Müsahibimiz fevral ayında keçiriləcək növbədənkənar parlament seçkilərində millətvəkilliyinə namizəd, “Hərəkət” seçki blokunun liderlərindən biri, politoloq Azər Qasımlıdır.
Sevda Sultanova: Azər bəy, atanız tanınmış geoloq olub, amma sizi uşaqlıqdan incəsənətə- heykəltəraşlığa, rəssamlığa yönləndiriblər. Bir geoloq ailəsinin övladını incəsənətə yönləndirməyi nə ilə bağlı idi?
Atam vaxtilə heykəltəraşlıqla məşğul olub, bir-iki əsəri də var. Amma həyat elə gətirib ki, geoloq olub. Ailəmiz kasıb olub. Atam özü deməsə də, bəzi söhbətlərindən belə qənaətə gəlmişəm ki, bu, ona ağır gəlib. O, Neft Akademiyasında dekan olmasına baxmayaraq, rüşvət almırdı və həqiqətən təmiz adam idi. Bir neçə dəfə demişdi ki, heykəltəraşlar yaxşı əsərlər yaradırlar, onları satıb yaxşı pul qazanırlar. Digər tərəfdən mənim özümün də incəsənətə meylim vardı, yaxşı rəsm çəkirəm. Təbii ki, atam da bunu görürdü. İlk növbədə buna görə, məni incəsənətə yönləndirmişdi, amma məsələnin maddi tərəfi də vardı. Açığı desəm, mənim uşaqlıqdan kitaba, oxumağa o qədər də marağım olmayıb. Daha çox futbola, məhəllədə uşaqlarla oynamağa həvəsliydim. Ona görə də, atam düşünürdü ki, madam, yaxşı şəkil çəkir, incəsənətlə maraqlanır, elə incəsənətə getsə, daha yaxşı olar.
Aygün Aslanlı: Futbolda hansı mövqedə olurdunuz – hücumçu, müdafiəçi, qapıçı?
Adətən, hücumçu olurdum, amma müdafiədə də, qapıda da oynamışam. Çünki uşaq futbolu peşəkar deyil, odur ki, orda bir az xaos olur, strategiya axtarmırsan. Hərçənd çoxları mənimlə oynamaq istəmirdi, çünki birinci, həqiqətən, çox yaxşı oynayırdım, futbolda lider idim. İkincisi, heç kimə pas ötürmürdüm.
A.A: İndi necə, pas ötürməyi öyrənmisiniz?
Çoxdandı futbol oynamıram, ancaq həyatda pas ötürürəm, çünki artıq maksimalist düşüncədən çıxmışam. Pas ötürməyi bacarmadan həyatda nəyəsə nail olmaq mümkün deyil.
S.S: Sizdə liderlərə xas bir xarizma, duruş var…
Siz elə düşünürsünüz?
S.S: Həqiqətən, belə düşünürəm. Bu, xarakterinizdən irəli gəlir, yoxsa zamanla özünüzü bu yöndə formalaşdırmısınız?
Politoloq olduğuma görə, bu mövzunu azdan-çoxdan bilirəm, siyasi liderlik haqqında onlarla kitab oxumuşam. Tez-tez funksional liderlikdən danışırlar. Şəxsən mən bunu qəbul etmirəm. Funksional liderlik nədir? Kimsə səni seçir, sənə liderlik funksiyası verir və buna görə də, sən lidersən, yəni bu işi görməlisən. Bu, sanki menecerlik kimidir. Halbuki liderlik menecerlik deyil. Menecer işinin tərkibində liderlik var, bəli. Bu, bir funksiyadır və onu həyata keçirməlisən. Amma siyasətdə liderlik bir az fərqlidir. Bu, kütlədən çıxmaq, özünün də gözləmədiyin bir məqamda hamıdan öndə olmaq deməkdir. Və mənə elə gəlir ki, siyasi liderlik xüsusiyyətini ilk növbədə insanın psixologiyasında, genlərində axtarmaq lazımdır. Təcrübə deməzdim, amma təbii ki, həyatda bir şeyləri bilməyin də müəyyən təsiri var. O ki qaldı xarizmaya… Xarizma sözünün mənasını bilirsiniz də. Allah vergisi deməkdir. Yəni o, insanda ya var, ya da yoxdur. Xarizmanı sonradan yaratmaq bir az çətindir. Məsələn, XX əsrin ortalarından başlayan, siyasi texnologiyaların vüsət aldığı son dövrlərdə tətbiq olunan seçki taktikalarına baxın. İlk növbədə ABŞ-da. Sanki insana xas olmayan xarizmanı ona yapışdırmağa çalışırlar, piar eləyirlər. Amma xarizma insana allahdan verilən bir şeydir. Həmçinin kütlənin, ya da ətrafındakıların səni görməsi, səni qəbul etməsidir, xarizma xarici görünüşdə, səs tonunda, jestikulyasiyadadır. Və təbii ki, sənin qərarlarında, hərəkətlərindədir.
