XXI əsrdə ölümün anlamı və biz niyə ondan qorxuruq?

Filosof Xavi Kerol ölüm qorxusu və öz həyatını yaşamağın hərdən niyə çətin olduğu barədə danışır.

Ölüm – keçmişdə də, indi də filosoflar üçün ən maraqlı təzahürlərdən biri olub. Biz bilirik ki, insan həyatının sonu var. Deməli, bizim vaxtımız son dərəcə məhduddur. Bəlkə buna görə, filosoflar ölüm haqqında bilgilərin insanın həyatına necə təsir etdiyini araşdırırlar.

Rəqəmsal sferada nəhəng imkanlara və texnologiyalara malik olan XXI əsr, ölümün anlamı ilə bağlı çoxlu suallar verməyə vadar edir.

Çağdaş dövrdə ölümün kriteriyaları barədə bioetika (disiplinlərarası tədqiqatların bir sahəsi; tibdə və biologiyada insan fəaliyyətinin əxlaqi aspektlərini araşdırır; XX əsrin ortalarında formalaşıb) çərçivəsində son dərəcə maraqlı diskussiya gedir. Keçmişdə hər şey çox bəsit idi: insan nəfəs almır, ürəyi daha döyünmür – deməli, o, ölüdür. Lakin müasir texnologiya komaya düşmüş və daimi vegetativ vəziyyətdə olan insanların həyatını dəstəkləməyə imkan verir. Onlar nəfəs alırlar, ancaq şüurları sağlam insanların şüurları kimi işləmir. Bəs belə insanları sağ hesab etmək olarmı? Bu, günümüzün ən həyati-vacib suallarından biridir.

Bu fikirlərə fəlsəfənin nöqteyi-nəzərindən baxsaq, xatırlayarıq ki, fenomenoloji ənənə tərəfdarı olan Haydegger və digər filosoflar əmindirlər: insan artıq yeni təcrübə və həyəcanlar ala bilmədiyi anda ölüm baş verir. Hətta onun əvvəlki emprik təcrübəsinin izləri rəqəmsal formatda yaşamağa davam eləsə belə, o, artıq ölüdür.

Mənə elə gəlir ki, insan bədəni öz funksiyalarını yerinə yetirməyə davam eləsə belə, beynin işinin dayanması- ölümdür.

Ölümün varlığı sayəsində, həyatımızda öncəliklərimiz formalaşır. Biz bu dünyada hər şeyi dəyişə bilmərik, odur ki, seçməyə məcbur qalırıq. Çox güman ki, əksər insanların hədəflər siyahısında ən çox yaşadığı müddətdə edə biləcəyi işlər yazılır. Əks halda seçim anlamsız ola bilər. Və insanlar bu seçimləri intuitiv edirlər.

Özünün müvəqqəti olduğunu dərk etmək “dəyər” məfhumunu yaradır. Freyd “Ötərilik” essesində yazırdı ki, nəyinsə dəyərini dərk etmək hissi həmin şeyin əbədi olmadığını anlayanda gəlir. O öz əsərində bir gül təsvir edir – bu gül ona görə gözəldir ki, yalnız bir gecə çiçək açır. Həyatın sonu olduğunu nə qədər çox dərk ediriksə, bizim üçün müəyyən şeylər o qədər dəyər qazanır.

Filosoflar iddia edirlər ki, ətrafdakıların öləcəyini düşünmək daha asandır, nəinki öz ölümlülüyünü dərk etmək. Biz bunu rasional qatda başa düşürük, amma duyğusal qatda yox. Haydegger bunu onunla izah edir ki, insanlara ölüm haqqında gələcək zamanda düşünmək xasdır: “Bu, mən çox qoca olanda baş verəcək. Amma indi mən gəncəm, ona görə də, narahatlıq üçün səbəb yoxdur”.

Filosof bu təzahürü “əminsizlik” adlandırır. “Əminsizlik”, gündəlik işlərlə məşğul olmağa və həyatın əbədi olmadığı barədə düşünməməyə imkan verir, öz fəaliyyətini və qərarlarını isə anda dərk etmək mümkün deyil. Filosofun fikrincə, bunu eləmək üçün varlığın “səhihliyinə” çatmaq, öz mövcudluğunun əzəli anlamsızlığını dərk etmək və ölümü duyğusal təcrübələrdən keçərək – məsələn, təlaş və ya darıxmaq – qəbul eləmək lazımdır.

Haydegger “Varlıq və zaman” (1927) kitabında yazır ki, biz qəbul etsək də, etməsək də, varlıq olaraq amansızcasına öz ölümümüzə doğru irəliləyirik.

Epikür düşünürdü ki, ölüm haqqında fikirləşməyi bir kənara qoymaq lazımdır. Onun üçün həyat və ölüm – tamamilə fərqli, müqayisəedilməz iki məfhum idi. O, dostuna yazdığı məktubda deyirdi ki, insan yaşayanda ölüm onun üçün mövcud olmur, çünki sağlığında onu yaşaya bilmir. O, öləndə isə, artıq buna görə narahat olacaq adam qalmır. Beləliklə də, alimin fikrincə, həyat və ölüm arasında heç bir bağ yoxdur.

Əslində, bu mövqedə kiçik bir hiyləgərlik var. Ya da bu cavabı natamam adlandıra bilərik. Çünki, əslində, əksər insanlar ölümün özünə görə yox, onunla əlaqəli şeylərə görə narahat olurlar. Məsələn, insanlar sağalmaz xəstəliyə tutulmaqdan, ya da əlil qalmaqdan qorxurlar. İnsanlar, onları fəaliyyətsizliyə gətirib çıxaracaq hadisələrdən qorxurlar. İnsanlar qəzaya düşməkdən, ya da timsaha yem olmaqdan qorxurlar. Odur ki, ölüm qorxusunun tərkibinə başqa qorxular da qarışır: xəsarət almaq və xəstələnmək qorxusu, cismaniliyin pozulması və həyati-təhlükə yaranması qorxusu.

Mənə elə gəlir ki, gələcəkdə insanlar dürüstlüyə daha çox dəyər verəcəklər. Fəlsəfənin praktikaları sayəsində isə, öz həyatlarını yaşamağı, xoşladıqları işlə məşğul olmağı öyrənə biləcəklər. Uzun sözün qısası, Haydeggerin yazdığı kimi, daha “gerçək” olacaqlar. Təhsil də bu dəyişikliklərin açarına çevriləcək.

Xavi Kerol

Bristol Universitetinin fəlsəfə üzrə PhD, professor

Postnauka