Yaradıcılıq, nağıl və simvollaşdırma

Giriş

Psixoanaliz nöqteyi-nəzərindən həyatı iki cür yaşamaq olar – yaradaraq və ya uyğunlaşaraq^[1]. Uyğunlaşaraq yaşayırıqsa dünya və dünyadakı bir çox şey bizim üçün tələbkar çərçivə rolunu oynayır. Həmin çərçivə insanı uyğunlaşmağa çağırır. Adətən, belə yaşamaq həyatın boş və mənasız olduğu hissini yaradır. Yəni bir mənada uyğunlaşma – xəstəliyə aparan yoldur. Gerçəkliyi daha rəngarəng çatdıran şey – yaradıcılıqdır. Yaradıcılıq insana daha dolğun hisslər verərək yaşamağa dəyər bir həyatın mövcudluğuna əminlik yarada bilir.

Beləliklə, iki cür həyat tərzi mövcuddur – yaradıcılıqda və yaradıcılıqdan kənarda. Bəs “yaradıcılıq” nədir? Bu, sadəcə, reqressiyadır^[2]? Yoxsa destruktiv fantaziya ilə daxili obyektə dəymiş zənn edilən zərərin reparasiya (günah hissini dəf etmək üçün bərpa etmək) cəhdidir^[3]? Hər halda Freyd^[4] göstərir ki, yaradıcılıq aktları, o cümlədən nağıl və miflər, yuxu və simptomların qidalandığı eyni mənbədən qaynaqlanır; daxili münaqişədən. Yəni yaradıcılıq – gərginlikdən qurtulmaq cəhdidir. Bu baxımdan nağıl – təmin edilməmiş istəyin üzərində qurulmuş fantaziyanın illuzor məmnun edilməsidir.

Maraqlıdır ki, yaradıcılıq istedadı olanlar həyatlarının lap əvvəlindən digərlərindən belə simvolizasiya qabiliyyətləri ilə fərqlənirlər^[5]. Belə insanların psixikası həyacandan qorunmaq üçün əsasən simvolun əmələ gəlməsində tələb olunan kondensasiya və yerdəyişmə kimi Eqonun müdafiə mexanizmlərindən^[6] daha çox istifadə edir. Simvola çevrilə bilən məfhumlar (fizioloji funksiyalar, yaxın qohumlar, doğum, sevgi, ölüm və s.) yerdəyişmə nəticəsində bədəndən kənarda yerləşdirilir. Məsələn, bıçaq, tüfəng, çətir kimi fallik simvollar, “Cinsi aktın simvolu –  təyyarə ilə uçmaq”, həşəratlar (bacı və qardaşlar), qatarla getmək (ölmək) və s. və i.a. Simvolizasiya edilən şeylər sayca nə qədər məhduddursa, simvolların sayı bir o qədər çox və müxtəlif olur^[7]. Məsələn, Freydin “Wolfman” keysində “şıçovul” “penis” simvolu kimi, “Little Hans” keysində isə “zürafə” “valideyn” simvolu kimi çıxış etmişdir. Belə müxtəliflik onunla izah olunur ki, simvolizasiya edilən şüursuzdur, yekun simvol isə əksinə, şüurludur^[8].

Beləliklə daxili münaqişəni simvollara çevirən şair və ya rəssam heç vaxt oyrənmədiyi qədim bir dil bilir – simvolizasiya dilini. 

Yeri gəlmişkən, Qrimm qardaşlarının nağıllar toplusunun birinci nağılı^[9] belə başlayır: “Qədim zamanlarda cadular sehrli qüvvəyə malik olanda…” İbtidai insana xas olan animistik düşüncənin^[10] qalıqlarına günümüzdə də rast gəlmək olur. “Sağlam ol”, “nuş olsun”, “həmişə təmizlikdə”, “yorulmayasan”, “iraq olsun” və s. kimi.

Məlikməmməd nağılının psixoanalitik şərhi üçün ilkin cəhd

Az getdi, üz getdi, dərə təpə düz getdi…

(nağıl)

Biri var idi, biri yox idi. Nə yox idi?!

Rus folklorçusu Vladimir Propp “Nağılların Morfologiyası”nda qeyd edir ki, nağıllar adətən “evdən uzaqlaşma” ilə başlayır. O cümlədən, Azərbaycan nağıllarında da baş qəhrəmanın hekayəsi evdən, ailədən uzaqlaşmaqla başlayır. Yollara düşərkən bir çox sərgüzəştdən sağ çıxan qəhrəman tamamlanmış halda, yəni özündəki “yox”u taparaq evə qayıdır. 

