Müsahibimiz rejissor, prodüser, Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının katibi Əli İsa Cabbarovdur. Adətən, siyasətçilər, ictimai xadimlərlə söhbətlərimizdə mədəniyyət və incəsənətlə bağlı mövzulara geniş yer ayırdığımıza görə, rejissor Əli İsa bəylə daha çox cəmiyyətimizdə baş verən ictimai-siyasi proseslərdən danışmaq qərarına gəldik.
– Əli İsa, Rüstəm müəllim qayıdan kimi Kinematoqrafçılar İttifaqı fəaliyyətinə qaldığı yerdən davam elədi. Kino məktəbi bərpa olundu, qurultay keçirildi, film nümayişləri təşkil eləyirsiniz. Başqa hansı yeniliklər nəzərdə tutulub?
– “Unudulmaz filmlər” muzeyi açılacaq, muzeyin məkanı hazır olmaq üzrədir. Bu, daha çox Rüstəm müəllimin layihəsidir, detallar hələ dəqiqləşdirilməyib. Saytımız fəaliyyətə başlayıb – aki.az. Kino Evinin bərpasını çox vacib hadisə sayıram. İnsanların, şəhərin mərkəzində sənət dəyəri olan filmlərə pulsuz baxmaq imkanı qazanmaları çox vacibdir. Həmçinin Kino Evi bu il iki festivala ev sahibliyi eləyəcək – III DokuBaku Beynəlxalq Sənədli Filmlər festivalı və II “Animafilm” Bakı Beynəlxalq Animasiya Festivalı. Özümüz də gələcəkdə festival keçirmək barədə fikirləşirik. Hələlik müzakirələr gedir.
– Planda Şərq-Qərb festivalının bərpası da varmı?
– Bu da müzakirə olunan mövzulardan biridir. Bir də üzvlərimizə sosial yardımlar edirik və Şəkidəki yaradıcılıq Evinin müasirləşdirilməsi layihihəsi üzərində iş gedir.
– Qurultayda nələr müzakirə olundu?
– Sırf təşkilati məsələlər. QHT haqqında qanuna əsasən, ictimai təşkilatlar ildə bir dəfə ümumi iclas keçirməlidir və rəhbərliyi səsvermə yolu ilə seçməlidir. İttifaq ətrafında olan çətin situasiyaya görə, biz çoxdandı bu iclasları keçirə bilmirdik. Axır ki, iclasımız baş tutdu, sənədlərimizi Ədliyyə nazirliyinə verdik, nazirlik də sədrin və idarə heyətinin səlahiyyətlərini təsdiqlədi. Bilirsiniz, ictimai təşkilat çox vacib bir strukturdur. Yeri gəlmişkən, bir fakt deyim. Yaradıcı ittifaqların yaranmasını Stalinlə bağlayırlar. Amma SSRİ Kinematoqrafçılar İttifaqı – bölgələrdəki kinoittifaqlar da, məhz, SSRİ Kino İttifaqından sonra yaradılıb- Xruşşovun vaxtında təsis olunub. Özü də hökumətin yox, rejissorun – İvan Pıryevin təşəbbüsü ilə. Hətta Xruşşov bu təklifi qəbul eləmək istəməyib. Pıryev, Xruşşovun SSRİ-də olmadığı vaxt onu əvəz eləyən adam vasitəsilə sənədə qol çəkdirib və təşəbbüs həyata keçirilib, daha sonra da bölgələrdə ittifaqlar yaradılıb.
– Bəs digər ittifaqlar? Bildiyim qədərilə, Yazıçılar İttifaqı Stalin dövründə yaradılmış olmalıdı.
– Hə, birinci Yazıçılar İttifaqı olub. Amma Kino İttifaqı, məhz, Xruşşovun dövründə və rejissorların təşəbbüsü ilə meydana çıxıb. Ümumiyyətlə, Amerika kinoindustriyasında da, Avropada da yaradıcı insanı qoruyacaq ictimai təşkilat institutunun olması çox vacibdir. Yaradıcı ittifaqlar, gildiyalar – adı nə olur, olsun. Çünki rejissor, sənət adamı öz arxasında kollektiv görməlidir.
– Bizdəki yaradıcılıq ittifaqların Avropa, Amerikadakı birliklərdən fərqi varmı?
– Eyni şeydir. Sadəcə olaraq, bizdə bəzi insanlar yaradıcı ittifaqları sovet dövrü ilə assosiasiya eləyirlər və bir az neqativ yanaşırlar.
– Neqativ yanaşanlar haqlı deyillər?
