınız ki, onda hələ beş il həbsdə qalacağımı bilmirdim. Bunu biləndən sonra nə baş verdi?
– Adi dustaq bilir ki, qarşıda filan qədər vaxtı var. O müddətdə narahat olmur. Məndə isə, çoxlu beynəlxalq təminatlar ümid yaratmışdı. Həbs dövrünü başqalarından fərqli keçirirdim. Çox gərgin. Avropa məhkəməsində işi udmuşdum. Qərar dərhal icra olunmalıydı, olunmurdu. Şuranın Nazirlər Komitəsi üç aydan bir toplantı keçirirdi və buraxılmağımı tələb edirdi. Bu səbəbdən məndə ümid yaranırdı. Fikirləşirdim ki, əgər məhkəmə qərarının icrası ilə bağlı beynəlxalq təzyiq kifayət qədər olsa, tezliklə çıxa bilərəm. Amma elə zamanlar vardı ki, məsələn, yaxın dörd-beş ayda çıxmayacağımı bilirdim. Ən sakit, ən rahat dövrlər onlar idi. Düzdür, sonda qalib gəldim. Amma artıq ümid deyilən şeyi unutmuşam, yəni əsaslı-əsassız müsbət ehtimallar qurmuram. Nəticələri ancaq dəqiqliyi ilə hesablamağa çalışıram. Yenə də deyirəm, dustaq üçün ən rahat dövr işlərin aydın olduğu dövrdür, hətta işlər pis olsa belə. Amma o ki “hə, sabah çıxırsan, birisigün çıxırsan”, “hə, lap az qaldı” deyirsiniz, onda elə bil dustağın əsəbləriylə oynayırsınız. Heç vaxt məhbusları ümidləndirməyin.
– S.S: İlqar bəy, insan özünü ən müxtəlif situasiyalarda kəşf eləyir, tanıyır. Həbs olunanda özünüzdə nəyi kəşf elədiniz? Məsələn, müxalifətdə olan opponentlərinizin bir qismi sizin tezliklə əfv ərizəsi yazacağınızı deyirdilər, amma bu, baş vermədi.
– İlham Əliyev də belə fikirləşirdi ki, rusdilli, eynəkli, asfalt üstündə böyümüş əlaçı şəhər uşağıdır – bir-iki qapaz vuracağıq, istədiyimizi eləyəcək. Bu, kökündən səhv yanaşma idi. Dirənmək potensialımı təxmini bilirdim. Amma təzyiq gözlədiyimdən bir az çox oldu və ona da davam gətirə bildim, çünki həbsdə bəzi şeyləri başqa cür dəyərləndirməyə başlayırsan. Mənə edəcəyin ən pis şey nə ola bilər? Öldürərsən, məsələn. Hə, öldür, bir dəfə yaşayırıq, mənimki də belə olsun. Çevriləcəm cümhuriyyət bayraqlarından birinə. Bax, bu hissi şüurunda aşandan sonra kimsə sənə daha heç nə edə bilməz. Ağır olanı bu həyəcanı aşıncadır.
– A.A: İndi də qalıb o hiss? Çıxandan sonra?
– O, daha həmişəlikdir.
– S.S: Asan olmayan şərtlərdə mübarizə aparırsınız. Ruhdan düşdüyünüz anlar olurmu? Elə hallarda sizə nə motivasiya verir?
– Özümə baxanda təəccüblü gəlir ki, ruhdan heç vaxt düşmürəm. Bərk acıqlana bilərəm, əsəbiləşə bilərəm. Amma ruhdan düşmək deyilən şeyi hiss eləməmişəm. Emosional baxımdan yıxılım ki, yox, mən bu işin ardınca daha getmirəm – belə şey olmur. Bir işin dalınca gedirəmsə, gedəcəyəm. Getmirəmsə, o haqda ruh düşkünlüyündən doğan yox, düşüncəli qərar qəbul edə bilərəm. Ruh düşkünlüyü heç vaxt olmayıb.
– S.S: Amma emosional adamsınız, məncə.
– Mübarizə emosiyasız olmur.
– S.S: Feysbuk bir az təhlükəli yerdir. Sizi, ümumiyyətlə, istənilən adamı çox asanlıqla qəhrəman, lider eləyə bilərlər və bir anda da yerlə-yeksan eləyərlər. Sizə də zaman-zaman belə şeylər yazırlar: “İlqar bəy, biz sizə necə ümid bəsləyirdik, siz bunu doğrultmadınız”, filan şeyi eləmədiniz, inqilab eləmədiniz və s. Aqressiv reaksiya verirsiniz.