Ən fundamental nağıllarda, rəvayətlərdə səyahət mövzusu ön plandadır. Hətta “hər böyük mətn səyahət üzərində qurulub” kimi cəsarətli iddia da edə bilərik. Əslində, Homerin “Odissey”iniseçərək quyu tək dərin görünə bilərdik, amma çox uzağa getməyib öz uşağımız Məlikməmmədin səyahətindən danışacağıq. Elə Homerin “Odissey”i ilə Məlikməmmədin nağılını birləşdirən şey də yolçuluqdur.

Bütün həngamə padşahın alma (alma nədir?) həsrətindən başlayır. Ümumiyyətlə, bu alma Adəmdən bəri bəşəriyyətin başına iş açır. Məlikməmməd almanı padşah olan atasına gətirmək üçün gedir. Almaların keşiyini çəkərkən qardaşları kimi yatmamaq üçün barmağını kəsib duz basır ki, onları oğurlamağa gələnlə üzləşsin. Bu məqamda div (div nədir?) ilə qarşılaşır və onu yaralayır. Almaların üzərinə örtük (örtük nədir?) çəkib atasına aparır və divi öldürmək üçün icazət təvəqqe edir. Qardaşları ilə birgə yola çıxaraq bir quyunun (quyu nədir?) başına çatır. Quyunun üzərindəki daşı götürmək ancaq Məlikməmmədə müəssər olur. Sıra ilə böyük və ortancıl qardaş quyuya düşəndə “yandım çək” nidaları ilə geri çıxırlar. Məlikməmməd yanmaqdan qorxmadığını quyuya düşməklə sübut edir. Quyunun sonunda onu gözləyən yol ilə gedərək qapılara çatır. Məlikməmməd qapıları bir-bir açaraq yeddinci otağa daxil olur. Burada bir qızın dizləri üstündə yatan divi görür. Qız Məlikməmmədi görcək deyir:

– Ey cavan, kimsən, nəkarəsən? Heyfsən, qaç gizlən! Div yaralanıb, acığı tutub. Ayılıb səni görsə, bir dəqiqə də sağ qoymaz.

Məlikməmməd səyahətboyu olduğu kimi heç kimə məhəl qoymur və div ilə döyüşə girir. Div ilə güc mübarizəsində qalib çıxa bilmir, ta ki divin canının kənarda, şüşə içindəki quşda (quş nədir?) olduğunu öyrənənə kimi. Bundan sonra o, divlərlə mübarizənin sirrinə vaqif olur. Digər otaqlara da beləcə daxil olaraq bir-bir divləri öldürüb qızları xilas edir. Qızların içində ən son xilas etdiyi gözələ aşiq olur. Bundan sonra quyunun yanına gələn Məlikməmməd qızları bir-bir çıxarır. Sonuncu qızı çıxardıqdan sonra sıra özünə çatanda qardaşları ipi kəsərək onu quyuda qoyurlar. Qardaşın ipi ilə quyudan çıxmazlar. Yəni Məlikməmmədin səyahəti hələ davam edəcək. Ağ qoç, qara qoç ( ağ qoç, qara qoç nədir?) deyə- deyə Məlikməmməd gedib çıxır qaranlıq dünyaya ( qaranlıq dünya nədir?). Yazı dili yüyrək olar. Xülasə, Məlikməmməd qaranlıq dünyada da rahat durmur, qabağına çıxan əjdahaları bir- bir öldürür. Zümrüd quşunun belində işıqlı dünyaya gəlib çıxır. Amma evə qayıtmağa tələsmir. Bir dərzi yanında şəyird olub xalq arasına qarışır. Dərzi vasitəsilə padşahdan, qardaşlarından xəbər alır. İmkan tapan kimi də qardaşlarından qisas alır. Atasına sağ olduğu xəbərini elə həmin dərzi ilə çatdırır. Nəhayət evinə qayıdan Məlikməmməd atası ilə görüşür, aşiq olduğu qız ilə evlənir, qırx gün qırx gecə toy çalınır. 

Göydən üç alma düşdü, biri sənin, qalanı ilə işin yoxdur. 