– Bu, ittifaqların fəaliyyətindən, ya da fəaliyyətsizliyindən irəli gəlir. Mən, Kinematoqrafçılar İttifaqına neqativ münasibət bəsləyən insanlar görməmişəm. Yenə deyirəm: xaricdəki yaradıcı insanların təşkilatları ilə burdakı yaradıcılıq təşkilatlarının prinsip eitbarilə heç bir fərqi yoxdur. Əsas bir məqsəd var – yaradıcı insanın qorunması. Bura həm sosial, həm ideoloji amillər daxildir. Sadəcə xaricdə bazar iqtisadiyyatı təcrübəsi və stajı çox olduğuna görə, orda yaradıcı insanı maliyyə oliqarxiyasından qorumaq lazımdır, burda isə məmur təzyiqindən. Amerikada hər hansı rejissor hər hansı maliyyə korporasiyasının quyruğunu tapdalasa, sistemin dəyərlərini sərt tənqid etsə, problemi yarana bilər. Məsələn, Oliver Stoun “Anadangəlmə qatillər” filmini çəkəndə böyük təzyiqlərlə qarşılaşmışdı, Amerika siyasi dairələri ondan çox narazı idi və Stouna qarşı qeyri-rəsmi boykot vardı. Yəni orda da yaradıcı insan burdakı kimi problemlərlə qarşılaşa bilər və onun da qorunmağa ehtiyacı var. Ya da məsələn, keçən əsrin 50-ci illərində Hollivudda başlayan makkartizm hərəkatını götürək. Nə qədər yaradıcı insanı – aktyorları, rejissorları kommunistlərlə əlaqədə ittiham eləyib linçləmişdilər, karyeraları məhv olmuşdu. Burda da eyni şeylər baş verə bilir. Və yaradıcı insanlar belə təhlükələrdən qoruna bilmək üçün bir olmalıdılar. Rəsmi strukturlarla iş isə təkcə qorunmaq prinsipi ilə yox, həm də birgə əməkdaşlıq prinsipi ilə qurulmalıdır. Məsələn, bizim İttifaq yaradıcı insanlarla rəsmi strukturlar arasında konstruktiv birgə əməkdaşlığı həyata keçirməlidir.
– Əli İsa, sən cəmiyyətimiz, orda baş verənlərlə bağlı paylaşımlarında, fikirlərində, analizlərində, adətən, həddindən artıq optimist mövqe sərgiləyirsən. Bu qədər optimizm, sənin təbiətindən irəli gələn bir şeydir, yoxsa arqumentli, əsaslandırılmış optimizdir?
– Təbii ki, mənim də dəhşətli pessimizmə qapıldığım anlar olur. Və elə anlarda adam nələrsə yazmaq istəyir. Amma mən sırf energetik gigiyena nöqteyi-nəzərindən, cəmiyyətdə öz neqativliyini yaymağı günah sayıram. Çünki bizdə onsuz da problemlər çoxdur, insanlar onsuz da neqativə kökləniblər, onsuz da problemlərlə çarpışmaq təcrübəmiz yoxdur, onsuz da işimiz-gücümüz ah-vay eləməkdir. Bu ah-vay xoruna qoşulmaqdansa, özündə güc tapmaq, öz içində işıq görürsənsə, onu yaymaq daha önəmlidir. Mən bunu gigiyena hesab eləyirəm. Bu mənim məntiqi olaraq gəldiyim nəticə və mənim seçimimdi.
Tutaq ki, cəmiyyətdə belə bir pis tendensiya yaranıb: hamı küçəyə səliqəsiz, üzütüklü, bir həftə-on gün çimməmiş halda çıxır. Sən bu tendensiyanı dəstəkləmirsən, üzünü təraş eləyib səliqəli paltarda, təravətli şəkildə çıxırsan küçəyə. Bu da optimiz dediyimiz şeyin energetik sahədə bir təzahürüdür. Sən ah-vay, nalə xoruna qoşulmamalısan, əksinə, gözəl, sağlam işıq yaymalısan. Əslində Azərbaycanda optimist olmaq üçün xeyli səbəb var. Məsələn, bizdə bir Qarabağ problemi var. Qarabağın separat rejimini nə Rusiya, nə də başqa dövlətlər tanımayıb. Amma Gürcüstanın Qarabağ kimi iki problemi var, Rusiya onları müstəqil dövlət kimi tanıyıb və o torpaqların Gürcüstan ərazisinə qayıtmaq ehtimalı çox azdır. Ya da Ukraynanın Krım problemi var və Krımın Ukraynaya qayıtması üçün Rusiya dağılmalıdır. Tacikistana baxanda, ümumiyyətlə, biz çox yaxşı vəziyyətdəyik.
– Yəni “pisin də pisi var” deyib şükr eləmək lazımdır?
– Yox. Yəni SSRİ dağılandan sonra hamımızın start şəraitinə diqqət eləsək, görərik ki, Ukraynanın da, Gürcüstanın start şərtləri bizdən yaxşı olub. Ukraynada heç bir separatizm ocağı yox idi, məsələn. Böyük bazarı, taxılı, hər şeyi var idi, Avropaya inteqrasiya şansları da daha çox idi. Biz Qarabağ müharibəsi, 20 yanvar, Xocalı kimi faciələr yaşamışıq, bununla belə, müəyyən hallarda şanslıyıq. Bir də bizim bəxtimiz onda gətirib ki, xalqımız təbiətən Avropa yolunu seçib.
– Bu bizim Avropa yolunu seçmiş halımızdır?
– Avropa deyəndə siyasi Avropanı yox, modernləşməni nəzərdə tuturam. Bax, məsələn, mənim yadıma gəlir ki, latın əlifbasına keçid zamanı çox gərgin mübahisələr gedirdi, ərəb əlifbasının tərəfdarları çox idi, onların arqumentləri də güclü idi. Amma sadə insanlar mübahisələrin, müzakirələrin nəticəsini gözləmədən öz mağazalarındakı elanları, lövhələri – küçə yazılarının hamısını kirildən latına dəyişdilər. Qəribə bir şey idi. Televiziyada mübahisə gedirdi, ancaq küçələr latın əlifbasına keçmişdi. Yəni bu, xalqın seçimi idi, mərkəzi partiya, ya da müxalifət partiyasının işi deyildi. Bu cəhətdən yaxşı ki bizim xalq o qədər də qaramat deyil, işığa, maarifə meyllidir. Təbii ki, neqativ hallar da var, savad səviyyəsi, dünyagörüşü baxımından çox böyük problemlər yaşayırıq.
