AES – nüvə enerjisini elektrik enerjisinə çevirən stansiyadır. Bir atom elektrik stansiyasında əsas enerji mənbəyi nüvə reaktorudur: nüvə reaktorunda bəzi ağır elementlərin parçalanması ilə nəticələnən zəncirvari reaksiya baş verir. Bu vəziyyətdə udulan istilik, bir qayda olaraq, adi istilik elektrik stansiyalarında (İES) olduğu kimi elektrik enerjisinə çevrilir.
Nüvə reaktorunda nüvə yanacağı kimi əsasən uran-235, uran-233 və plutonium-239-dan istifadə edilir (Shvedov, 2010:86). 1 qram uran və ya plutoniumun izotopları bölünəndə 22,5 min kVt / saat enerji udulur, bu da təxminən 3 ton standart yanacağın yandırılmasına bərabərdir. Dünyada ilk atom elektrik stansiyası 1954-cü ildə Rusiyada Obninskdə inşa edilmişdir (gücü 5 MVt). 1984 və 1985-ci illərdə hər il 33 ədəd olmaqla rekord sayda reaktor istifadəyə verilmişdi.
1986-cı ildə Çernobıl AES-də baş verən geniş miqyaslı fəlakət bütövlükdə nüvə enerji sənayesinə ciddi təsir göstərdi. Bu, dünyanın hər yerindən mütəxəssisləri nüvə stansiyalarının təhlükəsizlik problemini yenidən nəzərdən keçirməyə və nüvə stansiyalarının təhlükəsizliyini artırmaq üçün beynəlxalq əməkdaşlığa ehtiyac olduğunu düşünməyə sövq etdi. Çernobıl fəlakətinin təsiri ilə 1987-ci ildə İtaliyada atom elektrik stansiyalarının bağlanması barədə referendum keçirildi (Uleri və Gallagher, 2016:113). Nəticədə, 1990-cı illərdə İtaliya atom elektrik stansiyalarının fəaliyyətini dayandırdı. XX əsrin sonunda dünyada ümumi elektrik qabiliyyətli təxminən 430 atom reaktoru mövcud idi. Hal-hazırda dünyada istehsal olunan elektrik enerjisinin 15% -i AES-in payına düşür.
AES-in üstünlükləri
AES-in əsas üstünlüyü istifadə olunan yanacağın az olması səbəbi ilə yanacaq mənbələrindən praktiki olaraq müstəqil olmasıdır. Məsələn, 1-1.5 il ərzində VVER-1000 reaktoru ümumi çəkisi 41 ton olan yanacaq yandırırsa, müqayisə üçün 2000 MVt gücündə Troitskaya Dövlət Rayon Elektrik Stansiyası gündə iki qatar kömür yandırır. Nüvə yanacağının daşınma dəyəri də digərləri ilə müqayisədə minimaldır.
AES-in ən böyük üstünlüyü onun ekoloji təmizliyidir. İES-lərdə kükürd dioksid, azot oksidləri, karbon oksidləri, karbohidrogenlər, aldehidlər və digər zərərli maddələrin ümumi illik tullantıları – hər 1000 MVt-a qədər təxminən 13.000 ton və kömürlə işləyən elektrik stansiyalarında 165.000 tona qədərdir (Baloşin, Zarichnyak, Uspenskaya, 2015:42).
Atom elektrik stansiyalarında bu cür tullantılar gözləmə rejimində işləyən dizel generatorlarında saxlanılır və nadir hallarda havaya buraxılır. 1000 MVt gücündə bir İES yanacağın oksidləşməsi üçün ildə 8 milyon ton oksigen istehlak edir, AES-də isə oksigen ümumiyyətlə istehlak edilmir. Bundan əlavə, kömürlə işləyən stansiyalarda radioaktiv maddə tullantıları daha çox olur. Kömürdə həmişə təbii radioaktiv maddələr olur, kömür yandırıldıqda onlar demək olar ki, manesiz şəkildə xarici mühitə daxil olurlar. Üstəlik, istilik elektrik stansiyaları tullantılarının spesifik aktivliyi nüvə stansiyaları ilə müqayisədə bir neçə dəfə çoxdur.
AES-lərdə digər ənənəvi KES-lə müqayisədə texnoloji suyun yüksək istehlakı ilə istilik çirkliliyi (termal çirklilik) yaranır. Bununla birlikdə, bu amil su ekosistemləri üçün vacibdir və müasir nüvə elektrik stansiyaları əsasən süni şəkildə yaradılan soyutma anbarları ilə bu suları soyuda bilər. Bundan başqa, bəzi atom elektrik stansiyaları istiliyin bir hissəsini şəhərlərdə istilik və isti su təchizatı ehtiyaclarına yönəldir ki, bu da istilik itkisini azaldır (Baloşin, Zarichnyak, Uspenskaya, 2015:43).