S.S: İntonasiya da rol oynayır. Elton Quliyevi xatırlayıram, bəstəboy idi, amma xarizması, özünəxas intonasiyası vardı, insanları özünə çəkirdi.
Mən onunla tanış deyildim. Onun haqqında kitab yazdığınızı bilirəm, məndə var. Təəssüf ki, hələ oxumamışam, anam götürüb. O gün mənə dedi ki, kitabı oxuyuram, nə yaxşı adam olub bu kişi?!
S.S: İncəsənət universitetində oxuyurdunuz və birdən sənədlərinizi Politologiya İnstitutuna vermək qərarına gəldiniz. Sizə nə təsir elədi ki, həyatınızı siyasətə bağladınız?
İncəsənət universitetində bədii sənaye fakultəsində oxuyurdum, zərgərlik sənayesi ixtisası üzrə. Onu da deyim ki, sona qədər – yəni altı il oxumuşam orda. Səhərlər İncəsənət universitetinə gedirdim, axşam isə Politologiyaya. 92-ci ildə İncəsənətə daxil olmuşdum, 93-də Politologiyaya. İki şey təsir elədi mənə. İncəsənət universitetinə daxil olandan altı ay sonra başa düşdüm ki, məndən incəsənət adamı çıxmayacaq. Birinci səbəb o idi ki, mən introvert deyiləm, ekstravertəm. Orda isə gördüm ki, insanlar bir emalatxanaya qapanırlar, bir əsər yaradırlar və kiminsə onlara toxunmasını, narahat etməsini istəmirlər. O əsəri altı aya da yarada bilərlər, on aya da. Bu işdə xarizmaya, liderliyə ehtiyac yoxdur. İnsanın lider olub-olmadığı harda bilinir? Cəmiyyətin içində, insanlarla münasibətdə, kommunikasiyada. Qısası, incəsənət mənim xarakterimə uyğun deyildi. Mən insanlarla ünsiyyətdə olmasam, danışa bilməsəm, mənim üçün çətindir. Hərçənd son vaxtlar hiss eləyirəm ki, tək qalmağın da öz müsbət tərəfləri var. Evə gəlirsən, görürsən ki, həmişə adam var. Bir dəfə də istəyirsən ki, evə gələsən və orda heç kim olmaya. Heç olmazsa, bir gün, ya da bir neçə saat. Sonra yenə istəyirsən ki, evə kimsə gəlsin, uşaqlar qışqırsınlar, danışaq, gülək və s. Nə isə. Birinci səbəbi dedim.
Siyasəti seçməyimin ikinci səbəbi çox banaldır. Hətta pafoslu da görünə bilər, amma həqiqətdir. Həmin dövrdə tarixi daha çox oxumağa başlamışdım, zatən məktəbdən də sevdiyim fənn idi. Azərbaycanın iki hissəyə parçalanması ilə bağlı daha ətraflı oxuyurdum: Rusiyanın bölgələrdəki siyasəti haqqında və s. Bu mövzu məni tutdu. 17-18 yaşında bir oğlanı “niyə Azərbaycan belə olsun? Niyə bizi parçaladılar?” kimi suallar narahat eləməyə başladı. Düşünürdüm ki, belə olmamalıdır, bunu dəyişmək lazımdır. Amma necə? Humanitar elmlərlə məşğul olmaq, fəlsəfə, politologiya oxumaq lazımdır. Ona görə də, qərar verdim ki, incəsənətdən ayrılıram, həm bu, mənə görə deyil, həm də daha maraqlı və önəmli hadisələr var. Amma politologiyaya daxil olandan sonra incəsənətdən çıxmadım. Çünki bu mövzu evdə hər il gündəmə gəlirdi, atam hər dəfə deyirdi ki, atmamalısan. Mən də atama hörmət əlaməti olaraq sona qədər oxudum. Atam əvvəllər siyasəti seçməyimin əleyhinə idi, yanlış qərar olduğunu deyirdi. Deyirdi ki, onsuz da bu ölkədə heç nə dəyişməyəcək. O, belə düşünən nəslin nümayəndəsi idi. Hətta həyatının son on ilində dinə meyl salmışdı. Halbuki əvvəllər çox sekulyar insan idi, dinlə heç bir əlaqəsi yox idi. Amma dinə meyl saldı və bu həyatı o qədər də önəmsəməməyə başladı. Ümumiyyətlə, ona görə, daha yüksək materiyalar vardı və siyasət onlara aid deyildi. Dəfələrlə buna görə mübahisə eləmişdik. Mən bu düşüncənin islamla uzlaşmadığını deyirdim. Xristianlıqla bəlkə müəyyən mənada ayaqlaşırdı, çünki xristian dini o qədər də sosial din deyil, amma islam dini sosial dindir.