– Bu mövzunun davamı olaraq bir sualım yarandı. Bu yaxınlarda ortaq bir dostumuzla “mədəniyyətin hegemoniyası”ndan, iqtidar və müxalifətin mədəniyyətin gücündən necə istifadə elədiyindən danışırdıq. İqtidarın necə istifadə elədiyini görürük. Amma müxalifət barədə düşünəndə ciddi bir fəaliyyət, təcrübə yadıma sala bilmədim. Sən ictimai-siyasi prosesləri daha yaxından və dərindən izləyirsən. Bizim müxalifət mədəniyyətin gücündən istifadə eləyə bilirmi və ya necə istifadə eləyir?
– Müxalifət istifadə eləyə bilmir və eləyə də bilməz. İndiki halda klassik müxalifəti nəzərdə tuturam. Onlar artıq 89-cu ildə ənənəvi ziyalı və mədəniyyət ordusunu qorxudub özlərindən uzaqlaşdırmışdılar. Bu yaxınlarda Zərdüşt Əlizadə Əvəz Zeynallıya verdiyi müsahibəsində bu barədə danışıb. Xalq Cəbhəsinin sədrliyinə Əbülfəz Elçibəylə yanaşı Yusif Səmədoğlunun da namizədliyi irəli sürülüb və Zərdüşt Əlizadə Səmədoğlunun sədr seçilməsinin tərəfdarı olub. Onun arqumentlərindən biri bu idi ki, Yusif Səmədoğlu sədr seçilsə, xalqın daha geniş hissələri, xüsusilə də ziyalılar hərəkata qoşulacaqlar. Hətta kommunistlər də gələcəklər, deyəcəklər ki, bu, kommunist Səməd Vurğunun oğlunun başçılıq elədiyi təşkilatdır. Yəni, Yusif Səmədoğlu ilə Əbülfəz Elçibəy arasında Elçibəyin xeyrinə seçim eləyəndə artıq ziyalıların və mədəniyyət xadimlərinin bir qismi, təbii ki, üz döndərdilər.
– Fakt kimi maraqlıdır, amma onda siyasi gedişat necə olardı?
– Alternativ tarix qurmağa cəsarət eləyə bilmərəm, amma təxmin etmək olar ki, suverenlik və demokratiya uğrunda mübarizəyə zərər vuran tayfalarararası savaşın zərərindən daha çox qorunardıq. Hadisələr daha məxməri və az qanlı variantla gedərdi. Təbii ki, bunlar təxmindir, amma məntiqə əsaslanan təxmindir. Əvvəlki suala qayıtsaq, bizim klassik müxalifət meydan müxalifətidir, yeganə texnologiyaları mitinq eləməkdir, başqa texnologiyaları yoxdur. Ancaq intellektual əməklə məşğul olan heç bir insan meydan adamı deyil. Şərti personaj kimi götürsək, Landau fizikdir, o, gəlib meydanda “Ar olsun!”, yaxud da “Eşq olsun!” qışqıra bilməz. Ya da hansısa başqa gerçək ziya adamı olsun. Ona görə də, müxalifət ziyalılarla dialoq qura bilmir.
İqtidarla bağlı məsələdə isə başqa amillər rol oynayır. Birincisi, iqtidarın böyük maliyyə resursları var. Texnokrat ziyalıların, texnokrat intellektualların iqtidarın yanında olmasının səbəblərindən biri administrativ və maliyyə resurslarıdır. Təbii ki, fizik, kimyaçı öz elmi işini yazmaq, kəşfini reallaşdırmaqdan ötrü, harda maliyyə resursu varsa, ora meyllənəcək. İkincisi isə, bilirik ki, iqtidar şirnikləndirmə siyasətindən çox məharətlə yararlanır. Alimləri, ziyalıları maliyyə ilə və ya başqa cür mükafatlandırmaqda simiclik eləmir. Bir də ki iqtidar bu cəhətdən çox ağıllı bir iş də görür, ziyalı elitaya qarşı “bizdən deyilsənsə, bizim düşmənimizsən” siyasətini yerinə yetirmir. Daha doğrusu, bəzi hallarda yerinə yetirir, bəzi hallarda isə göz yuma bilir. İqtidarda ziyalılara qarşı bolşevik münasibətinə də rast gəlinir.
Məsələn, Əkrəm Əylisliyə qarşı kampaniyanın məqsədinə başqa cür də çatmaq olardı. Açığı, mən hələ də o kampaniyanın məntiqini çözə bilmirəm. Bu barədə fikirləşmişəm və gəldiyim nəticə budur ki, o kampaniyanın nəsə mistik səbəbləri var idi. Nə mənada? Ortada Əkrəm Əylislinin müəllifi olduğu iki kitab vardı, ikinci kitab daha sərt idi. O kampaniyanın başladılmasının yeganə ağlabatan səbəbi kimi bu göstərilir: məhz, o kitab işıq üzü görməsin. İş ondadır ki, ikinci kitabın yayılmasının qarşısını almaqdan ötrü Əkrəm Əylislini MTN-nin zirzəmisinə, ya da başqa bir kabinetə çağırıb bu tələbi irəli sürmək kifayət eləyərdi və o kitab çıxmazdı. Odur ki, mən, o aşırı linçləmə kampaniyasının mistik səbəbləri olduğunu fikirləşirəm – Bulqakovsayağı bir şey idi. Çünki Əkrəm müəllim, ikinci kitabda şəxsən tanış olduğu, dünyasını dəyişmiş iki siyasi xadimin ruhlarını narahat edib və o kampaniya da ruhlar aləminin qisası idi sanki. Həmin kampaniya üçün elə zərərli format seçilməsinin başqa heç bir məntiqi izahı yoxdur. Və inanmıram ki, onu təşkil eləyən adamlar Azərbaycana nə qədər ziyan vurduqlarını başa düşməsinlər. Amma total olaraq ziyalılara qarşı bolşevik münasibəti səngiyib. Periodik olaraq səngiyir.
