Bu dəfəki müsahibimiz, özünün vəftiz adı ilə təqdim olunmasını istəyən Pavlos-dur, xristianlığın katolisizm cərəyanını (məzhəbini) qəbul etmiş azərbaycanlı. Pavlosla Azərbaycanda Katolik Kilsəsi və onun üzvlərinin vəziyyəti, yerli əhalinin xristianlığa münasibəti haqqında danışmışıq.
İlk sualım adınız, daha doğrusu, öz adınız yox, vəftiz adınız ilə təqdim olunmaq istəyiniz ilə bağlı olacaq, bunun səbəbi nədir, nədənsə, kimdənsə çəkinirsiniz?
Xeyr, bu çəkinmək və ya qorxu ilə bağlı deyil. Birincisi, qədim adətə görə, xristianlığı qəbul etmiş insan öz adı ilə yanaşı, ikinci – vəftiz adını qəbul edir. Bu ad, Kilsə tərəfindən müqəddəs kimi qəbul edilmiş və artıq dünyasını dəyişmiş xristian xadiminin adı olmalıldır – İsa Məsihin həvarlərindən, iman şəhidlərinən, Kilsə alimlərindən və s. birinin adı. Bu adı insan özü özünə seçir, həmin adı daşıyan müqəddəsi özünə səmavi duaçı kimi qəbul edir, seçim isə vəftizi qəbul edən insanın o müqəddəsə xüsusi münasibətindən, ehtiramından irəli gəlir. Yeni ad – yeni həyat deməkdir. Mən vəftiz zamanı Məsihin həvarilərindən birinin – həvari Pavelin (yunanca Pavlos) adını seçdim, çünki bu tarixi şəxsiyyətə xüsusi hörmətim var. Onun həyatı ilə mənim həyatımın arasında bir sıra bənzərliklər olduğu üçün. Adın yunan formasını (İncildə işlədilən formasını) isə məhz Pavlos olması üçün seçdim, çünki Pavel artıq rus adı kimi səslənir. Mənim xristianlığımın isə hansısa millətin mədəniyyətinin mənimsənilməsi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Odur ki, Pavlos adı mənim üçün anadan olanda aldığım dünyavi ad qədər önəmlidir. Dünyavi adımın gizli qalmasının başqa səbəbi də budur: mən diqqəti kimliyimə yox, nə dediyimə yönəltmək istərdim.
Pavlos, siz xristianlığı sonradan qəbul eləmisiniz, yoxsa irsi dininizdir?
Yox. Mənim ailəm tipik azərbaycanlı sovet ziyalı ailəsidir. Evimizdə heç vaxt din barədə söhbətlər olmayıb, amma hamı ürəyində inanclı olub. Daha çox islam dini fonunda deistlər desək daha doğru olar. Yəni islamın doqmatikasından xəbəri olmayan, ancaq Allahı Allah çağıran, bir işə başlayanda “Allah, Məhəmməd ya Əli” deyən, amma bu cümlənin, ümumiyyətlə islamın nə demək olduğunu bilməyən bir ailədənəm…
Azərbaycanlıyam, başqa heç bir milliyətim yoxdur. Sadəcə azərbaycandilli olmaqla yanaşı həmçinin rusdilli mədəni sferaya aid olduğum üçün, hər zaman xristianlıq məni daha çox maraqlandırıb. Yadınıza gəlirsə, 90-cı illərin əvəllərində səhərlər Rusiya kanalında “Super kitab” adlı bir cizgi filmi göstərirdilər. Bibliyadaki rəvayətlər haqqında. O vaxtlar ona çox baxırdım. Ümumiyyətlə, din haqqında söhbət gedəndə daha çox xristianlığa yönəlirdim, 28 yaşımda katolisizmi qəbul eləmək qərarına gəldim. Əlbəttə bu qərarı uzun müddətli mənəvi axtarışlar öncələyib. Hansısa ani şəkildə, bir həvəs nəticəsində qəbul edilən qərar olmayıb. Xristianların müqəddəs kitabında Allah insana belə deyir: Siz Məni yox – Mən sizi seçmişəm. Düşünürəm ki bu sətir sizin sualınıza ən gözəl və dolğun cavab olar.
Hazırda Azərbaycanda nə qədər xristian var, onların nə qədəri katolikdir? Və onların əsas mərkəzləşdikləri yer haradır?