– Bunu özümə deyən olmayıb. Mən orda yazanları tanımıram. Şəxsən biri gəlsin, özümə desin ki, səndən bunu gözləyirəm, etsən, özünü doğruldacaqsan, etməsən, doğrultmayacaqsan. Dəfələrlə maraqlanmışam, hətta yazmışam, kimin nə sözü var, gəlsin, mənə desin. Kimin nə yazdığı, nə dediyi çox vacibdir, çünki fikir irəli sürüləndə, baxmalısan ki, bu adam kimdir, nəçidir, nə iş görür, hansı sualı verməyə onun mənəvi haqqı çatır, ya çatmır, harda yaşayır. Azərbaycandamı, xaricdəmi? Onun iddia səviyyəsi həyatda göstərdiyi şəxsi nümunəyə uyğundur, ya yox. Xaricdə oturub bura inqilab sifarişi göndərmək bir az… Belə şeylərə diqqət yetirmək lazımdır. Təəssüf ki, ittihamların hamısı virtual aləmdədir. Orda isə bilirsiniz ki, “self” – özünü gizlətmək çox asandır və çox vaxt o virtual pərdənin arxasında gizlənib ittiham eləyənlər olur. Elələrinin fikri mənim üçün maraqsızdır.
– S.S: Bir də fikir vermişəm, haqqınızda xoş sözlər yazanları heç vaxt layk eləmirsiniz.
– Yaxşı deyil, axı. Böyük əksəriyyətini görürəm, çünki işarələyirlər. Amma onların hamısını – çoxdur elə adamlar – hər dəfə layk eləsəm, ayıbdır. Nadir hallarda, hansısa başqa kontekstdə olanda, ola bilər, bəyənim.
– A.A: Bir az da impulsivsiniz sanki…
– İmpulsivlik deyil. İmpulsivlik odur ki, qərarlar duyğular əsasında verilir. Məndə bunun ehtimalı sıfıra bərabərdir. Duyğularımın ipini əlimdə möhkəm tutmuşam, mümkün, ya da zəruri olduğundan uzağa gedə bilməzlər. Bəli, bəzən insanlara göstərmək lazımdır ki, hansısa məsələyə münasibətim o qədər dəqiq düşünülmüşdür ki, bu dəqiqliyə duyğusal bağlantım da var.
– A.A: Əslində başqa şey soruşmaq istəyirdim. Sizin sosial şəbəkələrdə yazdıqlarınızda, cavablarınızda sərtlik, emosionallıq hiss olunur. Sanki bir siyasətçi olaraq kütlə fenomenini, kütlə psixologiyasını gözardı eləyirsiniz, unudursunuz. Sizcə, siyasətçi, özü də hakimiyyətə iddialı olan siyasətçi kütlə fenomenini nəzərə almalıdırmı, və ya nə qədər nəzərə almalıdır?
– Nə vaxt? Bu sualı elə-belə vermirəm. Siyasətdə səfərbərlik dövrü olur və mövqelənmə dövrü olur. Mövqelənmə dövründə səfərbərliklə məşğul olmamalısan. Əgər hücuma keçmirsənsə, niyə camaatı boş-boşuna səfərbər edən kimi görünürsən? Hal-hazırda səfərbərlik məqamı deyil. Siyasi səfərbərlik məqamı mənim üçün ancaq seçki dövrüdür. Bundan doğan bir sıra nəticələr var. Səfərbərlik etmək imkanlarını da, potensialını da, bütün digər keyfiyyətləri də məqamında göstərəcəksən. Qədim Çin hərbçilərinin bir prinsipi var, çox bəyənirəm: əsl əsgər hər döyüşə girməməlidir. Əsgər – geniş mənada əsgər – vacib bildiyi döyüşlərə girməlidir. Lazım olmayanları buraxacaqsan. Bu, nə qorxaqlıq əlamətidi, nə də satqınlıq. Bu, strateji yanaşmadır.