A.A: İncəsənət, politologiya, sonra İzmirdə türk dili və ədəbiyyatı, sonra Əhməd Davudoğlu..
Hə, mən eyni vaxtda həm Azərbaycanda Politologiya institutunun – sonra ora Akademiya oldu – magistraturasına, həm də Təhsil nazirliyinin xətti ilə Türkiyədə politologiya üzrə magistraturaya daxil olmuşdum və seçim etməliydim. Əslində mən getmək istəmirdim. Yenə də atamın təsiri oldu. Mənə dedi ki, xaricə getməlisən. O dönəm mən Musavat partiyasının üzvü idim və özümü siyasətdə görürdüm. Düşünürdüm ki, xaricə getsəm, siyasi karyeram məhv olacaq. Nədənsə məndə uzun müddət elə təəssürat vardı ki, platformadayam, qatar gedir və mən ona çatmıram, tələsirdim. Atam isə dedi ki, nə siyasi qatar, sən gedib təhsil alıb qayıdacaqsan və bu ölkədə heç nəyin dəyişmədiyini görəcəksən, harda qalmışdınsa, ordan da davam eləyəcəksən. Elə də oldu. Amma o vaxt mən bir az başqa cür düşünürdüm, təbii ki. Nə isə. Türkiyəyə oxumağa getdim. Oranın təhsil sistemində bir qayda var: əcnəbi tələbə mütləq türk dili üzrə kurs keçməlidir. İngilis, yoxsa fransız dilində oxuyacağının fərqi yoxdur. Məsələn, mən Marmara universitetində “Siyasi elmlər və beynəlxalq münasibətlər” fakultəsinin magistraturasındaydım və təhsil ingiliscə idi. Amma yenə də türk dilindən imtahan verməliydim. Odur ki, bir ilimi İzmirdə gəzə-gəzə, oynaya-oynaya keçirdim. Türk dili Azərbaycan dili ilə çox oxşar olduğuna görə çətinlik çəkmirdim.
S.S: Niyə Müsavat Partiyasını seçmişdiniz?
Birincisi, Müsavatda dostlarım vardı. İkincisi, Müsavat tarixi partiya idi. Üçüncüsü, Müsavat orta təbəqənin, ziyalıların, şəhər intellegensiyasının partiyası idi. Bir də digər liderlərlə müqayisədə İsa Qəmbərə rəğbətim vardı. O rəğbəti soyuqqanlılığı ilə, dil bilgisi ilə, qətiyyəti ilə qazanmışdı. O qətiyyətlə ki, Milli Məclisdə göstərdi və ondan sonra həbsə getdi. Bu, çox önəmli, təsirli məqam idi. Və mən düşünürdüm ki, o, Azərbaycan üçün nəsə eləyə bilər, ölkəni dəyişə bilər. Digər partiyalarda bu potensialı görmürdüm.
A.A: “İki Papa” filmində Vatikana yeni Papanın seçildiyi səhnədə eyni miqdarda səs toplamış namizədlərdən biri ikinci səsverməyə qədər olan fasilədə tərəfdarlarına digər namizədə səs vermələrini tapşırır. Bunu görən kardinal da Platondan sitat gətirir: yaxşı liderin əsas əlaməti lider olmaq istəməməsidir. ReAl-da sizi də lider kimi görürdülər. Qalıb rəqabət aparmaq mümkün deyildimi? Ya da ReAl-da bunun üçün sağlam rəqabət şəraiti yoxdur?
Sağlam rəqabətin mümkün olub-olmadığını gələcək göstərəcək. Açığı, mən orda bəzi problemlər görürdüm və indi də görürəm. Amma mənim qərarım strateji qərar idi. Ancaq düşünürəm ki, hələ hər şeyi açıqlamağın zamanı yetişməyib. Seçkiləri gözləyək. Sonra yavaş-yavaş hər şey üzə çıxacaq. Amma yenə deyirəm: qərarım strateji idi. Mən hər şeyi düşündüm: insanların psixologiyasını, resurslarını, ata biləcəkləri addımları. Söhbət konkret bir şəxsdən yox, hər şeydən gedir. Bura yeni nəsil məsələsi də aiddir, ölkədəki vəziyyət də, hakimiyyətin planları da. Və təbii ki, mənim etmək istədiklərim, düşündüklərim, nəyə nail ola, irəlidə nələr edə biləcəyim. Kimlər yanımda ola bilər, kimlər ola bilməz, kimdən nə gözləyə bilərəm və s. Bunların hamısını götür-qoy elədim, ondan sonra qərar verdim.