AES-lərlə bağlı ən çox narahatlıq yaradan amil – qəza zamanı radioaktiv çirklənmə ehtimalıdır. Mövcud radiasiya təhlükəsizliyi standartları (NRB-99) nüvə stansiyalarının yerləşdirilməsi və istismarı üçün ciddi tələblər qoyur. Sanitariya qaydaları ilə müəyyən edilmiş normalar o qədər sərtdir ki, icazə verilən emissiyaları olan nüvə elektrik stansiyalarının istismarı zamanı yalnız 100 il ərzində cəmi 1 millizivert (mSv) əlavə radiasiya toplaya bilər. Bütün il ərzində maksimum icazə verilən tullantıları olan AES-lər işləyərkən belə, atom elektrik stansiyasının yaxınlığında yaşayan əhalinin radiasiyaya məruz qalma səviyyəsi 0,2 mSv-dən çox olmayacaq (normadan 5 dəfə aşağı). Eyni gücdə olan atom və istilik elektrik stansiyalarının radiasiya təsirlərini müqayisə etsək, İES-lərin təbiəti 3 dəfə çox radiasiyaya (torium, radium, polonium) məruz qoyduğunu görərik ( Trofimenko, 2005:51).
AES-in xərcləri
Rusiya da daxil olmaqla, əksər ölkələrdə nüvə stansiyalarında elektrik enerjisi istehsalı kömür və xüsusilə qaz-neft istilik elektrik stansiyaları ilə müqayisədə ucuzdur. 70-ci illərin əvvəllərində başlayan enerji böhranları zamanı neft və təbii qazdan asılı olmayan Atom elektrik stansiyalarının elektrik enerjisi istehsalında populyarlığı artmışdı. Neftin düşən qiyməti avtomatik olaraq atom stansiyalarının rəqabət qabiliyyətini azaldır. Britaniya Kral Mühəndislik Akademiyası tərəfindən aparılan bir araşdırmada, bir nüvə stansiyasında və alternativ stansiyalarda, xüsusən də qaz turbinli istilik stansiyasında enerji istehsalının xərcləri müqayisə edilmişdi. Hesabata görə, bir atom elektrik stansiyasında elektrik enerjisinin dəyəri qaz qurğusunda elektrik enerjisinin dəyərinə çox yaxındır. Burda AES-dən alınan enerji kömürdən təxminən 10-30 faiz aşağı (kömür hasilatı üçün istifadə olunan texnologiyadan asılı olaraq) və bərpa olunan enerji mənbələrinin dəyərinin üçdə birini təşkil etmişdir. Bu tədqiqat zamanı üç növ nüvə reaktordan istifadə edilmişdi: EPR, AP-1000 və ACR (Stiv, 2005:28).
Avropada müasir durum
Gələcək iyirmi il ərzində dünyada yeni nüvə stansiyaları üçün sifarişlərin sayının az olacağı təxmin edilir. Bunda yeni nüvə elektrik stansiyalarının inşasına ictimai müqavimətin və mövcud bir çox qurğunun aşağı iqtisadi göstəricilərinin də vacib rolu var. Avropa və Şimali Amerikada yeni atom elektrik stansiyalarına maraq yenidən canlansa da, növbəti on il ərzində İngiltərədəki atom enerjisi istehsalının 25 faizdən 10 faizə qədər düşəcəyi planlaşdırılır. Hökumət müdaxilə etmədiyi təqdirdə nüvə stansiyalarının qaz stansiyaları ilə əvəz edilməsi nəticəsində İngiltərədə yayılan istixana qazlarının miqdarının əhəmiyyətli dərəcədə artacağı gözlənilir (Stiv, 2005:32). AES-lərə qarşı kampaniyaların aparıldığı və İES tikintisinin artdığı Britaniya – hava çirkliliyində Avropada lider ölkələrdəndir və bu ölkənin problemləri daha da dərinləşə bilər.
AES və ekologiya (Fransa nümunəsi)
AES-lərin ekoloji baxımdan ən təmiz enerji istehsal edən stansiyalar olmasına baxmayaraq, bu tip stansiyaların tikilməsinə qarşı olanlar əsasən ekoloji aktivistlər olur. Bu baxımdan enerji istehsalında dünyada ən çox AES-dən istifadə edən Fransanın və ətrafındakı dövlətlərin hava çirkliliyini müqayisə etmək yerinə düşər. Fransa, dövlətin enerji sektorunda AES-in payına görə dünyada birinci yerdədir (71,6 faiz). 2018-ci ilin mart ayına olan məlumata görə, Fransada ümumi gücü 63,1 GW olan 58 atom reaktoru fəaliyyətdədir (https://cnpp.iaea.org/countryprofiles/France/France.htm).