Ondan başlayım ki, Katolik Kilsəsinin strukturunda maraqlı bir nüans var. Çox vaxt məhz Roma Katolik Kilsəsi kimi tanınan Kilsə – Katolik Kilsəsinin latın adət-ənənəsinə uyğun bir Kilsədir. Yəni, burda ayinlər uzun müddət latın dilində keçirilib və Katolik olduğu üçün əlbəttə ki, bütün katolik kilsələrininki kimi, onun da mərkəzi Romada yerləşir, başçısı da Roma Papasıdır. Ancaq bu, onun ənənəvi ayin-mərasimlər tərəfinə aiddi. Əslində isə Katolik Kilsəsi “Roma” və ya “latın” çərçivələrindən daha geniş anlayışdır. Katolik Kilsəsi deyəndə ilk ağıla gələn latın, qərb adət-ənənəsi olsa da, həmin Kilsənin tərkibində qərb adət- ənənəsindən ayrı olan Şərq Kiləsələri də var və onlar da Katolik Kilsəsi sayılır. Çünki onlar Roma Papasının başçılığını – onun üstünlüyünü, dini- mənəvi rəhbərliyini qəbul eləyirlər və bütün digər Katolik Kilsələri ilə eyni imanı paylaşırlar. Ancaq ayinlərin zahiri formaları, adətləri fərqlənir. Məsələn Katolik Kilsəsinin tərkibində süryani katoliklər var, Livanda maronit katolikləri var – onları görəndə xristian olduqlarını ağlına belə gətirməzsən. Sırf şərqli mentalitetilə yaşayan xalqlardır, icmalarıdır. Bundan əlavə, assuriyalı, yunan və s. katolik kilsələri var. Ukraynalıların bir hissəsi Katolik Kilsəsinə daxildir – zahirən pravoslavdılar, amma iman təliminə görə katoliklərdir.
Azərbaycanda katoliklər ən azsaylı xristianlardan sayılırlar və ölkəmizdə Katolik Kilsəsi Apostol Prefekturası şəklində təmsil olunur. Bu Kilsənin yepiskopu- yəni başçısı və sui-yuris (Sui iuris və ya sui juris (latınca “öz hüququ olan” deməkdir, Roma Katolik kilsəsi tərəfindən ilkin ərazi-inzibati vahidi missiyasının adı kimi istifadə olunur-red.) statusu var. Yəni bu Kilsə Roma Katolik kilsəsinə aiddir, Roma Papasını qəbul edir, amma muxtariyyət kimi fəaliyyət göstərir, buna Yerli Kilsə deyirlər. Azərbaycanda Katolik Kilsəsinə slovak əsilli din xadimi, yepiskop Vladimir Fekete həzrətləri başçılıq edir və onun tabeçiliyində keşişlər var. Bizdə Katolik Kilsəsinin üzvləri əsas iki qrupa ayrılır – yerli katoliklər, yəni Azərbaycan vətəndaşları, bir də xarici vətəndaş olan katoliklər. Xarici vətəndaş olan katoliklərin sayı hardasa 3000-4000 arasında dəyişir. Bura səfirliklərin işçiləri, oxumağa gələn tələbələr, işləməyə gələn əcnəbilər, xarici şirkətlərin əməkdaşları və s. aiddir. Yerli katoliklər də iki qrupa ayrılır: Rusiya imperiyası zamanı Azərbaycana sürgün edilmiş polyak, litvalı, alman, latış, uktayna əsilli ailələr və xristianlığı- katolisizmi qəbul eləmiş azərbaycanlılar – onlar da ya qarışıq ailələrdən olurlar – məsələn, anası polyakdır, ya nənəsi polyak olub, ya da ukraynalılar kimi yunan-katolik ailəsindədir. Və bir neçə mənim kimi təmiz azərbaycanlılar.
Mən Azərbaycanda yaşayan katoliklər haqqında çox az məlumat tapdım. Lüteranlar, pravoslavlar öz təriqətlərini yaymaq, ya da hansısa fəaliyyətlərdə iştirak eləmək baxımından aktivdirlər, amma katoliklər o qədər də yox. Bunun səbəbi sadəcə passiv mövqedir, yoxsa özlərini gizlətmək istəyi?