Bir də bilirsiniz, həyatımda bir neçə dəfə sanki platformada qatar gözlədiyimi hiss etmişəm. Birinci dəfə xaricə təhsil almağa gedəndə, sonra evlənməyə qərar verəndə. Onda magistraturada axırıncı ilim idi, diplom işi yazmalıydım, tələbəydim, işsiz idim, ailəmin imkanı yox idi, Azərbaycanda da neft pulları hələ ölkəyə gəlməmişdi, yəni sosial vəziyyət daha pis idi. Onda mən ikinci dəfə özümü platformada dayanıb qatar gözləyirəmmiş kimi hiss elədim. Hətta bir az depressiyaya da düşdüm. Məndə hərdən belə olur, amma mən depressiyadan tez çıxıram. Düşünürdüm ki, necə olacaq, neynəyəcəm? Sonra fikirləşdim ki, mən İstanbulda da pul qazana bilərəm və başladım İstanbulda iş axtarmağa. Elə oldu ki, bir türk şirkəti Moskvada marketinq araşdırması aparmağı tapşırdı. Araşdırmanı verəndən sonra şirkət Rusiya bazarına girmək qərarına gəldi və mənə Moskvada təmsilçiləri olmağı təklif elədi. Moskvada işləyə-işləyə İstanbula doktorantura dərslərinə gəlirdim. Yeri gəlmişkən, mənə Əhməd Davudoğlu zəmanət vermişdi. Düz il yarım Moskva-İstanbul-Moskva gedib gəlmişəm. Neçə dəfə pasportumu dəyişməli oldum, çünki artıq möhür üçün yer yox idi. İmtahanları da keçmişdim, diploma çıxmalıydım. Qəflətən qərar verdim, İstanbulda universiteti atdım və Moskva Dövlət Universitetinə verdim sənədlərimi. Yəni sözümü ona gətirirəm ki, ReAl-dan çıxmaq həyatımda verdiyim ilk belə həlledici qərar deyildi. Mən əmək sərf elədiyim, dərslərə görə il ərzində bəlkə 50-70 dəfə təyyarəyə minib-düşdüyüm, imtahan verdiyim bir universiteti atmışam. Moskvada sıfırdan başlamışam. Heç bir zəmanət olmadan, təhsil nazirliyinin xəttiylə yox, özüm daxil olmuşam aspiranturaya. Həyatımda dəfələrlə belə olub. Əmək, vaxt sərf eləmişəm, işi qurmuşam və atmışam. Çünki görmüşəm ki, davam etməyin mənası yoxdur, yeni mərhələyə başlamaq lazımdır. Niyə? Çünki mən indi o platformada dayanıb qatar gözləyən gənc deyiləm. Bu mənim üçün artıq çox uzaq keçmişdə qalıb. Çox adam tələsdiyimi deyir. Ancaq mənim üçün bu, əvvəl buraxdığım səhvlərdən çıxartdığım dərs kimidir. Mən tələsmədim, əksinə, düşünürəm ki, tam praqmatik qərar verdim.
A.A: Amma getmək qərarını bildirdiyiniz brifinqdən bir neçə saat əvvəl sizin partiyadan çıxdığınızı yazan sayt haqqında “bu yalan informasiyadır” deyə status paylaşmışdınız sosial şəbəkədə. Həmin gün səhər tezdən də brifinq olmağı insanları bir az düşündürdü.
Bilirəm. O statusu yazanda mən artıq qərarımı vermişdim. Onu yazmağımın da səbəbi vardı. Hakimiyyət məsələni bir az fərqli təqdim eləmişdi. Təqdimat da o idi ki, Azər Qasımlı səsvermədə İlqar Məmmədova uduzdu. Halbuki belə şey olmamışdı, bu, yalan idi. Çünki orda İlqarın verdiyi təkliflərin Məclisdən keçmək şansı yox idi. Və sonra ReAL-dan istefa verən Məclis üzvlərinin sayı qərarın qarşısını almaq üçün yetərli idi. Yəni biz növbədənkənar qurultay təklifinin keçməsi üçün hər şeyi elədik… Həyatın sonu və ölkəmizdə siyasi prosesin axırı deyil ki?!
S.S: Siz Moskvada yaşayanda siyasətdən aralı düşmüşdünüz. Amma bildiyimə görə, 2003-cü ildə Moskvadan gəlib burda prezident seçkiləri qabağı kampaniyada iştirak eləmisiniz.
Bəli, İsa Qəmbəri dəstəkləyirdim.
S.S: Bu, necə oldu? Siyasət üçün o qədər darıxırdınız ki, işinizi atıb gəldiniz?