Fransa – nüvə stansiyalarının istehsal etdiyi enerji miqdarına görə dünyada ikinci, nüvə enerjisinin payına görə dünyada birinci yerdədir. Fransa, bu baxımdan dünyanın ən böyük elektrik ixracatçısıdır. AES-lərdən istifadə edən Fransa qonşu Almaniyadan və 1990-cı ildə AES-i qadağan edən İtaliyadan ekoloji cəhətdən daha təmiz ölkə statusunu qoruyur. Bu baxımdan Fransa Skandinaviya ölkələri ilə birlikdə Avropada ən təmiz havaya malik ölkələrdəndir.
Hava çirkliliyi ilə bağlı aşağıdakı cədvəllərdə bunu görmək mümkündür.
1. Hava çirkliliyinə görə ölümlər (sarı rəngdə olan Fransada hava çirkliliyinə görə hər 1 milyon nəfərə 50-150 ölüm düşür)
Bu xəritədən də göründüyü kimi qonşu Ermənistan hava çirkliliyi ilə bağlı ölümlərə görə Ukrayna, Rumıniya və Bolqarıstanla birgə Avropada ilk yerlərdədir. Ermənistan 1990-cı illərin ortalarında Metsamor AES-in rekonstruksiyasından imtina etdikdən sonra, ölkənin əsas enerji istehsalı Razdan İES-in (1240 MVt) üzərinə düşmüşdü. Razdan İES-in yaratdığı böyük ekoloji çirklilik və ölkənin enerjidə 1 stansiyadan asılı olması Ermənistan hökumətini yenidən Metsamor AES-i işə salmağa məcbur elədi. Hazırda Rusiyaya satılan Razdan İES sadəcə mövsumi fəaliyyət göstərir.
2. Havaya buraxılan Azot dioksid (NO₂) konsentrasiyası baxımından Avropa dövlətləri
Bu xəritədən də göründüyü kimi Fransa sənayeləşmiş Avropa ölkələri arasında təbiətə ən az zərər vuran dövlətdir. AES-i olmayan İtaliyanın demək olar ki, bütün bölgələri AES-ə alternativ enerji mənbələrindən istifadə edildiyinə görə çirklənib.
Azərbaycan və AES
Azərbaycanda AES tikilməsi layihəsi Sovet dövründə planlaşdırılmışdı. 1981-ci ildə, SSRİ rəhbərliyi Azərbaycanda atom elektrik stansiyasının tikilməsi barədə qərar verdi və bu layihəni həyata keçirmək üçün ilkin planlama işlərini SSRİ Nazirlər Sovetinə tapşırdı. 1982-ci ildə Azərbaycan energetikləri AES-in tikilməsinin vacibliyi haqqında bəyənat imzalamışdılar. 1986-cı ilin fevralında Azərbaycan SSR-in KP MK-nin 1-ci katibi Kamran Bağırov rəsmi olaraq AES-in tikilməsini dəstəklədi (Dodd, 1994:120). Ancaq həmin il Çernobıl AES-də baş verən qəza layihənin həyata keçirilməsinə imkan vermədi.
AES-in tikiləcəyi region olaraq hazırkı Hacıqabul rayonunun Nəvahı qəsəbəsi nəzərdə tutulurdu. SSRİ-nin dağılmasından sonra Azərbaycan bu layihəni davam etdirmək istəsə də, müharibə şəraiti və maddi problemlər bunu həyata keçirməyə imkan vermədi. Bu mövzu, prezident İlham Əliyevin Moskva səfəri zamanı Putinin səsləndirdiyi təklifdən sonra yenidən aktuallaşıb. Mingəçevir İES-də baş verən qəza Azərbaycanın ikinci güclü bir elektrik stansiyasına ehtiyac duyduğunu göstərir. Mingəçevir İES-in artıq köhnəlməsi və təbiətə vurduğu ziyan – müzakirəsi gedən AES layihəsinin əhəmiyyətini artırır.
Bu layihənin gerçəkləşib-gerçəkləşməcəyini isə, zaman göstərəcək.
Tural Həmid
İstifadə edilən ədəbiyyat
Denis Shvedov, (2010), Ядерное нераспространение.
Pier Vincenzo Uleri, Michael Gallagher, (2016), The Referendum Experience in Europe.
Ю.А. Балошин, Ю.П. Заричняк, М.В. Успенская, (2015), Физические основы ядерной энергетики (Часть II).
А. П. Трофименко, (2005), Сравнительный анализ экологического воздействия атомных и тепловых станций.
(https://inis.iaea.org/collection/NCLCollectionStore/_Public/29/018/29018605.pdf )
Томас Стив, (2005), Экономика ядерной энергетики.
( https://ru.boell.org/sites/default/files/nuclear_myth5.pdf )
Charles K. Dodd, (1994), Industrial Decision-making and High-risk Technology: Siting Nuclear Power Facilities in the USSR.
Səhifəmizdə hər hansı səhv və ya qeyri-dəqiq məlumat gördükdə, həmin mətni seçib Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bu barədə bizə məlumat verməyinizi xahiş edirik.
Ən yeni yazılar