Baxın, İlham Əliyev məni 2013-də prezident seçkisindən 8 ay qabaq tutdu, seçkidə iştirak eləməyə qoymadı. Əgər prezident seçkilərindən sonra buraxsaydı, parlament seçkilərinə 2 ildən az vaxt qalırdı. Ona görə, yenə buraxmadı. Əgər parlament seçkilərindən sonra buraxsaydı, referenduma 9-10 ay qalırdı. Yenə buraxmadı. Referendumdan sonra buraxsaydı, növbədənkənar prezident seçkilərinə 18 ay qalırdı. Yenə buraxmadı. O, bütün bu işlərini yoluna qoyandan və növbəti seçkilərə iki ildən xeyli çox vaxt qalanda məni buraxdı. İndi də ehtiyat eləyirəm ki, biz “seçki, seçki” deyirik, amma müxtəlif qeyri-qanuni əməlləri ilə İlham Əliyev məni seçkidə iştirak imkanından məhrum edib öyrəşdiyi rahat rəqiblərilə ənənəvi şou düzəldər. Odur ki, hələ hazırlıq prosesindəyik. Bu mərhələdə müxtəlif manevrlər, müxtəlif mövqelənmə işləri ola bilər. Bilmirəm, sualınıza cavab verdim, ya yox.
– A.A: Bu sualı niyə verdim? Çünki nümunələr var: Kanadanın baş nazirindən tutmuş, Makrona, lap İmamoğluna qədər. Daha çox kütlənin rəğbətini qazanmağa çalışırlar. Məsələn, İmamoğlu Binəli Yıldırımla debatda, sonra Tvitterdə tərəqqipərvər insanlar tərəfindən xeyli tənqid olunan bir şey dedi. Dedi ki, bələdiyyənin təsisatlarında spirtli içkilər satılmayacaq, qadınlar və kişilər ayrı-ayrı hovuzlarda çiməcəklər. Əslində bu, dindar kəsimin səslərini almaq üçün deyilmişdi.
– S.S: Heydər Əliyevin də belə manevrləri vardı. Məsələn, deyirdi ki, xalq sovet vaxtı hind çayı ilə azərbaycan çayını qarışdırırdı. Belə məişət detalları insanlara xoş gəlirdi. Deyirdilər ki, bizim məişətimizi tanıyır.
– A.A: Bir rejissor tanışımızın 70 yaşlı anası hələ də Heydər Əliyevi sevir. Niyə? Çünki məktəbdə oxuduğu vaxt Əliyev onların rayonlarında olanda onun alnından öpüb. Kütlə psixologiyası deyəndə bunu nəzərdə tuturam.
– Aydındır. Hakimiyyətin, REAL kimi bir siyasi partiyadan qorxmasında iki amilin rolu ola bilər. Birincisi, sən elə hüquqi addımlar atırsan ki, onlar mat vəziyyətində qalırlar. Biz bu addımları davamlı olaraq atırıq, necə deyərlər, darmadağın eləyirik onları. Avropa məhkəməsinə qədər. Buna görə çox acıqlanırlar və bizə qarşı ağıla tabe olmayan hərəkətlər eləyirlər.
İkinci amil – kütləvi səfərbərlik baxımından təhlükəyə çevrilirsən. Hər iki cəbhədə eyni vaxtda hücuma keçməyin səni əsl məqsədindən uzaqlaşdıra bilərsə, onda hələlik birində vur. Necə ki, indi biz belə eləyirik, birində vururuq. Hüquqi istiqamətdə hakimiyyəti tam məyus eləmişik. Bütün dünyada rüsvay olublar. Axırda Fransa prezidenti Makron İlham Əliyevə deməli oldu ki, İlqarı burax. Yeri gəlmişkən, çoxları elə bilir, bunu Merkel deyib. Əslində isə keçən il, iyulun 22-də İlham Əliyev Parisdə olanda bunu ona Emmanuil Makron deyib. Deyib ki, Avropa Məhkəməsinin qərarını yerinə yetirməlisiniz. Üç həftə sonra məni buraxdılar. Yəni biz gücümüzü seçkilərin olmadığı dövrdə kütləvilik istiqamətinə sərf etsək, bunun nə faydası olacaq? Hələlik bu hüquqi addım və qələbələrin ardınca gedirik, onları əldə edirik. Seçkiyə yaxın digər istiqamətlərdə də fəaliyyətimizi genişləndirəcəyik. Amma saxta insanpərvərlik xatirinə hər bəbəni öpmək fikrindən uzağam.
