Gələcəyə fokuslanmaq, mümkün riskləri hesablamaq lazımi tədbirləri vaxtında görməyimizə kömək edir. Lakin mənfi hadisələrin gözləntisi və bununla bağlı stres fiziki və zehni sağlamlığımızı ciddi şəkildə zədələyir. Vice jurnalistləri psixoloqlarla danışaraq, narahatlığın necə azaldılacağı və gələcək barədə əndişələrin konstruktiv məcraya necə yönəldiləcəyi haqda soruşublar.
Gələcəyin qavranılması ilə bağlı fundamental tədqiqatların müəllifləri olan psixoloq Daniel Gilbert və Timothy Wilsona görə, gələcəyə dair əndişəli düşüncələr, insanın qərarverməsinə kömək edən emosional reaksiyalar meydana gətirir. Gilbert və Wilson bu prosesi kəşfetmə adlandırırlar. Onlar hesab edir ki, gələcək haqqında düşünərkən ən çox buraxdığımız səhv, bunun təsirini həddindən artıq şişirtməyimizdir, olduğundan yuxarı qiymətləndirməyimizdir.
Təsirin həddindən artıq qiymətləndirilməsi – gələcəyə dair müəyyən hadisələrin bizə təsirinin intensivliyini şişirtmək meylimizdir. “Düşünürük ki, lotereya qazansaq sonsuz xoşbəxt, sevgilimizdən ayrılsaq, sonsuz dərəcədə bədbəxt olacağıq” deyir Wilson. “Birinci halda, şübhəsiz ki, ikinci ilə müqayisədə daha xoşbəxt olacağıq, amma hər ikisinin də həyatımıza təsirini uzunmüddətli perspektivdə qiymətləndirməyimiz səhvdir.”
Gələcəyi proqnozlaşdırmaq cəhdləri faydasızdır: nəyin necə olacağını az-çox təsəvvür etsək belə, buna necə reaksiya göstərəcəyimizi dəqiq deyə bilmərik.
Wilson deyir: “Gönüqalın məxluqlarıq və çətinliklərin öhdəsindən gəlmək qabiliyyətimiz, təsəvvür etdiyimizdən də yüksəkdir. Eyni zamanda, yaxşı şeylərə olduqca tez öyrəşirik. Sevincli hadisələr qısa müddətdə bizim üçün cazibəsini itirir.”
Proqnozlarımızın etibarsızlığına baxmayaraq, gələcək haqda düşünməyin müsbət tərəfləri də var. Klinik psixoloq Ryan Howes potensial problemlər barədə düşünməyin, təhlükəsizliyimizi təmin etməkdə bizə kömək etdiyini deyir: “Avtomobil idarə edərkən təhlükəsizlik kəmərini taxırıq. Çölə çıxanda koronavirusa yoluxmamaq üçün maska taxırıq”.
Lakin Howes, uzaqgörənliyin bəzən vəsvəsəyə çevrildiyini, insanı gələcək hadisələrə dair narahatlığa qərq etdiyini də qeyd edir. Belə olan halda isə, lazımi səviyyədə hazırlaşa bilmirik.
Sadə bir nümunə: işdə gözlənilən təqdimatın uğurlu alınması üçün narahatsınız və ona çox erkən hazırlaşmağa başlamısınız. Bu, yaxşıdır. Ancaq narahatlıq səbəbiylə gecə yata bilmirsinizsə, təqdimata yorğun halda gəlirsinizsə, bu, artıq problemdir.
Los-Ancelesdə koqnitiv-davranış üzrə psixoterapevt Sahar Motakef, gələcəyə görə aşırı narahat olmağın səbəbini koqnitiv təhrif, yaxud “qəhvədə fala baxmaq” adlandırır. “Psixoloji müdafiə mexanizmi, bizi tez-tez reallıqla heç bir əlaqəsi olmayan mənfi düşüncələrə qərq edir” deyir Motakef. “Hiss edirik ki, özümüzü pis bir hadisəyə hazırlamaq üçün, gərək mənfi ssenarini beynimizdə dönə-dönə fırladaq, təkrarlayaq.”