Bayaq dedim ki, əvvəllər tələskən olmuşam. Moskvada yaşadığım səkkiz il ərzində bu, daha da artdı. Həm də başa düşdüm ki, biznes istədiyim şey deyil. Ancaq biznes mənə çox şey öyrətdi. Ümumiyyətlə, hesab eləyirəm ki, siyasətə gəlmək istəyən insan biznesdən başlamalıdır. Bu, PR bilgisi baxımından, çeviklik, menecerlik nöqteyi-nəzərindən çox önəmlidir. Tam açıq deyim. 2003-2004-cü illərdə böyük pullar qazanmağa başlamışdım. Sonra öz şirkətimi qurdum. Öz maşınım, otuz nəfər işçim vardı, hamısı yaxşı maaş alırdı və s. və ilaxır. Hətta o vaxt Azərbaycana qayıdanda çox adam mənə dedi ki, sən axmaqsan. Qardaşım hələ də deyir ki, Moskvada qalsaydın, bəlkə indi təyyarən olardı. Amma qayıtdım, çünki tələsirdim, görürdüm ki, biznes mənlik deyil. Mən hər zaman özümü siyasətdə görmüşəm, siyasətçi olduğumu daxilən hiss eləmişəm. Lakin ya sosial vəziyyət siyasətə gəlməyə imkan vermirdi, ya da atam deyirdi ki, yox, başqa yolu seçməlisən. Nəhayət, biznesi atdım və qayıtdım.
Amma siz 2003-cü il haqqında soruşdunuz. 2003-də gəlmişdim, Azadlıq meydanına da getmişdim, insanların döyüldüyünü də görmüşdüm. Çox ağır idi. Azərin bir ay idi ki, anadan olmuşdu, ailəmi qoyub gəlmişdim, ertəsi gün geri qayıtmalıydım. Təyyarədə ağlayırdım. Düşünürdüm ki, hər şey bitdi…
S.S: Moskvadan qayıtmağınıza peşman deyilsiniz?
Bu yaxınlarda Moskvaya getmişdim. Hava yaxşı idi, çıxdım Qızıl meydana. Hər şey dəyişmişdi. Dörd il idi ki, Moskvada olmamışam. Onda fikirləşdim ki, o vaxt tez qərar vermədim ki?! Bəlkə qalıb daha çox resurs toplamalıydım. Bilmirəm. Amma mən bir şeyə inanıram: hər kəsin həyatda bir missiyası var. Siyasətdəsənsə, 100% var. O missiya sənin içindən gəlir və səni idarə eləyir. Bilmirəm, ola bilsin, bunun adı liderlikdir, ola bilsin, başqa bir şeydir. Amma bir missiya var.
A.A: Azər bəy, hər dəfə parlament seçkiləri ilə bağlı danışanda, ya da yazanda təkrar-təkrar vurğulayırsınız ki, islahat-filan heç nə yoxdur, hamısı görüntüdür. Amma eyni zamanda seçkilərə də qoşulmusunuz. Məğlub olacağını başdan bilə-bilə savaşa girmək necə bir hissdir?
Çox çətin hissdir. Gecə durursan, özünə deyirsən ki, sən güclüsən, bunu etməlisən. Özün-özünü inandırırsan, nədənsə güc almağa çalışırsan – kitablardan, filmlərdən. Deyə bilərsiniz ki, yəni özün-özünü aldadırsan. Hər insan özünütreninqlə məşğul olmalıdır. Xüsusilə də, avtoritar rejimdə fəaliyyət göstərən siyasətçi üçün bunsuz mümkün deyil. Samirə hərdən mənə deyir ki, siyasətdən getmək istəyirsənsə, gedək, heç lazım deyil, amma mən bilirəm ki, siyasətdən getsən, xoşbəxt ola bilməyəcəksən. Bu, doğrudur. Ona görə də, bunu eləməliyəm. Mənim missiyam, həyatımın mənası – nə istəyirsiniz, deyin – budur. Mən siyasətə elə-belə gəlməmişəm, mən siyasi doğulmuşam. Aristotelin bir sözü var: İnsan siyasi heyvandır…
S.S: Başlıq tapıldı.
Amma insanam. Bunu da yazın. Seçkilərə gəlincə isə reallıq elədir ki, qalib gələcəyini bilirsən, qalib gəlirsən, sadəcə büdcə pullarını oğurladıqları kimi sənə verilən səsləri də oğurlayırlar. Bu səfər seçicilər kütləvi gəlsə, hər şey başqa cür ola bilər.
S.S: Nələrdənsə güc almağa çalışdığınızı dediniz. Mənə elə gəlir ki, sizin güc qaynaqlarınızdan biri də həyat yoldaşınız Samirə xanımdır. Həyat yoldaşının dəstəyi dayanıqlı olmağa nə qədər kömək eləyir?