Yox, bunun nə passivliklə, nə də hansısa gizli dini fəaliyyətlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu mövqe, Katolik Kilsəsinin öz daxili mədəniyyətindən irəli gəlir. Vatikan Azərbaycan dövləti ilə münasibətlərdən həddindən artıq razıdır. Dövlət Katolik Kilsəsinin daxili işlərinə qarışmır, ona heç bir maneə yaratmır. Dini fəaliyyət Kilsənin daxilində aparılır. Məsələn, dini öyrətmək üçün kurslar açılır. Yəni katoliklər gizlənmirlər, bizi gedib hansısa dar küçələrdə, qaranlıq məkanlarda axtarmaq lazım deyil. Kim katolisizmlə, həqiqətən, maraqlanırsa və yetkin yaşdadırsa, kilsəyə gəlir və orda dini ona tədris edirlər. Daha sonra seçim olur: Bu din mənə uyğundur, ya yox?! Mən bu dinin mənəvi qayda-qanunları ilə yaşamaq üçün özümlə mübarizə aparacam ya yox? Buna iradəm çatacaqmı? Cavab “hə” olanda müəyyən hazırlıq mərhələsindən sonra vəftiz (xaç suyuna çəkilmə-red.) olunur, cavab “yox”dusa, gedir.
Bizdə qapı-qapı evləri gəzmək, internet və ya başqa yerdə geniş fəaliyyət göstərmək praktikası yoxdur. Yenə deyirəm, bu, Katolik Kilsəsinin etikasından, diplomatiyasından irəli gəlir. Əgər yerli camaatın əksəriyyəti başqa dindəndirsə və bizə qarşı münasibət yaxşıdırsa, lazımsız qıcıq yaratmamaq üçün, yerli insanların dini hisslərinə hörmət əlaməti olaraq özümüzü belə aparırıq. Kimin marağı var, gəlsin. Kilsənin qapıları milliyətindən, cinsindən, irqindən asılı olmayaraq hamı üçün açıqdır.
Kilsənin nəzdində kurslar olduğunu dediniz. Keşişlər də orda hazırlanır?
Yox, o kurslar vəftizə hazırlıq kurslarıdı, katolisizmi qəbul eləmək istəyən, yaxud da irsən katolik olan, amma dinindən xəbəri olmayan insanlar üçün nəzərdə tutulub. Ya da ailə katolikdir, övladının da bu dinin qayda-qanunlarını öyrənməsini istəyir. Çünki Katolik Kilsəsinin bir qaydası var. Uşaqlar vəftiz oluna bilər, ancaq Kilsənin tamhüquqlu üzvü olmaqdan ötrü daha iki ayindən keçmək lazımdır- bunlardan biri – yağçəkmə ayinidir, digəri isə Yevxaristiya – İsa Məsih ilə təqdis olunmuş çörək və şərab qəbul etməklə birləşmək ayinidir. Bu ayin zamanı Kilsəyə qəbul olunan şəxs- yeniyetmə və yetkin insana təqdis olunmuş çörək– nazik, mayasız, lavaşabənzər çörəkdir – verilir. Katolik Kilsəsinin inancına görə, keşişin duası ilə bu üç ayindən keçən insan kilsəyə üzv olur və katolik hesab edilir.
Birinci ayin – vəftiz körpə yaşlarda edilir, yaxud da edilə bilər. İkinci və üçüncü ayindən keçmək üçün insan artıq nələrisə anlayacaq yaşda olmalıdır. Uşaq, həmin yağın, çörəyin simvolunda nəyi qəbul elədiyini başa düşmürsə, bu artıq bir az küfr hesab olunur. Böyüklərdə belə əngəl yoxdur. Mən üç ayinin üçündən də eyni gündə keçmişəm.
Sizin sualınıza qayıdaraq demək istəyirəm ki, sözügedən kurslar yalnız dini təlim kurslarıdır. Keşiş olmaq üçün isə beş-altı il seminariyada oxumalısan. Əlbəttə ki, bizdə belə seminariya yoxdur. Azərbaycana ən yaxın olan seminariyalar Qazaxtanda və Rusiyada yerləşir. Ukraynada da var, təbii ki. Amma MDB ərazisində yerli camaatdan kim keşiş olmaq istəyirsə, adətən, Rusiyadakı seminariyaya müraciət eləyir. Hal-hazırda Azərbaycanda fəaliyyət göstərən keşişlərin hamısı xarici vətəndaşlardır. Çünki burdakı Katolik Kilsəsinin bütün strukturu sovetlər dövründə məhv edilib. Bildiyiniz kimi, Bakıda əvvəllər katolik kilsəsi olub – Bakirə Məryəm kilsəsi. Hazırkı kilsə də onun adını daşıyır. Şəhriyar klubunun yerində qotik üslubda tikilmiş böyük, əzəmətli kilsəydi. Ancaq sovetlər zamanı kilsə binası partladılıb, bütün kilsə strukturu məhv edilmişdi, sonuncu keşiş də repressiya olunub güllələnmişdi və ondan sonra Azərbaycanda keşiş olmayıb.