– A.A: Manaf Süleymanovun “Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim” kitabında Rəsulzadə ilə bağlı bir fakt var. Yazır ki, 20-ci ildə Rəsulzadəni Lahıcdan tutub gətirəndən sonra dindirmə zamanı müstəntiqin hansısa sualına cavab olaraq “Azərbaycan elə ölkədi ki, bura üçün ən vacib hadisələr onun sərhədlərindən xaricdə baş verir” deyib. 100 il sonra siz necə fikirləşirsiniz, Azərbaycanda dəyişiklik eləmək üçün daxili resurslarımız kifayətdir, yoxsa biz, doğrudan da, xaricdə gedən geosiyasi proseslərdən asılıyıq?
– Bilmirəm, Rəsulzadə o vaxt bu sözü həqiqətən deyibmi? Müstəntiq onun dediklərini düz yazıb, ya yox? Birinci təhsilimə görə tarixçiyəm, ixtisaslaşdığım kafedra isə mənbəşünaslıq və istorioqrafiya idi. Bu səbəbdən, iddia edilən “tarixi fakt”larla ehtiyatlı davranıram. Rəsulzadə bu sözü deyibsə də, deməyibsə də, məncə, bunu bu günə proyeksiya eləmək olmaz. Hər şey nisbidir. Yəni 1920-ci ildə bu deyilib, ya yox, bilmirəm. Amma bu gün “Azərbaycanın taleyi ölkədən kənarda həll olunur” demək – doğru deyil və əksər hallarda ictimai-siyasi passivlik üçün bir bəhanə axtarışından xəbər verir. “Mən kiməm ki, müdaxilə eləyim?”, “Heç nə məndən asılı deyil” – bunlar hamısı bəhanədir.
Rəsulzadənin başqa sözü mənə daha yaxındır – Milli dirilik. Sizin dediyinizi müstəntiq yazıb, bunu isə Rəsulzadə özü. Yəni bir millət olaraq hər məsələdə dirilik göstərməlisən, hər şeyə qarışmalısan. Sənin solun da olmalıdır, sağın da, liberalın da olmalıdır, milliyətçin də. Bax, bu baxımdan, erməni xalqı milli dirilik göstərir. Adicə, Rusiyada hər partiyada erməninin maraqlarını müdafiə eləyən nümayəndələri var. Nə olsun ki, hardasa nəsə baş verir? Baş verir, qoy səninlə hesablaşsınlar. Rəsmi Bakı uzun müddət Ermənistanı Rusiyanın fortpostu adlandırırdı, “Rusiya ona heç nəyə imkan verməz” və s. deyirdi. Amma Ermənistanda baş nazirin seçkisi vaxtı insanlar küçəyə axışdı və Rusiyanın iştahasını cilovlayan siyasi qüvvə hakimiyyətə gəldi. Fövqəlgüclərin imkanlarını şişirtmək lazım deyil. Odur ki, əksər hallarda, xüsusən də hal-hazırda, taleyimizin xaricdə həll olunması söhbəti bəhanəçilikdir. Azərbaycanın taleyinə aid nə varsa, birinci növbədə Azərbaycanın özündə həll olunur.
– S.S: Bir halda ki söhbət milli dirilikdən düşdü, kənarda, məsələn, Ermənistanda nəsə baş verəndə biz özümüz-özümüzü aşağılamağa başlayırıq, özgüvənimizi aşağı salırıq. Bir qayda olaraq, REAL-ın ritorikasında bunu müşahidə eləmirəm. Əksinə, məsələn, Erkin bəyin, sizin statuslarınızda o güvəni aşılamaq var.