Həqiqətən, belədir. İnsanın yanında ona güc verən, impuls verən başqa bir cinsin nümayəndəsi olmalıdır. Mən belə düşünürəm. Burda bir az Freydə də getmək olar, amma normaldır, Freyd düz deyib. Təbii ki, kişi kişiyə hansısa bir məsləhət verə bilər, dəstək ola bilər. Amma qadın elədir ki.. Həyat yoldaşı çox gözəl sözdür. Bilmirəm, necə olub ki, biz belə bir birləşmə yaratmışıq, amma yaratmışıq. Hətta mən bu sözdə freydsayağı bir şeylər görürəm. Kişi ilə qadını nəzərdə tuturam. Tarixdən istənilən qədər nümunələr çəkə bilərəm. Məsələn, İngilis dili lüğətinin əsas müəllifi Ceyms Mürreyin həyat yoldaşı olmasaydı, ona dəstək verməsəydi, o lüğət olmayacaqdı. Marksın həyat yoldaşı olmasaydı… Düzdür, Marksın yanında Engels də vardı, amma həyat yoldaşı dəstək verməsəydi, Karl Marks Karl Marks olmayacaqdı. İstənilən qədər misal gətirmək olar. Bir çox siyasətçilər var ki, həyat yoldaşları onlara gerçəkdən dayaq olub, dost olub, məsləhət verib. Bu baxımdan, mənim üçün Samirə əvəzolunmaz insandır, dostdur, məsləhətçidir. Həm də mən onu sevirəm.
A.A: Elə bu söhbətin davamı olaraq deyim, prezidenti saymasaq, siz, demək olar ki, bütün tədbirlərə həyat yoldaşınızla birlikdə gedən yeganə ictimai insansınız. Azərbaycanlı kişi niyə hələ də qadını bir fərd kimi qəbul eləyə bilmir? Bu, natamamlıq kompleksidir, ya başqa bir səbəbi var? Hətta əksər kişilər belə bir problem olduğunu eşidəndə çaşırlar.
Mən burda kişi-qadın yox, şəxsiyyət sözündən istifadə eləyərdim. Şəxsiyyət olmaq çox önəmlidir. Şəxsiyyət üçün kişi-qadın fərqi yoxdur. Bir dəfə yazmışdım ki, bizim qədim türklərdən gələn ənənələrimizdə indi cəmiyyətimizdə hökm sürən şeylər olmayıb. Qadınlar sərbəst olublar, məclislərdə də iştirak ediblər, səs də veriblər. Sonra fərqli coğrafiyalar, fərqli mədəniyyətlər gəlib bura. Qədim Yunanıstanda da qadınları aşağılayıblar, onlarda da qadınların səsvermə hüququ olmayıb. Aristotel qadın və kişinin iki fərqli məxluq olduğunu, hətta fizioloji olaraq da fərqləndiklərini yazırdı. Hətta deyirdi ki, onların temperamenti, bədənlərinin hərarəti də müxtəlifdir. Yaxud liberalizmin əsasını qoyan şəxs – Con Lokk sosial müqavilədən danışanda onun, məhz, kişilər arasında imzalandığını deyirdi. Yəni sözümü ona gətirirəm ki, qadınların ən birinci düşməni fəlsəfədir. Aristotel, Con Lokk və digərləri. İndi mən demirəm ki, Azərbaycan kişilərinin hamısı Con Lokku, Aristoteli, ya da başqa filosofları, yazıçıları oxuyurlar, onların qadınlarla bağlı fikirlərindən ilhamlanırlar. Təbii ki, yox. Amma bütün bunların da təsiri var, hamısı bizim psixologiyamıza hopub. O cümlədən natamamlıq kompleksinin də rolu var. Mən hesab edirəm ki, Azərbaycan cəmiyyətinə sadəcə vətəndaşlar yox, şəxsiyyətlər lazımdır. Nə qədər çox şəxsiyyət yetişdirə bilsək, cəmiyyətimizə o qədər faydalı olacaq. İndi cəmiyyətimizdə qadınlara qarşı baş verənlər natamamlıq kompleksindən, təhsilsizlikdən irəli gəlir, özünə güvənsizlikdən irəli gəlir.
A.A: Bir yazıçımız deyir ki, qadının gücü çatsaydı, o da kişini döyərdi. Amma ya zəlzələdən, ya da vəlvələdən güc kişidədir.
Axı, məsələ fizioloji deyil. Təkcə fizioloji olsaydı, qadın da kişini döyərdi. Qadın döymür, çünki qorxur. Çünki fəlsəfənin ağırlığı altında qalıb. Düşünür ki, o, kişidir, mən qadınam, kişiyə əl qaldırmamalıyam, çünki mən ikinci roldayam. Hətta avropalı, amerikalı qadınlar da bundan hələ də qurtula bilmirlər.
A.A: Bir statusunuzda yazmışdınız ki, böyük qızınız Azərin doğulanda xəbəri soyuq qarşılamısınız. Bəs Dəniz doğulanda nə hiss elədiniz?
Doğrudur, mən o zaman oğlan istəyirdim. Dənizi isə gözləyirdim. Qız olacağını bilirdim. Artıq Azərin həyatımı və düşüncələrimi dəyişmişdi.
A.A: Evdə oğlanla qızlara münasibətdə fərq olurmu?