Yeri gəlmişkən, Rüstəm İbrahimbəyovun 2013-dən indiyə qədər apardığı xəttin bir xeyri də bu oldu: iqtidara mesaj ötürüldü ki, ziyalılarla bolşevizm diliylə yox, konstruktiv dialoqla danışasınız, daha yaxşı olardı. Ancaq təəssüf ki, müxalifət belə deyil. Müxalifət ziyalılara qarşı bolşevik münasibəti bəsləyir: Bizimlə deyilsinizsə, deməli, düşmənsiniz. İsa Qəmbər kabinetində Anarın kitabını saxladığına görə periodik tənqid olunur. Halbuki o kitabın hekayəsi var. İsa bəy həbsdə olanda Anar ona dəstək verib, imza atıb, kömək eləyib. Və İsa bəy də o kitabı həm xatirə olaraq, həm də Anarın yaradıcılığına, şəxsiyyətinə hörmət əlaməti kimi saxlayır. Bunu nə qədər deyərlər, nə qədər pisləyərlər?
– Bəs bu situasiyada əqidənin, fikirlərin heç bir əhəmiyyəti yoxdur? Yəni, İsa bəy hakimiyyətə qarşı mübarizə aparır, Anar isə həmin hakimiyyətin yanındadır.
– Siyasi əqidə, yoxsa vicdani əqidə?
– Hər ikisi..
– Mən siyasi əqidə ilə vicdani əqidəni ayırıram. Vicdanla siyasət başqa-başqa şeylərdir. Tutaq ki, işğalçı ordu vətəni işğal eləyib. Bir alim vəziyyəti analiz eləyir və görür ki, bu işğalçı yetmiş il burda qalacaq. O da deyir ki, mən aliməm, pedaqoqam, musiqiçiyəm və s, yetmiş il partizan müharibəsi apara bilmərəm, yetmiş il bir insan ömründən də uzundur. Ya da daha konkret bir nümunə deyim. 20-ci ildə Azərbaycan işğal olunub. Üzeyir Hacıbəyov vəziyyəti analiz eləyib görüb ki, bu hal uzun müddət davam eləyəcək. Ona görə də, ADR-in himnini yazmağına baxmayaraq, Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının da himnini yazıb və sonra da Azərbaycan üçün əhəmiyyətinə görə ağlasığmaz, analoqu olmayan maarifçilik aksiyaları eləyib, gözəl şedevrlər yaradıb. Siyasi cəhətdən kommunist partiyasını dəstəkləyib, amma vicdani, ruhi əqidəsini satmayıb, öz funksiyasını yerinə yetirib. Amma kimsə, məsələn, Əhməd Cavad o yolu dəstəkləməyib, əksinqilabi şeirlər yazıb və 37-ci ildə öldürülüb. Yaxud da Sokurovun “Frankofoniya” filmində alman zabitləri ilə Luvrun əməkdaşları birlikdə Luvru qoruyurlar. Rəsmi olaraq Fransa dövləti, legitim strukturlar işğalçı ordunu tanıyır. Hansısa pedaqoq müqavimət hərəkatına qoşulmayıb, məktəbdə öz işini görür, amma kimsə avtomat götürüb mübarizə aparır. Bu, siyasi əqidədir. Vicdani əqidəyə dəxli yoxdur. Bir nüansı qeyd eləyim ki, mən antiinsani rejimlərdən danışmıram. Sən Almaniyada yaşayırsan, qonşuda yəhudi uşaqları məhv eləyirlər, sən də susursan – bunu nəzərdə tutmuram. Söhbət daha yumşaq rejimlərdən gedir. İnsan “mən bu siyasi partiyanı istəyirəm, o birini yox” deyə bilər, bu, siyasi seçimdir. Vicdan isə insanın mənəvi fəaliyyəti ilə bağlıdır.
– Dedin ki, meydana çıxıb “Ar olsun!” qışıqırmaq ziyalının işi deyil. Əminəm ki, bunu oxuyanların əksəriyyəti, xüsusən də, gənclər əks arqument kimi Gəzi hadisələrində etirazçıların yanında olan türk sənətçilərini, Kaz dağlarında konsert verən Fazil Sayı xatırladacaqlar.
– Landaular meydanda olmur. Qara Qarayevlər də meydanda olmur.
– Bəs Fazil Say?
– Fazil Say Ərdoğan siyasətinin aktiv tənqidçisidir. Bu, normaldır. Həm də o, konsert verib, yəni, meydan müxalifəti taktikası ilə işləməyib, yaradıcı taktikadan istifadə eləyib. Burda söhbət intellektual insanın avtoritarizmi dəstəkləməsindən getmir, meydan mübarizə metodlarını dəstəklənməməsindən gedir. Amma o, avtoritarizmin uçuruma apardığını isbatlayan elmi məqalə yaza bilər. Necə ki, Əfqanıstana ordu yeridiləndə sovet xalqı biganə idi, amma akademik Saxarov etiraz eləmişdi. Yüksək intellektual insanlar psevdoinqilabi metodlardan istifadə eləmirlər. Onların heç polisin dubinkasına qarşı çıxmaq gücü də yoxdur.
