Koronavirus pandemiyası ətrafında hazırda ən çox müzakirə edilən mövzulardan biri iqtisadiyyatın yenidən açılışının nə vaxt olacağına dair müəmmadır. Avstriya, Danimarka və Çexiya kimi ölkələr keçən həftədən (12–18 aprel) karantin qaydalarını yüngülləşdirməyə qərar verib, hətta Avropanın ən böyük iqtisadiyyatı olan Almaniya belə kansler Angela Merkelin bildirdiyi kimi, gələn həftədən yavaş-yavaş işə düşəcək.
Bu qərarların fonunda bir məsələyə aydınlıq gətirmək istəyirəm. İqtisadiyyatın müəyyən mənada yenidən açılışına hazırlıq üçün karantin şərtlərinin yüngülləşdirilməsi ilə bağlı edilən müzakirədə tərəflərın məqsədlərinə dair istəmədən də olsa əsassız dixotomiya yaranır: yaşayış yoxsa yaşam. Bu dixotomiya ingilisdilli müzakirələrdə da özünə yer tapır: lives v. livelihood. Müzakirənin bu formada təqdim edilməsi istər-istəməz bir tərəfə “insan həyatının hər şeydən üstün tutulduğu” imici yaratdığı üçün əxlaqi üstünlük statusuna malik olma haqqı verir, bu da öz növbəsində digər tərəfin daha çox iqtisadi mənfəətlər baxımından çıxış etməkdə ittiham olunmasına səbəb olur və qarşı tərəfi sıradan çıxarır (bu barədə daha ətraflı Reason-da çıxan bu yazıya nəzər yetirə bilərsiniz). Son mərhələdə, bu əsassız dixotomiya əsl sağlam müzakirənin qarşısını alır.
Bəs dixotomiyanın problemi nədir? İlk olaraq, sözügedən dixotomiya iqtisadi savadsızlıqdan (economic illiteracy) bəhrələnir. Çünki iqtisadi faəliyyəti insan yaşamına “o qədər də dəxli olmayan bir şey” kimi təqdim etmək ən başda iqtisadiyyatın nə demək olduğunu anlamamaqdır. Daha doğrusu, iqtisadiyyatı, rəqəmlərdən ibarət abstrakt bir konsepsiya kimi başa düşməkdir – hansı ki, bu cür yanaşma əsas xətt kimi iqtisadda təxminən 100 ildir mövcud olan bir problemdir. Ona görə də ilk mərhələdə bu təhlükəyə düşməmək lazımdır.
Bəs iqtisadiyyat nədir? Suala bu konteksdə ən uyğun cavab: insanların qarşılıqlı əlaqəsindən ibarət kompleks adaptiv sistemidir. Bu isə daha sadə dildə o deməkdir ki, iqtisadiyyat elə insanlardır və hər insan qərarının iqtisadi yanı var. Və ya belə də ifadə etmək olar: bütün iqtisadi itkilər insan itkisidir və bütün insan itkiləri iqtisadi itkiyə səbəb olur.
Yəni, iqtisadi itkini gözə almağın insan itkisinə əsla səbəb olmayacağını düşünməyimiz üçün heç bir əsasımız yoxdur. Bəs iqtisadi itki hansı yollar vasitəsilə insan itkisinə səbəb olur? İşsizlik. Misal üçün, sadəcə ABŞ-da karantin səbəbilə işsizlərin sayı 20 milyon artıb. İşsizliyin intihar başda olmaqla müxtəlif yollarla ölümə səbəb olduğuna dair depressiv araşdırmalar sübut edir. Həmçinin, işsizliyin uzun müddətli təsirlərindən biri də ailədaxili zorakılıqdır. Uşaqlara qarşı zorakılıq da istisna deyil. Bundan əlavə, koronavirus səbəbilə yaşanan iqtisadi geriləmənin yüz minlərlə uşağın ölümünə səbəb ola biləcəyi qeyd ounur. Məişət zorakılığı isə qısa müddətdə artıq özünü büruzə verməyə başlayıb. Belə ki, karantinin məişət zorakılığının qlobal səviyyədə yüksəlişinə təkan verdiyi indidən təsdiqlənir, bətta bəzi hallarda məişət cinayətlərinin 2 qat artdığı müşahidə olunur. Bütün bu nümunələr bir həqiqətdən xəbər verir: iqtisadiyyat insan sağlamlığına (istər mental, istər fiziki) yüksək səviyyədə təsir göstərə bilən faktordur.
Bütün bunlarla açıqlamaq istədiyim budur ki, iqtisadi itki və insan itkisi çox da bir-birinə zidd deyil, əksinə iqtisadiyyat insanların bir-biri ilə qarşılıqlı təsirindən təşkil olunduğu üçün bu ikisinin müəyyən qədər bir-biri ilə iç-içə keçdiyini qəbul etmək lazımdır. Bundan sonra isə karantinin uzadılıb-uzadılmaması barədə müzakirəni xalq sağlamlığı lehində və əleyhində deyil, hər iki qərarın xalq sağlamlığı üçün ciddi nəticələri ola biləcəyi nəzərə alınaraq, ən məqbul qərarın verilməsi gərəkir.
Son olaraq dövlətin karantin səbəbilə sosial yardımlar etməsi qısa müddətdə mümkün olsa da uzun müddətdə çox da mümkün görünmür. Uzun müddətdə yardımı davam etdirmək qərarı alınsa belə iqtisadi geriləmə yaşanacağı üçün, bunun nəticələri əhalinin müəyyən qruplarına daha güclü iqtisadi ziyan vura bilər. Bu, istisnasız bütün ölkələrə aiddir. Bir az paradoksal səslənsə də məsələni belə şərh etmək olar: güclü iqtisadiyyata malik istənilən cəmiyyət, iqtisadi fəaliyyətləri işlək vəziyyətdə olmayanda gücdən məhrum qalır.
Digər yandan, iqtisadiyyatın birbaşa təsir etdiyi bir digər sahə koronavirusla mübarizənin ön cəbhəsi sayılan səhiyyə xidmətidir. İqtisadi geriləmənin bu sahəyə zərbə vuracaq qədər uzun çəkməsi, uğrunda iqtisadi fəaliyyətlərin dayandırıldığı xalq sağlamlığı üçün təhlükə deməkdir. “Karantini yenidən düşünmək” mövzulu yazıda Wall Street Jurnalın redaksiya heyəti bu barədə narahatlığını belə dilə gətirir:
“Heç bir cəmiyyət iqtisadi sağlamlığı bahasına xalq sağlamlığını uzun müddət qoruya bilməz.”
Səhifəmizdə hər hansı səhv və ya qeyri-dəqiq məlumat gördükdə, həmin mətni seçib Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bu barədə bizə məlumat verməyinizi xahiş edirik.