Yanılmıramsa, 2010-cu ildə ABŞ dövlət departamenti Azərbaycanda dinin vəziyyəti ilə bağlı hesabat hazırlamışdı və orda deyilirdi ki, Azərbaycanda dini azadlıqlar boğulur. Bayaq dediniz ki, Katolik Kilsəsinin Azərbaycan dövləti ilə münasibətləri yaxşıdı. Onda belə bir hesabatın hazırlanmasına nə səbəb ola bilərdi? Bəlkə 2010-cu ildə vəziyyət elə olub?
Mən milli çoxluq olsam da, dini azlıq sayılıram və bütün o katoliklərlə, provaslavlarla birbaşa ünsiyyətdə olmuşam. Şəxsən mənə görə, ABŞ departamentinin bu mövqeyi çox qərəzlidir. Onlar nəyi dini azadlıqların boğulması adlandırırlar? Hökumətin, destruktiv sektalara hansısa məhdudiyyətlər qoymasını. Çünki ənənəvi dinlər, konfessiyalarla bərabər Azərbaycanda qeyri-ənənəvi konfessiyalar da fəaliyyət göstərir. Məsələn, müxtəlif özünü xristian hesab edən sektalar, yehova şahidləri və s. Düzdür, bunlar qeyri-ənənəvi olsalar da, heç də hamısı destruktiv deyil. İşlərini normal görürlər, dini fəaliyyətlərini göstərirlər. Hərçənd, pravoslardan və katoliklərdən fərqli olaraq, onlar öz təriqətlərinin təbliğində daha ambisiyalı, daha aktivdilər, hərdən bir az mədəniyyətsiz davranırlar və buna görə də cəmiyyətdə bir az qıcıq yaradırlar. Yenə deyirəm, bu mənim şəxsi fikrimdir. Dövlət yenə də onların işinə qarışmır, amma onları unutmur da. Çünki sabah onlara problem yarana bilər. Sabah bir müsəlmanla, özünü xristian adlandıran kəs arasında hansısa məişət münaqişəsi baş versə, heç kim, o xristianın əslində xristian, yoxsa, məsələn, yehova şahidi, ya da xristianlıq adı altında fəaliyyət göstərən hansısa sektanın üzvü olub-olmadığını araşdırmayacaq. Belə deyək də: dövlət çalışır ki, özünü apara bilməyən dini konfessiyaların fəaliyyətini hər hansı şəkildəsə tənzimləsin. Daha doğrusu, nəzarətdə saxlasın. Çünki açıq-aydın destruktiv fəaliyyət göstərənlər də var.
Məsələn, bəzi radikal islam qrupları, xarici dövlətlərə işləyən islam qrupları kimi. Belələrinin mövcudluğu heç kimə sirr deyil. Təbii ki, onlarla dövlət səviyyəsində maraqlanırlar- xüsusi xidmət orqanları onlarla maraqlanmalıdır. ABŞ-ın Yaxın Şərqdəki müttəfiqi kimdir? Səudiyyə Ərəbistanı. Səudiyyə Ərəbistanının dövlət ideologiyası nədir? Vəhhabilik. Sadəcə sünnilik yox, məhz, vəhhabilik. Bu faktla hesabat arasındakı əlaqəni özünüz görə bilərsiniz. Yəni bizdəki dövlət nəzarəti nə pravoslavları, nə katolikləri, nə ənənəvi şiələri, nə də ənənəvi sünniləri hədəf alır. Bu nəzarət, potensial təhlükə və problem yaradanlara aiddir. Dövlət özünü qorumağa borcludur.
İki-üç il əvvəl Azərbaycanda mültikulturalizm ili elan olunmuşdu. Bunun, Azərbaycandakı xristianlara nəsə bir faydası oldumu? Və ya necəsə istifadə olundumu?
Bu, dövlət və din arasındakı münasibətlərin möhkəmlənməsinə, daha yaxşı səviyyədə olmasına xidmət eləyən bir təşəbbüs idi. Həm də Azərbaycanda dövlət-din münasibətlərinin təbliği kimi də baxmaq olar. Yəni Katolik Kilsəsi multikulturalizm kimi təşəbbüslərin vasitəsilə özünü sərbəst şəkildə bəyan edir. Digər tərəfdən bu təşəbbüs həm də cəmiyyətin maarifləndirilməsi xarakteri daşıyır. Çünki əksər insanlar bizdə kim var, kim yoxdur deyə maraqlanmırlar. Hətta eşidəndə “katoliklərin, ya da hansısa başqa dini konfesiyanın burda nə işi var” deyə təəccüblənənlər də olur. Multikulturalizm ili kimi təşəbbüslər zamanı isə görürlər ki, dövlət də, dünya da buna normal baxır, Azərbaycanın adı müsbət şəkildə hallanır. Bu baxımdan, əlbəttə ki, Kilsə üçün fəzilətləri var.