– Azərbaycan müxalifəti 20 ili bu dildə danışsaydı, çoxdan hakimiyyətdə olardı. İnsanları nə seçkidən, nə özgüvəndən küsdürmək olmaz. Türkiyədə keçən il prezident seçkilərində xeyli saxtakarlıqlar olmuşdu. Mühərrəm İncə o saxtakarlığın ardınca bir mövzu kimi gedə bilərdi. Ərdoğan, 50 faiz üstəgəl 1 səs toplamış kimi görünmürdü. Mühərrəm İncə bu saxtakarlıq mövzusunun ardınca düşsəydi, insanları seçkidən küsdürəcəkdi. Amma o, bunu eləmədi. İncə fikirləşdi ki, hələ heç bilinmir, iş ikinci tura qalsa, qalib gələcəyəm, ya yox. Tutaq ki, Ərdoğandan tələb elədim, o səsləri yenidən saydılar, lap tutaq ki, ikinci tur oldu. Orda uda da bilərəm, uduza da bilərəm. Amma insanların bələdiyyə seçkilərinə inamı azala bilər. Qoy elə mən seçkidə uduzum, amma partiyam gələn ilki, daha önəmli olan bələdiyyə seçkisini qazanmaq şansını qorusun. İncənin fikirlərini bu cür rekonstruksiya eləyirəm. Siyasi partiyanın fikirləri məhz bu cür olmalıdır. Sən gecə-gündüz təbliğ elə ki, mitinqə çıxanı döyürlər, həbs eləyirlər, seçkilərdə saxtakarlıq olur və s. Hökumət də illərdir, bu təbliğata rəvac verir, daim bu qorxunu yayır, az qala, bu fikirləri sosial şəbəkədə pullu reklama qoya. İştirakçılığa və seçkiyə ictimai marağın bu cür söndürülməsi hakimiyyətə sərf eləyir. Ona görə də, biz daim deyirik ki, insanları seçkilərə, ictimai-siyasi fəaliyyətə qatılmağa ruhlandırmaq lazımdır.
– A.A: Yəni saxtakarlıqları göstərmək lazım deyil? Və ya necə göstərmək lazımdır?
– Onu başqa cür göstərirsən. Bu bir. İkincisi də, əgər Azərbaycanda seçicilərin 80 faizi seçkiyə gəlsə, bu, o deməkdi ki, cəmiyyət, az qala, qaynayacaq. Qaynayan cəmiyyətə saxtakarlıq nə edə bilər? “80 faiz” deyəndə, bir növ, cəmiyyətin temperaturunu da söyləyirəm. Bu, o deməkdir ki, hamınız ancaq siyasətdən danışacaqsınız həmin ərəfədə.
Ukraynada 2003 seçkisində necə oldu? Birdən-birə 500 min insan çıxıb etiraz elədi. Amma bunun üçün hazırlıqlar görülməlidir. Yoxsa həmişə Məzahir-Güləfruz ittifaqından danışsan, heç vaxt qalib ola bilməyəcəksən. Təbii ki, ortaq komissiyalar olsaydı, pis olmazdı. Amma bunun əsas məsələyə o qədər də dəxli yoxdur. Sən ölkədə uyğun ab-hava yarat, ondan sonra başqa şeylər tələb eləyə bilərsən. O ki qaldı saxtakarlığın ifşasına, bu edilməlidir, amma hürküdücü tərzdə yox.
– A.A: Ukraynanın adını çəkdiniz. Ukraynada, Gürcüstanda demokratiya zəminində baş verənlər göstərdi ki, demokratiyanın gəlişi hələ çıxış yolu deyil. Hətta demokratiya özüylə yeni problemlər gətirir. Demokratik dəyişikliklər üçün əsas prioritet xalqın, cəmiyyətin bu dəyişikliklərə mental baxımdan hazır olmasıdır, yoxsa o dəyişikliyin elitada, yuxarıda baş verib, ordan cəmiyyətə ötürülməsidir?
– Bu sual mənə imkan verir ki, kinoya qayıdım. Özü də Azərbaycan kinosuna. Ən acığım gələn Azərbaycan filmini deyəcəyəm sizə: “Bəyin oğurlanması”.
– A.A: Ciddi deyirsiniz?
– Bəli. “Bəyin oğurlanması”nı olduqca ziyanlı film hesab eləyirəm. 1980-ci illərdə Rusiyada bir film çəkmişdilər. Rus kəndli həyatını komediya janrında təbliğ eləyən, insanların həyatını göstərən, hətta ondan o tərəfə də gedən bir film idi. Sonra başqa respublikalara da o tipdə filmlər çəkmək tapşırıldı. Birini də bizdə çəkdilər. Bir epizodu danışım sizə.
Dağın başında gənc meteoroloq var, guya universitet bitirib. Bir qoca baba gəlir. Meteoroloq heç nə bilmir, amma bu baba sabah havanın necə olacağını dəqiq bilir. Burda təşviq olunan fikir budur: heç bir təhsil almamış xalqın dərinliklərində elə bir möcüzəvi bilgi var ki, istənilən elmdən üstündür. Bu primitiv xalqçılıq, çox ziyanlı təbliğatdır. Ümumiyyətlə, bütün film bunun üzərində qurulub. Bu da XIX-XX əsr sosializminin təsiridir: xalqçılıq, xalqın bildiyi üstündür və s. 1980-ci illərdə, SSRİ dağılana yaxın bu ideya artıq çökürdü. “Bəyin oğurlanması” o dövrün inersiyası ilə çəkilmiş bir filmdir.