Əslində isə, mümkün travmatik hadisələr (ehtimallar) haqqında düşünmək bizi möhkəmlətmir, əksinə, vəziyyətimizi daha da pisləşdirir.
“Gözlənilən hadisə baş verəndə isə, onu əvvəlcədən düşünmüş, ona guya hazırlaşmış olmağımız ağrını aradan qaldırmır, sadəcə onun müddətini uzadır” deyir Motakef.
Qorxunun insana olan təsirlərinə dair 2013-cü ildə aparılan araşdırma göstərir ki, ağrılı hadisəni gözləmək, hadisənin özündən daha çox əzab gətirir. Təcrübədə iştirak edənlərə iki variant təklif olunmuşdu: bədənlərinə indi, bu dəqiqə elektrik cərəyanı buraxılsın, yoxsa 15 dəqiqə gözləsinlər, sonra nisbətən zəif şok verilsin? Təcrübə iştirakçılarının 70%-i 15 dəqiqəlik əzablı gözləntidənsə, birinci varianta razı olmuşdular.
“Gələcəyin qayğısına qalmaq, hansısa fundamental dəyişiklik etmək gücümüzün olduğuna dair illüziya yaradır” deyir psixiatr Gregory Scott Brown. Bu təlatümlü, koronaviruslu günlərdə göbələklər kimi peyda olan, meydan sulayan falçılardan, maliyyə spekulyantlarından, saxtakar analitiklərdən biri olmaq istəmirsinizsə, Howes və Brown gələcəyə təsir edə biləcək konkret addımlar atmağı tövsiyə edirlər. Təcrübə onu göstərir ki, öz ətrafınızda hər şeyi səliqə-sahmana salsanız, könüllü olub kimlərəsə kömək etsəniz, çətinliyi olan bir dostunuza həmdərd, həmsöhbət olsanız, bu gün də, gələcəyə də daha çox fayda vermiş olarsınız.
Başqaları ilə söhbətiniz əsnasına gələcək haqqında əndişələri düşüncələrə qapılmaq yerinə, Motakef söhbəti bu günün problemləri və onların həlli yollarına yönəltməyi təklif edir. “Biz tez-tez bir-birimizi doldururuq, daha da qızışdırırıq” o deyir. “Halbuki qarşı tərəfi dinləsək, onu sakitləşdirsək, söhbət tamamilə fərqli bir məcraya axacaq, panika yox olacaq”.
Motakef, “Gələcəyə deyil, bu günə diqqət yetirdiyimiz zaman problemin həllini tapmaq da asanlaşır” deyir. Eskpert, hamının özü üçün bir “narahatlıq saatı” ayırmasını da tövsiyə edir. Gün ərzində özünüzə ayıracağınız bu narahatlıq müddəti ərzində, bütün pis ssenarilər haqda doyunca düşünün, sonra isə onları bir kənara atıb, gündəlik işlərinizə və qayğılarınıza köklənin.
Wilson isə deyir ki, özü də tez-tez gələcəyə dair əndişəli düşüncələrin səhv olduğunu xatırlayır, “qəhvə falına baxmaq”dansa, falçılığı “müsbət analoqu” olan ümidə müraciət edir. “Tunelin sonunda hamımız üçün bir işıq var” o deyir. “Bəzən bu işığın gurluğu, parlaqlığını bir az şişirtməyə meylli olsaq da, diqqətimizi ona yönəltməyin böyük mənası var.”
Gələcəyi proqnozlaşdırma istiqamətində obsesif arzularınızı aşa bilmirsinizsə, heç olmasa sizi qarşıda yaxşı şeylərin gözlədiyini də unutmayın.
НОЖ