Qətiyyən. Hətta Samirə hərdən deyir ki, sənin balan Dənizdir, onu daha çox sevirsən. Bilmirəm, mən hamısını çox istəyirəm. Dəniz bir az fərqlidir, dəcəllikdən əlavə həm də istiqanlıdır, gəlir, qucaqlayır, öpür. Azərin də uşaqlıqda eləydi, amma sonra çox ciddiləşdi, introvert oldu. Onu da deyim ki, Azərin çox istedadlıdır.
S.S: Bizim siyasi mühitdə, mövcud şərtlərdə bir siyasətçi hansı keyfiyyətlərə sahib olmalıdır?
Praqmatik olmaq, məsələlərə daha çox praqmatik yanaşmaq lazımdır. Mən belə fikirləşirəm. Eyni zamanda çalışmaq lazımdır ki, prinsiplərini də satmayasan. Bu, ülgücün üzərində yerimək kimidir. Elə addım atmalısan ki, nə ayağın kəsilsin, nə də yıxılasan. Yəni həm praqmatik olmalısan, həm də dəyərlərini qorumalısan. Bu, çox çətindir. Kimdə alınır, kimdə alınmır. Məndə alınır, ya yox, bilmirəm, zaman göstərəcək. Siyasətçilərlə bağlı bir şey də deyim. Özünə siyasətçi deyib siyasətçi olmayanlar çoxdur. Bu gün Azərbaycan siyasətində belə insanların sayı həddindən artıq çoxdur. Özlərini də aldadırlar, camaatı da.
A.A: Azər bəy, bizim dövrdə inqilab anlayışı niyə aktuallığını itirib?
Deməzdim ki, aktuallığını itirib. Elə deyil. İnqilab sistem oturmadığı yerlərdə aktual olur. Bu da ədalətsizliklə bağlıdır: sosial ədalətsizlik, hüquqi ədalətsizlik və s. Və müəyyən mənada demokratiyanın yoxluğu ilə. Çünki “demokratiya yoxdursa, sistem mütləq ədalətsizdir” fikri də yanlışdır. Məsələn, Ərəb Əmirlikləri. Dubayda əhalinin yalnız 6%-i vətəndaşdır, qalanları isə işləməyə gələnlərdir və o 6%-in hər şeyi var. Neft gəlirlərindən onlara da pay düşür, sosial vəziyyətləri yüksəkdir. Ağıllarına da gəlmir ki, demokratiya olsun, nə üçünsə səs versinlər və s. Çünki həyatlarında hər şey var: sosial ədalət də öz yerindədir, məhkəmələr də qanunları çərçivəsində ədalətlidir. Bunu da qeyd etmək lazımdır. Amma bizim coğrafiya fərqlidir. Bizim coğrafiyada demokratiyanı bərpa eləmək lazımdır, çünki ölkəmiz Avropaya yaxındır, Avropa Şurasının, ATƏT-in üzvüdür. Bu baxımdan bizim üçün demokratiya vacibdir. Amma inqilabın başqa bir problemi var. Yeni texnologiyalar sayəsində müasir cəmiyyətdə həyat daha mobil, daha çevik olub, hansısa məlumatı əldə etməkdən ötrü çox az vaxt sərf eləyirsən və insan lazımsız şeylərə – bürokratiyaya, kiminsə kaprizlərinə vaxt itirmək istəmir, bu mədəniyyətdən çıxır. Ona görə də, problem yaranır. Bu cəmiyyətdə sistemlər artıq özləri də dəyişmək məcburiyyətindədir. Təbii ki, bu nöqteyi-nəzərdən inqilablara müəyyən qədər ehtiyac var.
A.A: Azərbaycanda hansı modeldir? Sosial ədalətsizlik var, hüquqi ədalətsizlik var…
Yeni texnologiyalar bizim həyatımızda da ciddi rol oynayır və hakim elita artıq bunu görməzlikdən gələ bilmir. Gələ bilməz. Bu baxımdan istəsə də-istəməsə də, dəyişikliklər olacaq. Sadəcə onlar elə bir sistem qurmaq istəyirlər ki, həm dəyişikliklərlə ayaqlaşa bilsinlər, hər şeyi yaxşı etsinlər, lakin bu ailə qalsın. Hər şey yaxşıdır, hər şey işləyir, məsələn, “Bravo” var, “Asan xidmət” var. Amma bunların hamısı bu ailənin əlində olmalıdır. Yeniliyin liderliyini də onlar etməlidilər. Müəyyən bir dövr bunu edə biləcəklər. Hazırda ölkəmizin getdiyi yol budur. Sadəcə müəyyən bir dövr keçəndən sonra – yaxın beş il ərzində – bu da işləməyəcək. Yeni parlament formalaşdırmaq istəyirlər, deyək ki, formalaşdırdılar. Oliqarxları sıradan çıxartmaq istəyirlər, deyək ki, çıxartdılar. Hər şeyi bir az daha rahat eləmək, “Asan xidmət”i daha da genişləndirmək istəyirlər, deyək ki, etdilər. Amma yenə də resurslar sürətlə tükənir. Resurslar tükəndikcə də bütün bunlar artıq keçərli olmayacaq. Yenə deyirəm: bizim ölkə Ərəbistan deyil, coğrafiyamız fərqlidir. Burda demokratiya mütləqdir. Zamanla olacaq hamısı. Mən strateji olaraq beş il irəliyə baxıram və qərarlarımı ona görə verirəm.