– A.A: “Bəyin oğurlanması” sizin dediyiniz ideyaya ironiyadır, əslində.
– Bu film xalq arasında çox populyar idi. Əksi olsaydı, sizinlə razılaşardım. Sən filmdə bir personaj görürsən və onun davranışlarını, etikasını rol modeli kimi öz həyatına gətirirsən. Buna görə də, o filmdə təbliğ olunan ideyalar cəmiyyətə zərərlidir. Guya insanlar heç nədən, sadəcə doğulduqlarına və mövcud olduqlarına görə hansısa dərin bilgiyə sahibdilər. Bu, bəsitləşdirilmiş sosializmin təzahürüdür: sadə kəndli, sadə fəhlə kosmik institutdan daha çox bilir. Yəni oxumaq lazım deyil. Sadəcə yaşa dolmaq lazımdır, başa kepka qoymaq lazımdır və sən havanı alimdən yaxşı biləcəksən. Vaqif Mustafayev özü də bu filmdən utandığını deyib. Mən eşitmişəm onun bu sözünü. Deyib ki, utanırdım, amma sonra gördüm populyarlaşdı, fikrimi dəyişdim. Nəyinsə populyarlığı o demək deyil ki, sən onunla razılaşmalısan. Təəssüf ki, prinsiplərimi pozub incəsənət əsərinə münasibətimi bildirdim, amma bu onun incəsənət tərəfi deyil, ictimai əhəmiyyəti ilə bağlıdır.
– A.A: Siz, “Bəyin oğurlanması”nı demokratiyanın problemlərinə bağlamaq istəyirdiniz, deyəsən.
– Bəli. Niyə inkişaf eləmiş ölkələr birbaşa demokratiyaya keçmirlər? Yəni bütün məsələləri bilavasitə xalq özü həll eləsin də. Amma belə etmirlər! Parlament seçirlər, peşəkar təmsilçilər seçirlər və xalqın adından onlar qərar verirlər. Ona görə ki, “xalqın şüurunun dərinliyində mütləq həqiqətlər var” ideyası, “xalqın gözü tərəzidir” prinsipi heç də həmişə işləmir. Mən təmsilçi demokratiyanın qəti tərəfdarıyam. Yəni insanlar öz ixtiyarlarını seçilmiş millət vəkilinə, həyatı boyu siyasi təcrübə, müdriklik qazanmış insanlara verirlər. O da xalqın naminə qərar qəbul eləyir. Xalq müdrikliyinə pərəstiş mədəniyyətinə və fəlsəfəsinə qarşıyam. Demokratiya neynəyir? Xalqa imkan verir ki, gəl, bunu belə sına, olmadı, başqa cür sına. Diktatura sınayıb öyrənməyə imkan vermir. Xalq da insan kimidir – bir gün düz bilir, bunu eləyir, sonra görür ki, yox e, səhv idi, başqa cür eləyir. Demokratiya buna imkan verir. Onun üstünlüyü də bundadır. Demokratiya o uydurma “xalq müdrikliyini” üzə çıxarmır, sadəcə xalqa seçib-sınamaq yolu ilə irəli getmək imkanını verir.
Yeri gəlmişkən, Azərbaycanda demokratiya haqqında ictimai təsəvvürlər bərbaddır. Gedin, adamlardan soruşun ki, sən demokratiyanı necə təsəvvür eləyirsən? Deyəcək ki, sabah gedib səs verəcəyik, qutudan filankəs çıxacaq və biz hamımız bəy balası kimi yaşayacağıq. Bu, faciədir. Misir inqilabının problemlərindən biri də bu idi. Beş yüz min insan çıxmışdı meydana, Mübarəki devirdilər. Üstündən bir il keçdi, yenə beş yüz min insan – onların böyük hissəsi bir il əvvəl meydanda olanlar idi – həmin meydanda durdular və bu, Mursinin həbsi ilə nəticələndi. Bu baxımdan, demokratiya öyrəniləsi böyük bir elmdir. Bizdə hakimiyyətin təbliğ elədiyi ideya odur ki, Azərbaycan xalqı demokratiyaya hazır deyil. Bilirsiniz, bu, nəyə oxşayır? Ana uşağına deyir ki, sən üzməyi öyrənməyincə hovuza yaxın getməyəcəksən. Bir imkan ver, öyrənsin də. Risk eləyəcəksən, buna nəzarət eləyəcəksən və tədricən bunu öyrənəcəksən.