Elə bir dövrdə yaşayırıq ki, dinə meyllənənlərin sayı artır. Xüsusən də, Azərbaycandakı hazırkı şərtlərdə belələri günü-gündən çoxalır. Bu, xristianlıqda özünü necə göstərir? Xristian dininə meyl edənlər artır, ya azalır?
Mən ancaq Katolik Kilsəsi adından danışa bilərəm, çünki özüm katolikəm. Katolik Kilsəsi, ümumiyyətlə, katolik dini düşüncəsi üçün din, imanla şüurun müttəfiqliyi, uzlaşması çox vacibdir. Bu ikisi mütləq əlbir olmalıdır. Bunların biri var, o biri yoxdusa, bu, şikəst bir həyat sayılır. Əgər sən hər şeyi yalnız öz intellektinlə, dünyəvi və səthi şəkildə qəbul eləyirsənsə, bu sənin mənəvi çatışmazlığındır. Yox, əgər hər şeyə yalnız və yalnız inam gözüylə baxırsansa, elmin varlığını, nailiyyətlərini qəbul eləmirsənsə, öz dini əqidənin prizmasından elmlə maraqlanmırsansa, onu araşdırmırsansa, bu da qüsurdur. Deməli, sən müasir insan deyilsən, faydadan daha çox ziyan vura bilərsən – həm özünə, həm cəmiyyətə.
Ona görə də, katolik dini təliminə görə imanla elm, imanla əqli fəaliyyət bərabər olmalıdır. O ki qaldı ümumiyyətlə dinə meyllərin artmasına: insan təbiətinə görə ikili varlıqdır – onun fiziki təbiəti və mənəvi, ruhani təbiəti var. Hər ikisinin də ehtiyacları var. Hər iksi qidalanmalıdır. İnsanı insan edən məhz budur. Ona görə də dinə meyl təbiidir. Əksinə, insanın həmçinin mənəvi məxluq olmasını inkar edənlər sanki insanı həyatının iki qanadının birindən məhrum edirlər. Bu insanın şüurunda, özünüdərkində, özünə və digərlərinə münasibətində tarazlığı, ahəngi pozur.
Yeri gəlmişkən, son illərdə Papanın dini baxımdan təəccüb doğuran bəyanatları oldu. Məsələn, homoseksualların kilsə tərəfindən qəbulu kimi…
Yox, Katolik Kilsəsinin təlimi var və o, dəyişməzdir. Bu, nə Papanın özünün şəxsi münasibətindən asılıdır, nə ondan əvvəlkilərin, nə də ondan sonrakıların. Homoseksual nigahlar Katolik Kilsəsi tərəfindən heç vaxt qəbul olunmayıb, olunmur və olunmayacaq. Homoseksual əlaqə, münasibət, praktika ağır günahdır. Ancaq bu dinə nəzərən nigahsız yaşayan heteroseksuallar da eyni günahı eləyirlər. Yəni zina – zinadır. Zinanın daha ağır, daha yüngül forması yoxdur. Katolik Kilsəsində nigah təkcə kişi ilə qadın arasında bağlana bilər. Düzdür, xristianlığın əsas sütunlarında biri budur ki, Məsih Öz Kilsəsini salehlər, möminlər üçün yox, saleh ola biləcək günahkarlar üçün yaradıb və Kilsənin qapıları hamıya açıqdır. “Şəfaya sağlam olanların yox, xəstə olanların ehtiyacı var” (İncil).