– Yanlış xatırlamıramsa, 2013-cü ildə Rüstəm müəllimlə bağlı hadisələr başlayanda Kino İttifaqın üzvlərinə təşkilatdan çıxmaları üçün təzyiqlər edilirdi. Sən çox az adamlardan birisən ki, təklifləri, təzyiqləri qəbul eləmədin və axıra qədər – yəni, bu günə qədər İttifaqda qaldın. Bu, sarsılmaz sədaqət aktı idi, yoxsa uzaqgörənlik?
– Birincisi, mən Rüstəm İbrahimbəyov nəsrini çox oxumuşam və bir müəllif kimi ona simpatiyam var. O vaxtlar da, indi də çox yaxın şəxsi münasibətlərimiz olmayıb, hətta indi də münasibətimiz daha çox iş çərçivəsindədir. İkincisi, mən bu konfliktin kökünü bilirdim. Bilirdim ki, eyni konflikt bir dəfə də olub. Onda o, İttifaqın sədrliyindən çıxdı və beş ildən sonra təzədən qayıtdı. O vaxt da təzyiqləri eyni adamlar təşkil eləmişdilər. Bir də, mən vəziyyəti analiz eləyib belə nəticəyə gəldim ki, bu, bir ziyalının hakimiyyətlə konflikti olmaqla yanaşı, həm də hakimiyyət daxilində yenilikçi və konservativ qolların konfliktidir. Və mən hiss eləyirdim ki, axırda o yenilikçi qol qalib gələcək. Digər tərəfdən… Mən həyatımda ilk dəfə montaj otağına girəndə qorxmuşdum, montaj eləyə bilməmişdim, nəyisə bəhanə eləyib tez çıxmışdım ordan. Və onda özümə demişdim ki, əgər bir işə ürəklə girişməmisənsə, eləyə bilməyəcəksən. Yəni, nəsə eləmək üçün materialı sevməlisən. Sənətdən, peşədən kənarda da seçim edəndə ürəyimə yata biləcək yolu seçirəm. Mən Kino İttifaqının üzvüydüm. İttifaqın hələ hökumətlə heç bir problemi olmayan vaxtlarda mədəniyyət nazirliyində kino şöbəsinin indiki rəhbərlərindən biri mənə qara siyahıya düşdüyüm xəbərini göndərdi.
– Əkrəm Əylislini müdafiə elədiyinə görə?
– Yox, ondan əvvəl idi, o da üstünə gəldi. Bir gün İttifaqın qurultayı vardı, mən getməmişdim. Sonra mənə dedilər ki, səni idarə heyətinə seçiblər. Ondan sonra da idarə heyətinin üzvlərini iclasa çağırdılar.
– Qara siyahıya düşəndən sonra?
– Hə, sonra idi. İclas hökumət evinin akt zalında keçirilirdi. Mən içəri girəndə səsvermə başlamışdı, gördüm, hamı əlini qaldırıb, mən də qaldırdım. Səsvermə mənim də daxil oduğum katibliyin tərkibinin müəyyənləşdirmək üçünmüş və mən, özümə səs vermişəmmiş. O vaxt katibliyə seçilməyim mənə kömək oldu. Yəni, qara siyahıya salınmış bir adam başqa bir yerdə siyahıya düşəndə sanki qorunma altına alınır. Kino şöbəsindəki vəzifəli adam da bu faktı təsdiqlədi. Mənə dedi ki, “sən demə, sən çox vacib adamsanmış”. Qayıdıram sualınıza. Mən onda gördüm ki, bu, sadəcə dövlətin bir nəfərlə konflikti məsələsi deyil, hökumətin daxilində yenilikçi baxışlı insanlarla konservativ baxışlı insanların konfliktidir.
– Onda, sənin o vaxt İttifaqdan çıxmamağına uzagörənlik demək olar?
– Yəqin, olar.
– 2013-cü ildə sizin ittifaqı tərk eləyib yeni yaradılan Kinoittifaqa keçənlərdən indi geriyə qayıdanlar varmı? Yolunu azmış oğullar…
– Mən bu ifadədən istifadə eləməyin tərəfdarı deyiləm. Hansı təşkilatda olmaq hər insanın öz seçimidir və hər kəsin seçiminə hörmət eləyirəm. Həm bizim, həm də ikinci ittifaqın üzvü olanlar da var. Biz bu praktikanı qəbul eləyirik.
– 2013-cü ildə üzvlükdən çıxanların əksəriyyəti bunu təzyiq altında eləmişdi. Ona görə soruşdum.
– Düzdü, o vaxt bizim ittifaqdan çıxanların çoxu bunu təzyiq altında edirdi. Zəng eləyirdilər, onlara təzyiq eləyənləri söyürdülər, “dostlarımızı satdıq” deyirdilər. Amma, az da olsa, müstəqil, səmimi seçim edənlər də vardı. Bilirsiniz, indi bu gündən baxanda hər şey asan görünür. Bəlkə də hər şeyə ironik münasibəti qorumaq lazımdır. Necə deyim? Ağlaşma qurub “dostlarımı itirdim” deməkdənsə, fit çala-çala bir təşkilatdan o biri təşkilata keçib, sonra da fit çala-çala qayıtmaq daha yaxşıdır. Əslində bir təşkilatdan başqasına keçmək normal haldır.
– Şəxsi, azad seçim olanda normal haldır.