– A.A: İlqar bəy, Azərbaycan üçün lüstrasiya prosesi- gizli arxivlərin açılması və s. realdımı?
– Bəlkə indi deyəcəklərim bundan əvvəl xalqın rəyi haqqında dediyim fikrə zidd olacaq, amma düşünürəm ki, bu haqda son qərarı Azərbaycan xalqı referendumda verməlidir. Özü də referendumu bu gün elan elədik, sabah keçirdik – belə olmamalıdır. Elan olunmalıdır, bir-iki il geniş ictimai müzakirəsi getməlidir, bu mövzuda bütün rəylər eşidilməlidir – lehinə və əleyhinə. Referendum bu ideyanı dəstəkləsə, açılsın. Deməli, Azərbaycan xalqı həqiqətin bu tərəfini bilmək istəyir. Amma istəməyə də bilər, çünki əks arqumentlər də zəif deyil. Özümü lüstrasiya tərfədarları sırasında görsəm də, hər iki tərəfi eşidirəm – lehinə olanları da, əleyhinə olanları da. Məsələnin mürəkkəbliyini nəzərə alaraq, bu mövzuda ixtiyarın geniş müzakirəyə əsaslanmış referenduma verilməsinin tərəfdarıyam.
– A.A: Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı Svetlana Aleksiyeviç son müsahibələrindən birində deyir ki, 90-larda hamımız meydanlara çıxıb “Azadlıq! Azadlıq!” qışqırırdıq. İndi məlum olub ki, azadlığın nə olduğunu təsəvvür belə eləmirmişik. Siz həm fiziki təcrid olunmanı yaşamısınız, həm hamımız kimi azadlıqların kifayət qədər məhdudlaşdırıldığı bir ölkədə yaşayırsınız. Sizcə, azadlıq nədir?
– Mən həbsdə olanda Svetlana Aleksiyeviç mənə öz kitabını göndərmişdi. Üz qabığına öz əli ilə “Dirənişinizə görə Sizə təşəkkür edirəm” yazmışdı. Həmin o kitabın üslubunda öz həyatım haqqında ona cavab məktubu yazıb göndərdim. Bəlkə, azadlıq həm də o müəllifin uca tutduğu dirənişdir? Azadlıq çox şeydir. Ortaya çox orijinal nəzəriyyələr qoya bilərsən. Azadlığa hər bucaqdan baxıb tərif vermək olar, biri də məndən gəlsin: azadlığa istehsal və istehlak olunan bir məhsul kimi baxaq. Ondan hamımız faydalanırıq, amma heç də hamımız onu eyni miqdarda düzəldib cəmiyyətə ixrac etmirik. Çalışaq, daha çox azadlıq istehsal eləyək. Yaradıcılıqla, davranışımızla, fəaliyyətimizlə. Həm də istehlak eləyək. Amma istehsalçılar daha çox olsun və onların məhsuldarlığı artsın.
– S.S: İlqar bəy, necə dincəlirsiniz? Nələrdən zövq alırsınız?
– Məsələn, yatıram – başqa dincəlmək növlərinə vaxt yoxdur. Həbsdən çıxandan 9 ay sonra iki günlük Bolqarıstana getdim. Bilirsiniz, mən çox pis turistəm. Olduqca pis. O mənada ki, məcbur olmasam, heç vaxt tarixi abidələri görməyə getmirəm. Tarix təhsilim mənə deyir ki, o abidələr ətrafında bələdçilərin danışdıqları şeylərin əksəriyyəti ortastatistik turisti əyləndirməkdən ötrü düzülüb-qoşulub. Maraqlı deyil. İnsanlar, onlarla səmimi ünsiyyət daha maraqlıdı. Yaxşı insanla gözəl şam yeməyi, maraqlı söhbət – mənim üçün dincəlmək daha çox budur.
– S.S: Özü də romantik şam yeməyi olsun.
Foto: Orxan Əzim
Səhifəmizdə hər hansı səhv və ya qeyri-dəqiq məlumat gördükdə, həmin mətni seçib Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bu barədə bizə məlumat verməyinizi xahiş edirik.
Ən yeni yazılar