Kilsə heç kimi günahkar olduğu üçün qova bilməz. Biz hamımız günahkarıq, heç birimiz kamil insan deyilik. Homoseksuallıq da yalnız əmələ çevriləndə günahdır. Bir tək hansısa meyl – həmçinin cinsi meyl günah sayıla bilməz. Homoseksuallıq insan daxilində olan, hətta özündən asılı olmasa belə, səhv meyllərdən biridir. Odur ki, Papa elə söz deyə bilməzdi. Əksinə, O öz bəyənatında deyir ki, əgər bir homoseksual şəxs öz imanının gücü daxilində özü ilə mübarizə aparırsa, dua eləyirsə, kilsəyə gəlib xeyir işlərlə məşğul olursa, – şərt deyil ki, o mübarizədə qalib gəlir, yoxsa məğlub olur, bu, başqa məsələdir – mən kiməm ki, onu qəbul etməyim, onu qovum, ya da mühakimə edim? Söhbət vəziyyətdən, fikirlərdən getmir. İnsan beynində çox şey fikirləşə bilər, insan öldürmək barədə fikirləşə bilər, amma öldürməz. Kimisə yalnız homoseksual meylləri olduğuna görə günaha batmaqda ittiham eləmək – səhv olar. Günah həmin meyllər ilə razılıqdan və daha sonra əməldən başlanır.
Kilsə homoseksuallığın anadangəlmə olduğunu qəbul eləyir?
Kilsə buna cavab vermir. Kilsə deyir ki, bu, norma deyil, norma sayıla bilməz. Kilsə LQBT məsələsində insanlarla, fərdlərlə mübarizə aparmır, bu meyllərin norma kimi bəyan edilməsinə qarşı mübarizə aparır.
Onda sualımı dəyişim. Katolisizm öz içində islahatlar aparmağa nə qədər açıqdır?
Mən katolisizmin islahata olan münasibətini bir misal şəklində göstərə bilərəm. Bütün xristianların, həmçinin də katoliklərin avtoritet kimi qəbul etdiyi müqəddəs yazılar – Bibliyanin bir hissəsi həvari Pavelin ilk kilsələrə yazdığı öyüd-nəsihət məktublarından ibarətdir. Orda yazılıb ki, qadın kilsədə dua eləyəndə başını bağlamalıdır. Amma, yəqin ki, siz Qərb ölkələrində kilsəyə girmisinizsə, çox nadir hallarda başı bağlı qadın görmüsünüz. Elə bizim kilsəyə də gəlsəniz, eyni vəziyyətlə qarşılaşacaqsınız. Halbuki apostol Pavelin açıq yazılmış sətirləri var: qadın dua zamanı başını bağlamalıdır. Amma katoliklər müəyyən tarixi mərhələdə Pavelin bunu hansı tarixi və mədəni kontekst üçün dediyi barədə düşündülər. Bu kontekst dəyişə bilər, yoxsa yox? Çünki məsələn, İsa Məsihin xristianlar üçün Allahın təcəssümü olması dəyişilməz qanundur, tarixi-mədəni kontekstdən asılı deyil. Kilsənin strukturu- papa, yepiskoplar, keşişlər, diakonlar və dünyəvilər – dəyişmir. Amma baş bağlamaq məsələsi belədir ki, apostol Pavelin dövründə başını bağlamayan qadınlar, əksər hallarda “qədim peşənin” sahibləri, ya da hansısa günah işləmiş, assosial tipli qadınlar olurdular. Bu, bir ənənə idi. Yeri gəlmişkən, həmin ənənə bu və ya başqa şəkildə indi də qalmaqdadır. Məsələn, zahiri görünüşə, vulqar, açıq-saçıq geyiminə görə və s. biz analaya bilirik ki, qarşımızdakı qadın yəqin ki, uşaq bağçasında müəllimə işləmir. O vaxt da mömin qadınları cəmiyyətdə, kilsədə o qədər də hörmətli sayılmayan qadınlardan fərqləndirmək üçün belə bir qayda qoyulmuşdu. Amma tarixi mədəni kontekst dəyişib. Bu gün qadını sadəcə başı açıq olduğuna görə əxlaqsız hesab eləmək kimin ağlına gələr? Deməli, bu qayda dəyişə bilər. Yəni katolik kilsəsi mədəni-tarixi konteksti nəzərə alır. Mənəvi təlimatda, dini doktrinalarda yox! Yalnız mənəviyyatın özünüifadəsi məsələsində.
Hazırda Azərbaycanda radikal islamçı təriqətlər də fəaliyyət göstərir və onlara meyl eləyən kifayət qədər fanatik insanlar var. Müsəlman, ya da başqa dinin nümayəndələri ilə dini zəmində münaqişələr olur?
Katolik Kilsəsində bu vaxta qədər belə bir münaqişə olmayıb. Çünki bizim Kilsənin digər dinlərə, başqalarının dini ayinlərinə olan münasibəti ilə bağlı doktrinası var. Münasibətlər necə olmalıdır, tolerantlıq hansı səviyyəyə qədər olmalıdır, nə məqbuldur, nə yox? Bu təlim sayəsində ümumən Katolik Kilsəsində belə problemlər yaşanmır və yaxud da istisna xarakterli olur.