Ey oxucu, kimsən, nəkarəsən? Heyfsən, qaç gizlən. Çünki biz qaranlıq dünyaya; Məlikməmmədin altşüuruna gedirik. Səyahəti zəruri edən şey oğula qadağan olan və təkcə atasına caiz olan şey idi. Bu elə bir şeydir ki, oğul onu atasına bir pərdə altında aparır. Bu mənada, alma ataya aid, oğula qadağan olan bir obyektdir. Amma nə işdirsə, almalar yoxa çıxır və nağılboyu bir daha xatırlanmır. Hər halda, atasına həsrətində olduğu almaları örtük altında aparan Məlikməmməd zəruri səyahətinə başlayır. Analogiya aparsaq, atasını öldürüb anası ilə evlənəcəyini bir kahindən öyrənən Edip də səyahətə çıxmışdı. 

Öz altşüuruna enməyə çalışan, yəni səyahətə çıxan hər adamın qarşılaşacağı maneələrdən- psixoanalitiklər buna “müdafiə mexanizmləri” deyirlər- biri də yuxudur. Bu mənada Məlikməmməd yuxusuna haram qatmalı idi ki, altşüurundakı div ilə üzləşə bilsin. Digər qardaşlar yuxuları gəldiyi üçün yatmışdılar, yoxsa div ilə üzləşməmək üçün?! Məlikməmməd div ilə rastlaşıb yaralayandan sonra onun üzərinə getməyə qərar verir. Quyunun üzərindəki daşı da qaldırır, hələ bir yanmağa da razılıq verir. Quyudan sonra Məlikməmməd altşüurunun qatlarına enir, oradakı divlərin (fobiyalar) canlarının (səbəblər) yerini tapır. Divlərlə- fobiyalarla vuruşmaq əbəs işdir, onların canını tapmaq, səbəbləri açmaq lazımdır.  Divlərdən qurtulub qızları xilas edəndən sonra Məlikməmməd arzu obyektini (sevgili) tapır. Lakin hər arzu obyekti özündə illuziya elementi daşıyır. Bu illuziyadan qurtulub sağalmağın yolu qaranlıqlardan keçməklə mümkündür. Bunu Məlikməmməd ağ qoçun onu qara qoçun belinə atanda anlayır. Ağ qoçu ram etməkmi olar, qara qoçu minməmisənsə?! İşıqlı dünyaya qayıtmaq istəyərkən, qaranlıq dünyaya, şüuraltının ən dərin qatlarına gedən Məlikməmmədin yolu əjdahalarla kəsişir. O, əvvəldən xilas edicidir. Nəyi xilas edir? Almaları, qızları divdən, Zümrüd quşunun balalarını bir əjdahadan, padşahın qızını və ölkə əhalisini də başqa bir əjdahadan xilas edir.  Geri qayıdarkən “yox”u tapıb qayıdır. İndi burada dayanaq və nağıla başqa gözlərlə baxmaq üçün bir neçə sual qoyaq; bütün personajlar (ata və qardaşlardan tutmuş Zümrüd quşuna, qoca qarı və dərziyə kimi) Məlikməmmədin müxtəlif formaları və şəkildəyişmələri ola bilərmi? Nağıl alma həsrətində olan yaşlı birininmi, yoxsa evinə padşah kimi qayıdıb öz krallığını yaradan bir igidinmi nağılıdır? Məlikməmmədin nağılını başından axırına qədər bir fərdin özünün iç dünyasındakı tənha səyahətinin bir təsviri kimi mi oxumalıyıq? Biri var idi, biri yox idi. Nə yox idi?!

Fariz Səmədov, Fərid Kazımov və Zaur Rzalı

^[1] Donald Winnicott. Playing and reality. 1971

^[2] Heinz Hartmann. Ego psychology and the problem of adaptation. 1958

^[3] Melanie Klein. The importance of symbol formation in the development of the ego. 1930

^[4] Sigmund Freud. Creative writers and day-dreaming. 1908

^[5] Phyllis Greenacre. The childhood of the artist. 1957

^[6] Karl Abraham. Dreams and myths. 1913

^[7] Ernst Jones. The theory of symbolism. 1948

^[8] Otto Fenichel. The psychoanalytic theory of neurosis. 1946

^[9] Brüder Grimm. Der Froschkönig oder der eiserne Heinrich. 1812

^[10] Sigmund Freud. Totem and tabu. 1913