– Bəli, şəxsi seçim olanda. Özün özünə xəyanət etməyəndə. Amma söhbət bizi dövlətçiliyə qarşı çıxmaqda, nəyisə satmaqda ittiham eləyən, yaxud da Rüstəm İbrahimbəyovun vətəndaşlıqdan çıxarılmasını təklif eləyənlərdən gedirsə, belə hallar unudulmazdır və bağışlanmazdır. Yoxsa kimsə hardansa çıxıb, harasa qayıdıb- bunlar xırda şeydir. Məsələn, sənə deyirlər ki, filminin istehsalata buraxılmasını istəyirsənsə, filan təşkilatdan çıxmalısan. Sən də çıxırsan və çox gözəl bir film çəkirsən. Əla! Burda müzakirəlik bir şey yoxdur.
– Bir qisim insanlar var ki – onların arasında yaşlılarla yanaşı gənclər də çoxluq təşkil eləyirlər – Rüstəm İbrahimbəyovun geri qayıtmasından xeyli ruhlanıblar və ona böyük ümidlər bəsləyirlər, az qala, kinonun xilaskarı kimi baxırlar ona.
– Xilaskar yox, xilas edə biləcək adam kimi..
– Olsun belə. Bir qisim də var ki, skeptik yanaşır və deyirlər ki, bu, 2013-cü ildə müxalifətin elədiyinin daha lokal çərçivədə iqtidar tərəfindən təkrarlanmasıdır. Yəni, onda müxalifət İbrahimbəyova ölkənin xilaskarı rəsmini cizmişdi. İndi də hakimiyyət ona hər cür imkanlar yaratmaqla kinonun xilaskarı rəsmini cizir. Məqsədsə müstəqil işləməyi bacaran və bu yolu seçmiş gəncləri bir damın altında toplamaq və nəzarətdə saxlamaqdır. Sən necə fikirləşirsən?
– Birinci, doğrudan da, Kino məktəbinin bərpasını elan eləyəndən sonra çox böyük axın oldu. Hətta birinci Kino məktəbində olmuş insanlardan da təkrar ərizə verənlər var. Deyirlər ki, biz rejissuranı qutarmışıq, indi dramaturgiyanı öyrənmək istəyirik. Bu da gerçəkdən daha çox Rüstəm İbrahimbəyovun nüfuzu, imici ilə bağlıdır. Və mənə elə gəlir ki, həm siyasi cəhətdən, həm də kino baxımından Rüstəm İbrahimbəyovun potensialının çox hissəsi hələ xərclənməyib, hələ hər şey qarşıdadır. Kinematoqrafçılar İttifaqı və onun sədri hökumət strukturları ilə müstəqil kinematoqrafçılar arasında çox yaxşı bir əməkdaşlıq körpüsü ola bilər. Siyasi cəhətdən də, mən belə başa düşürəm ki, hətta 2013-cü ildəkindən daha effektiv, daha yaxşı şeylər baş verə bilər. Rüstəm müəllim siyasi cəhətdən əksqütblərdə dayanan insanların, müxalifət və iqtidarın uzlaşdığı bir persona, bir platformadır. O, bu nüfuzundan istifadə eləmək istəsə, konkret olaraq nə nəticə verər? Tutaq ki, sabah parlament seçkilərində siyasi partiyaların nümayəndələri ilə yanaşı sırf müstəqil intellektuallar da iştirak eləsələr…
Məsələn, Erkin Qədirli konkret bir partiyanın üzvüdür, amma hamı onu daha çox müstəqil intellektual kimi qəbul eləyir. Və mənə elə gəlir ki, Erkin bəy (yəni konkret Erkin yox, bu formatlı ziyalılar) kimi insanların parlamentdə olmağına Rüstəm İbrahimbəyov personasının köməyi dəyə bilər. Çünki müxalifətin müxtəlif dairələrində də, iqtidarda da ona hörmət eləyən insanlar var və o öz nüfuzundan istifadə eləyib “belə insanların parlamentdə olması vacibdir” fikrinin qəbul edilməsində müsbət rol oynaya bilər. Kinoda isə… Kinematoqrafçılar İttifaqı, müstəqil kinematoqrafçılara nisbətən rəsmi strukturlara bir addım daha yaxındır. Sabah hökumət strukturları ilə daha əlverişli və daha konstruktiv əlaqə qursaq, mesajı onlardan alıb bunlara ötürə bilərik. Odur ki, passiv oturmaq olmaz. Bilirsiniz, bizdə pis bir tendensiya var. Hər hansı avtoritet institutu bəzi müstəqil yazarları, kinematoqrafçıları və ya müstəqil etirazçıları qıcıqlandırır. Çünki avtoritetlə avtoritarizm arasında bir bağlılıq görürlər. Nüfuz sözü qıcıq yaradır nədənsə.
– Bu, həmin avtoritetin durduğu yerdən, mövqeyindən asılı ola bilərmi?
– Bu da ola bilər, amma bəzən görürsən ki, vurmaq xətrinə vurmaq prinsipi öndə olur. Əslində isə nüfuz adlı, avtoritet adlı institut cəmiyyət üçün çox vacibdir. Yenə deyirəm, bu, həm də cəmiyyətin, müstəqillərin, azad insanların fikirlərini administrativ strukturlara çatdırmaq üçündür. Ona görə də, o ümidli olan gənclər bekar dayanmasınlar. Toplaşsınlar, fikirlərini ortaq bir məxrəcə gətirsinlər, müraciət eləsinlər, bəyan eləsinlər, o cümlədən Kino İttifaqından da, Rüstəm müəllimin nüfuzundan da istifadə eləsinlər. Kinematoqrafçılar İttifaqı, ümumiyyətlə, hər hansı bir yaradıcılıq birliyi Şaxta babanın boxçası deyil ki, ordan hədiyyələr çıxsın. Onlar, məqsədə çatmaq üçün bir vasitədir, imkandır. Bu imkandan istifadə eləyin. Rüstəm müəllimin nüfuzundan istifadə eləyin, beynəlxalq əlaqələrindən istifadə eləyin və s. və ilaxır.