A.A: Onda belə çıxır ki, islahat var, hə? Yoxsa yoxdur? Hakimiyyətin elan elədiyi islahatlar islahatdır, yoxsa deyil?
Demokratik sistem dəyişikliyi yoxdur, amma nəyisə dəyişdirmək səyləri var. Və bu dəyişikliklər sadəcə hakim elitanın öz hakimiyyətini möhkəmlətməsinə və yeni yaranan vəziyyətə uyğunlaşmağa hesablanıb.
A.A: Qarşıdan gələn seçkilərdə möcüzə baş verməsi ehtimalı varmı?
Bayaq soruşdunuz ki, inanmırsansa, niyə seçkilərdə iştirak edirsən. Mən deməzdim ki, heç inanmıram. Az da olsa, inamım var. İnanıram ki, bir dairə çərçivəsində qalib gəlmək olar. Beynəlxalq müşahidəçilərin, beynəlxalq təşkilatların diqqətini bu dairəyə сəlb etmək olar. Hamıya sübut etmək olar ki, bu dairədə sən qalibsən. Ya səni parlamentə buraxmağa məcbur qalırlar, ya da dairəni ləğv eləyirlər, amma hamı bilir ki, sən orda udmusan. Digər tərəfdən, bu, bir siyasətçi kimi sənin daxılına atılmış siyasi dividentdir. Siyasətçinin imici belə dividentlərin hesabına, yavaş-yavaş formalaşır. Və hər kəs bu dividentdən nəsə götürür. Biri deyir, səmimiyyət gördüm, o biri deyir, filan epizodda qətiyyət gördüm, filan hadisədə liderlik gördüm, filan epizodda insanlıq gördüm. Siyasətçinin hekayəsi belə qurulur. Eyni zamanda da insanların psixologiyasında, düşüncələrində nəyisə dəyişirsən. Yəni ümumən, ölkə üçün faydalı prosesdir. Bu da kiçik bir uğurdur. Hətta gedib parlamentdə otursan belə, mən bunu böyük uğur da hesab etməzdim. Proseslərə təsiri olacaqmı? Bunu zaman göstərəcək.
S.S: Azər bəy, indi də rəsm çəkirsiniz?
Xeyr. Axırıncı dəfə nə vaxt çəkdiyim yadıma gəlmir.
S.S: Amma qəşəng yemək bişirirsiniz.
Hə. İstirahət günləri evdə olanda yeməyi mütləq mən bişirirəm.
S.S: Hansı yeməkləri bişirməyi sevirsiniz?
Milli mətbəximizə aid yeməkləri az bişirirəm. Daha çox başqa mətbəxlərə müraciət eləyirəm, hərdən eksperimentlər etməyi sevirəm. Çünki çox yerdə olmuşam – Taylandda, Çində, Malaziyada, Avropada və mətbəxləri ilə yaxından tanışam. Ümumiyyətlə, dünya mətbəxinə çox açığam. Mühafizəkar deyiləm.
A.A: Və son sualım: Gözəl ailə, üç istedadlı övlad, gözəl həyat yoldaşı. Əksər həmkarlarınızdan fərqli olaraq, yazdıqlarınız, dedikləriniz, çox vaxt kəskin əks reaksiyalar doğurmur, rəğbətlə qarşılanır. Necə deyərlər, hər zaman səliqəli, sığallısınız. Adətən, filmlərdə belə personajların şkaflarından skeletlər çıxmağa başlayır. Sizin şkafınızda da skeletlər var? Sabah kiminsə “biz Azər Qasımlını belə bilirdik, amma eləymiş” deyə biləcəyi şeylər…
Təbii ki, hamının şkafında skeleti olur. Amma düşünürəm ki, mənim elə dəhşətli skeletim olsaydı, hakimiyyət onu çoxdan çıxarardı. Məncə, elə dəhşətli bir skeletim yoxdur. Tam səmimi deyirəm. Amma ola bilsin, kiminsə xətrinə dəymişəm, kimisə işdən çıxartmışam və o, bunu ədalətsizlik hesab edir. Ancaq qorxunc skelet – prinsiplərimə xəyanət yoxdur.
Söhbətləşdilər: Sevda Sultanova, Aygün Aslanlı