Məsələn, katolik kilsəsi üçün hər hansı bir üzvünün Ramazan bayramı günü gedib müsəlmanlarla bayramlaşması problem sayılmır. Yəqin, görmüsünüz, iftar zamanı həm provaslavların, həm də katoliklərin yepiskopu Şeyxülislam tərəfindən qəbul olunur, eyni masada oturur. Bu, Katolik Kilsəsində praktikadır. Müsəlmana, ya da yəhudiyə salam verməmək, bayramlarını təbrik etməmək deyə bir şey yoxdur. Tarixdə müəyyən münaqişələr olub, ancaq yenə deyirəm, tarixi kontekst dəyişdəndən sonra belə hadisələr baş verməyib. O münaqişələr də nəyə görə olub? Çünki gah yəhudilərlə biznes problemləri vardı, buna dini don geyindirib ixtilaf yaradırdılar. Müsəlmanlarla da Osmanlıların Avropaya ekspansiyasının qarşısını almaqdan ötrü, milli patriotik hissləri oyatmaq üçün konfliktlər yaradılıb. Ancaq XX-XXI əsrdə Katolik Kilsəsinin doktrinasında belə ayrımçılıq yoxdu. İnsan radikal ola bilər. Bir katolik də radikallaşa bilər. Ki, olub belə insanlar. Hətta deyiblər ki, yepiskop niyə müsəlmanlarla görüşür və s. Amma belə şey nadir hallarda olur və bu, çox vaxt o insanın əqli səviyyəsinin, daxili mədəniyyətinin olmaması ilə əlaqədardır. Ancaq onlara başa salırlar ki, belə katolik olmur, ya sən ağlını başına yığırsan, kilsədə və cəmiyyətdə özünü normal aparırsan, ya da Kilsədən xaric olunacaqsan. Təbii ki, heç kim qolundan tutub bayıra atmayacaq, amma Kilsə ayinlərində iştirak eləyə bilməyəcəksən.
Bu, kilsənin digər dinlərin nümayəndərinə qarşı münasibətidir. Bəs qarşı tərəfin kilsəyə münasibəti necədir?
Söhbət Azərbaycandan gedirsə, burda ciddi problemlər olmayıb. Bir dəfə katolik kilsəsini yandırmaq istəyiblər, hansısa radikal qruplaşma eləmişdi. Bu hadisə 2006, ya da 2007-ci ildə olub. Kilsə hələ tikilirdi, içini düzəldirdilər. Butulka içində yanacaq atmışdılar. Sona qədər kimin elədiyini bilmədik və xuliqanlıq kimi qəbul etdik. Ola bilsin ki, arxasında hansısa radikallar dayanırdı. Mümkündür. Bizim cəmiyyətdə, məsələn, sosial şəbəkələrdə hansısa kilsə ilə bağlı məlumat olanda – istər pravoslav kilsəsi olsun, istər katolik kilsəsi – görürsən ki, müəyyən faiz insanlar önyarğılı yanaşırlar. Çünki xristianlıq barədə məlumatları yoxdur. Tarixən vəziyyət belə gətirib ki, Azərbaycanda xristanlıq birbaşa qeyri-millətlərlə bağlı olub. Orta səviyyəli azərbaycanlı üçün xristian ya rusdur, ya erməni, ya gürcü, ya da hansısa qərbli şəxs. Çoxları deyir ki, xristianlıq artıq iflasa uğrayıb, çünki onlarda eynicinsli nigahlara icazə verirlər. Araşdırmırlar, bilmirlər ki, eynicinsli nigahlara hansı konfessiyalar (daha doğrusu Həqiqi Kilsədən ayrılmış icmalar) icazə verib. Şərhlərdə yazırlar ki, Katolik Kilsəsinin adı bədnam olub, çünki belə nigahlara icazə, xeyir-dua verir, kilsədə belə nigahlar üçün ayinlər keçirilir. Bunun hamısı məlumatsızlıqdandır. Ya da çox vaxt elə düşünürlər ki, bir azərbaycanlı xristianlığı qəbul eləyirsə, mütləq Azərbaycanla münasibəti xoş olmayan, siyasi problem yaşanan hansısa bir ölkənin, ya da millətin tərəfkeşliyini edəcək. Və ya sən xristian olduğunu deyirsən, cavabında soruşurlar ki, ermənisən, ya russan? Təbii ki, bunların hamısı bilgisizlikdən irəli gəlir.