– Bəs Rüstəm müəllimin xilaskar obrazını müstəqil yaradıcı insanlara təhlükə kimi görənlər?
– Bu, çox konspiroloji fikir oldu. Birinci, təkrar deyim ki, mən o xilaskar termininin tərəfdarı deyiləm. Xilaskar axtarmaq – həmişə öz problemlərinin həllini başqasının öhdəsinə buraxmaq, xilası kənardan gözləmək psixologiyasının nəticəsidir. Ümumiyyətlə, bu ifadəni işlətmək lazım deyil. Yenə deyirəm: ittifaq və onun sədri bir vasitədir. Onun nüfuzunun, təcrübəsinin, intellektinin vasitəsilə məqsədinizə çatın. Onun dəyərlərini bölüşsəniz də olar, bölüşməsəniz də. Rüstəm müəllim Şaxta baba deyil. O, həmkardır, partnyordur. Gəlin, təkliflərinizi, layihənizi verin, biz də dəyərləndirək. Müstəqil insanları bir yerə toplayıb nəzarətdə saxlamaq isə çox konspiroloji fikirdir. Ümumiyyətlə, götürsək, tutaq ki, etirazçı, siyasi cəhətdən müxalif gəncləri müəyyən layihələr ətrafında toplayıb özlərindən asılı hala salırlar, nəzarətdə saxlayırlar. Bunun nəyi pisdi ki? Eşq olsun bunu təşkil eləyən adamlara! Çünki ağıllı və peşəkardılar. Siz də ağıllı və peşəkar olun, siz də öz tərəfinizə cəlb eləyin. Siz də bir şey fikirləşin. Nə vaxta qədər “Mitinqə hə deyirsiniz, yoxsa yox?” soruşacaqsınız? Eyni cümləni 25 il təkrarlamaq olar? Siz də variantlar fikirləşin, siz də “facebook”da eventlər yaradın, yer vermirlər, virtual tədbirlər keçirin.
REAL partiyası “40 min imza” təşəbbüsü ilə siyasi mühitdə çox yaxşı, iqtidarın özünün də gizli rəğbətinə səbəb olan bir hadisə yaratdı. Bakı Şəhər İcra hakimiyyəti də reaksiya verdi, qanunvericilik orqanları da reaksiya verdi, çünki siyasi gündəm yaratdılar, yeni iş tərzi, yeni siyasi texnologiya ortaya qoydular. İmzaların yığılmasına mane olmadılar ki?! Halbuki 40 min imza toplamaqla qanunvercilikdə dəyişiklik edilməsi məsələsi neçə ildi qəbul edilib. Niyə bundan istifadə olunmurdu? Yaxşı, REAL göstərdi, indi siz də istifadə eləyin. İndi siz yığın 40 min imzanı. Sanki bizim siyasi dairələr cəmiyyəti arxaya aparmağı sevirlər, yeni texnologiyalardan istifadə olunmur. XXI əsrdi e! Adını yaza bilməyən səksən yaşlı qadın “whatsapp”ın düyməsinə basıb audiomesaj göndərir. Yaxud da on beş yaşlı, heç bir kitab oxumamış gənc “İnstagram”da səhifə açır, müəyyən performans göstərir və qısa müddətdə populyarlaşır. Bu zəmanədə hələ də “mitinqə hə deyirsən, ya yox?” soruşmaq gülməlidir. Çünki o mitinqə 100 minlər yox deyir. Şəhərli deyir ki, mən altı gün ofisdə işləyirəm, normal maaş alıram, şənbə-bazar günləri istirahət eləməliyəm, əsgərlik yaşıma çatanda da bir il səngərdə vuruşmuşam, indi də mobilizasiya olsa, yenə gedib vuruşacağam. Sənin mitinqinə “hə” demirəm, çünki XXI əsrdir və sən mitinqdən başqa yol görmürsənsə, mən sənə bel bağlaya bilmərəm. Kəndlisi, fermeri də fikirləşir ki, qardaş, mən bu hökumətdən taxılımı alıram, traktorumu alıram və daha çox almaq istəyirəm, onunla konfliktə girmək istəmirəm. Sənin də hakimiyyətdə olduğun dövrü görmüşəm. XXI əsrdə meydan taktikasına ilişib qalmaq absurddur. Bitirmək lazımdı belə şeyləri.
Mən siyasətçi deyiləm, siyasi məsələləri müzakirə eləmək istəmirəm, amma onu bilirəm ki, texnologiyalar yenilənməlidir. Deyirsiniz ki, gənclərin iştirak elədiyi müəyyən layihələrin əsas məqsədi etirazçı, müxalif gəncliyi siyasi platformadan, mövqedən sivil platformaya, yəni vətəndaş cəmiyyəti platformasına keçirməkdir. Eşq olsun! Super layihədir. Yeri gəlmişkən, mən “Fokus” jurnalı ilə bağlı dövlət orqanlarına müraciətlər eləyəndə bu arqumenti gətirirdim: etirazçı gəncliyi kreativ bazaya keçirmək. Bu, çox normal şeydir. Heç kim o layihələrdə iştirak eləyən insanın seçkidə istədiyi adama səs verməsinə mane ola bilməz.