Əslində qərəzlilik məlumatsızlıqdan yaranır və məncə, bu istqamətdə mütləq maarifləndirmə işləri aparılmalıdır. Bayaq dediyimiz miltikulturalizm kimi təşəbbüslər də tam olmasa da, bəzi maarifləndirici fəaliyyətlərə vadar eləyir. Çünki məsələn, şiəlik və sünnilik kimi ənənəvi dinin xadimləri pravoslav, katolik kilsələrinin xadimləri ilə yanaşı oturursa, onlarla bərabər səviyyədə görüşürsə, cəmiyyətdə xristianlıqla bağlı mövcud olan stereotiplərdə sınmalar başlaya bilər. Söhbət xristianlığın Azərbaycan üçün düşmən din olduğu, əxlaqsız din olduğu, qərb mədəniyyətinin dini olduğu barədə stereotiplərdən gedir. Halbuki xristianlıq əslində qərb dini deyil, şərq dinidir, şərqdən gəlir. Bu stereotiplər müəyyən qədər dağılar, əgər daha geniş maarifləndirmə olsa. Bu, cəmiyyətdə tolerantlığın daha da möhkəmlənməsinə də kömək eləyəcək.
Çox vacib bir məqamı da qeyd etmək istərdim. Biz çox istəyərdik ki, cəmiyyətimiz başa düşsün: xristianlıq da – həm katolik, həm də pravoslav kilsəsi, yerli xristianlar da – söhbət bu ölkənin vətəndaşından gedir, millyətcə azərbaycanlı, ya da qeyri-azərbaycanlı olmasının fərqi yoxdur – heç bir şəkildə Azərbaycan millətinə, dövlətçiliyinə, Azərbaycanın mədəniyyətinə, milli, dünyəvi adət-ənənələrinə qarşı deyil. Əksinə. Məsələn, bir azərbaycanlı və katolik olaraq mənim beynimdə heç bir ayrımçılıq olmayıb. Yəni mən, “daha çox azərbaycanlı olum, yoxsa daha çox katolik olum” deyə seçim eləmirəm. Mən nə qədər yaxşı katolikəmsə, bir o qədər yaxşı azərbaycanlıyam. Və nə qədər yaxşı azərbaycanlıyamsa, bir o qədər yaxşı katolikəm. Yəni, bu, əslində belədi, belə də olmalıdı. Bu ikisi ziddiyyət təşkil eləmir, etməməlidir. Heç buna səbəb də yoxdur. İş ondadır ki, bizim millət, cəmiyyət tarixə çox bağlıdır. Kimsə mənim yanımda oturub deyir ki, o vaxt osmanlı türkləri və ya biz müsəlmanlar yaxşı elədik kilsələri dağıtdıq, ya da məscidə çevirdik… Bu, tarixdə baş verən məsələdir. İndiki Azərbaycanda indiki azərbaycanlılardan heç biri kilsəni məscidə çevirmir, ya da indiki xristianlardan heç kəs məscidi kilsəyə çevirmir. Düşmən obrazı, tarixlə yaşamaq o qədər də yaxşı şey deyil. Tarixdə çox münaqişələr olub. Dini zəmində də olub, torpaq uğrunda da baş verib, ya da hansısa konfliktlərə dini don geyindirmək istəyiblər.
Məsələn, götürək, Dağlıq Qarabağ problemini. Axı, bu, dini konflikt deyil, heç vaxt da belə olmayıb. Ermənilər bir zamanlar, xüsusilə də, münaqişənin əvvəllərində buna dini don geyindirmək istəyirdilər. Tankların, döyüşçülərin başlarına bağladıqları lentlərin üzərinə xaç vururdular. Ancaq əslində bu, heç vaxt dini konflikt olmayıb. İndi hərdən bəzi insanlar Qarabağ haqqında danışanda azərbaycanlı mövqeyindən yox, müsəlman mövqeyindən çıxış eləyir. Bu da səhvdir, belə olmamalıdır.
Bir azərbaycanlı və katolik olaraq erməninin xristian olmağı mənim üçün heç bir önəm daşımır. Bu məsələdə din qardaşlığından söhbət gedə bilməz, çünki ölkələr arasında müharibə var.
Söhbətləşdi: Aygün Aslanlı
Səhifəmizdə hər hansı səhv və ya qeyri-dəqiq məlumat gördükdə, həmin mətni seçib Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bu barədə bizə məlumat verməyinizi xahiş edirik.