– Bir az da kinodan danışaq. Əli İsa, film izləmək prosesinin bir sistemi, qaydası varmı, olmalıdımı?
– Peşəkar kinoda olmayan insanlar üçün olmalıdır. Kiməsə Herman Hesseni 20 yaşında oxumaq çətin olar, eləcə də “Stalker”ə 15-18 yaşda baxmaq. Amma belə ümumi bir resept yoxdur.
– Sənin elə bir sistemin varmı?
– Bir rejissoru tədqiq eləyəndə, ya ümumiyyətlə?
– Ümumiyyətlə. Söz düşmüşkən, hansı rejissorları tədqiq eləmisən?
– Tarkovskini, Mixalkovu, bir də Aleksey Germanı dərindən araşdırmışam, uzun illər boyu onlarla yaşamışam. Bir şey deyim. Elə rejissorlar var ki, təkcə onların bioqrafiyalarını, yaradıcılıqlarını öyrənməklə, demək olar ki, bütün kinonu bilmək olar. Məsələn, Tarkovskini öyrənəndə bu, elə də mümkün deyil. Amma Stenli Kubriki öyrənməklə bütün kinonu bilə bilərsən. Məsələn, mən çox təəssüf eləyirəm ki, Berqmana vaxt ayırmamışam.
– Berqmanla da kinonu bütün sirlərinə vaqif olmaq mümkündür?
– Yox, Berqman elə deyil. Stenli Kubrik kimi rejissorlar çox azdır. Dahi rejissor həmişə dahi ustad olmaya bilər. Berqman isə dahi ustaddır. Ona şəyirdlik eləmək mənə çox şey verərdi. Xüsusilə onun məhsuldarlığı. Amma iş ondadır ki, Berqmanın filmləri disharmoniya haqqındadır. Mən isə disharmonik şeylərdən həmişə qaçıram, mənə disharmoniya lazım deyil. Mən şərqliyəm, harmoniyanı sevirəm. Ona görə də, Berqmanla informativ səviyyədə maraqlanmışam, filmlərinə baxmışam, kitabını oxumuşdum, müsahibələrin izləyirdim, amma şəyirdlik eləməmişdim. Buna təəssüf eləyirəm.
– Nə maraqlı ifadədir – şəyirdlik eləmək. Uzaqdan şəyirdlik eləmək necə olur?
– Yəni sadəcə filmlərinə baxmaqla kifayətlənmirsən, onu oxuyursan, onunla danışırsan, onunla yaşayırsan, onun gözüylə baxmağa çalışırsan. Elə bir tədqiqat işi aparırsan. Bu, bir ilə baş verən şey deyil.
– Müasir rejissorlardan hansı səni belə cəlb eləyə bilir? Ya da sualı belə qoyum. Yəqin ki, Seymurun “Mükəmməllik axtarışında” məqaləsini oxumusan. Ordakı fikrə – yəni müasir rejissorların orijinal görünmək cəhdləri və səmimiyyəti itirdikləri ilə bağlı yazdıqlarına münasibətini bilmək istəyərdim.
– Belə bir tendensiya var, ancaq hamıya aid deyil. Məsələn, Alisiya Rorvaxer, Oliver Laşe, Alberto Serra. Onlar postindustrial, postmodern cəmiyyətdə yaşasalar da, cismən bu günün vətəndaşı olsalar da, ruhən elə bir aləmdədilər ki, elə bil sağ tərəflərində İohan Sebastyan Bax var, sol tərəflərində Yunis Əmrə. Yəni Seymurun dediyi kimi, təbii hisslər aləmindən ayrılmayıblar.
– Əli İsa, istedadlı olduğunu, yaxşı filmlər çəkdiyini, çəkməyi bacardığını bilə-bilə bunu eləməmək, yəni özünü reallaşdıra bilməmək necə hissdir?
– Sentyabrın 20-də 45 yaşım olacaq. Hələlik xəcalətdən başqa heç bir hiss keçirmirəm. Bir lətifə var e! Şəkiyə bombaya qarşı sığınacaqları yoxlamaq üçün komissiya gəlir. Məlum olur ki, pulu yeyiblər, amma sığınacaqları tikməyiblər. Gələn adam soruşur ki, bəs müharibə başlasa, neynəyəcəksiniz? Şəkili cavab verir ki, haindi, biyabır olaceyix. Son doqquz ildə, daxili bazara hesablanan üç sənədli film, etiraf edim, çox pis nəticədir. Kino İttifaqda fəaliyyətimi, “Fokus” jurnalını, “Butafilm”də prodüsser işimi nəzərə almasaq, təbii ki.
– Niyə film çəkmirsən? Hələ də qara siyahıdasan?
– Yox, səbəb bu deyil, həm də qara siyahı Hilal Baydarov kimi büdcəsiz və ya az büdcəyə çəkməyə mane olmur. Və tək Hilal da deyil. Biz “Arxası qibləyə” filmini çox az büdcə ilə çəkmişdik. Əvvəlki filmimizi satıb qazandığımız pulla.
– Onda niyə çəkmirsən? Mövzu tapmırsan, ya deməyə sözün yoxdur? Yoxsa tənbəllik basıb?
– Mənə bir il də vaxt ver. Bu suala bir ildən sonra cavab verərəm.
– Yaxşı, danışdıq. Təşəkkürlər.
Söhbətləşdi: Aygün Aslanlı
Səhifəmizdə hər hansı səhv və ya qeyri-dəqiq məlumat gördükdə, həmin mətni seçib Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bu barədə bizə məlumat verməyinizi xahiş edirik.
Ən yeni yazılar
