Müsahibimiz filosof, rəssam və rejissor Teymur Daimidi. Teymur müəllimlə söhbətimizə bir neçə beynəlxalq festivalda mükafatlar qazanmış “Bu, sevgidir” filmindən başladıq. Amma sonra ilk dəfə canlı filosofla üz-üzə oturduğumdan,istifadə eləyib özüm üçün fəlsəfi bildiyim bir çox mövzuları iki saata sığışdırmağa çalışdım.
– Teymur müəllim, “Bu, sevgidir” filmini necə çəkmisiniz? Bir insanın, xüsusən də, doğma insanın son anlarını, ağrılarını kameranın obyektivindən izləmək necə bir hissdi?
– Film istehsalının klassik sxemində əvvəlcə fikir gəlir, sonra fikir çevrilir ssenariyə, sonra ssenari əsasında çəkiliş başlayır, sonra da post-prodakşn – montaj, səsyazma və s. “Bu, sevgidir” filmini isə qabaqcadan fikirləşmək mümkün deyildi. Mən, ümumiyyətlə, film çəkmək barədə düşünmürdüm, orda sadəcə yaşayırdım, hər şey gözümün önündə baş verirdi. Həmişə deyirdim ki, bilirəm, anam gedəcək, atam gedəcək, mənim də yaşım çoxdu, onların da yaşı çoxdu və mən psixoloji cəhətdən bu ölümə hazıram. Amma gerçəkdən baş verəndə gördüm ki, buna heç kim hazır ola bilməz. Fərqi yoxdu, ananızın yetmiş, ya səksən yaşı var, lap elə yüz-iki yüz yaşı olsun. Həmin an gələndə sən hazır olmursan. Mən də o prosesə baxdıqca görürdüm ki, çox əziyyət çəkirəm. Nəsə olanda kameranı götürmək məndə vərdişə çevrilib. Mən heç nə düşünmürdüm, sadəcə hiss elədiyim ağrını azaltmaq, ondan qurtulmaq istəyirdim. Ağrının sublimasiyası… Anamın ürəyi çox möhkəm idi, ona görə də o proses hardasa bir həftə çəkdi. Bir tərəfdən də deməzdim ki, o, çox əziyyət çəkirdi. Əziyyəti ona baxa-baxa biz çəkirdik. Mən gördüm ki, elə-belə dayanıb baxa bilmirəm, onu izləyə bilmirəm. Ya o otaqdan çıxmalıyam, ya da orda qalıramsa, nəsə eləməliyəm. Və əlim avtomatik şəkildə kameraya uzandı. Amma rejissor olduğum üçün peşəkar vərdişlər öz sözünü deyirdi. Sonra çəkdiklərimi, təsadüfən, montaj proqramına atdım, kadrları sıraya düzdüm və gördüm ki, nəsə maraqlı bir şey alınır, bunun ətrafında hansısa bir süjet qurmaq olar, artıq kompozisiya yaranır. Başladım əlavə çəkilişlər eləməyə, köhnə videoları ora salmağa. Və beləcə, film yarandı. Məni yalnız intuisiya idarə eləyirdi, fikir, konsepsiya, hətta ssenari də yox idi. Yalnız intuisiya, yalnız hissiyat. Əsas, ən ağır məqamlar məğz, mərkəz idi, hər şey onun ətrafında fırlanırdı. Sonra fikirləşdim ki, filmin mövzusu nə ola bilər? Qərara gəldim ki, bu, “lovestory”di, atamla anamın sevgi əhvalatı.
– Amma çox detallı çəkmisiniz, əllərin iri planı, üz…
– Bir dostum filmə birinci dəfə baxanda yaxşı, pis heç nə söyləmədi, sadəcə dedi ki, burda çox ciddi etik problem var, sən bunu necə çəkmisən, necə oldu ki, əlin əsmədi? Artıq üçüncü dəfə baxandan sonra isə dedi ki, orda maraqlı bir şeyə fikir verdim, elə bil hansısa bir instansiya- göz var və bu filmi sənin əlin vasitəsilə o çəkir. Bu, tamamilə obyektiv məqamdı. Nə olsun ki, mənim ən yaxın adamım ölür? Axı, bu, həyatdı! Niyə onu çəkməyək?
– Ağrının sublimasiyası dediniz. Yəni heç nə hiss eləmədən sadəcə çəkirdiniz?
– Kamera işə başlayanda artıq proses səni özünə çəkir. Başlayırsan kadrı, kompozisiyanı fikirləşməyə: İşıq hardan düşür? Bundan sonra hansı kadr ola bilər? Orda bir kadr var. Anamın əlləri sinəsində çarpazlanıb, sonra biri yanına sürüşür. Kazanda bir kinoşünas bunu mənə irad tutdu. Dedi ki, hər şey yaxşıdı, amma o kadr quraşdırmadı. Cavab verdim ki, nə dediyinizi təsəvvür eləyirsiniz? O insan artıq özündə deyildi, əzab çəkirdi, nə qurama. Dedi ki, yox, çox qurama alınıb, elə bil sən göstəriş vermisən aktrisaya, o da eləyib. Bu, o deməkdi ki, mən anı tutmuşdum, artıq işin içindəydim, peşəkarlıqdan gələn bir vərdişlə başqa şeylərə fikir vermirdim.
– Bəs hər şey bitəndən, film hazır olandan sonra dostunuzun dediyi o etik problem barədə heç fikirləşdinizmi?
– Fikirləşdim. Amma artıq çəkmişdim.
– Ümumiyyətlə, bu dilemma hər zaman aktualdı. Ki, fotoqraf, operator hər hansı hadisə zamanı gözünün önündə ölən insanı çəkməyə davam eləməlidi, yoxsa ona kömək eləməlidi?
– Sənədli filmdə də var belə problem. Ancaq mənim situasiyamda necə kömək eləmək olardı? Yalnız gözləmək. Əgər, doğrudan da, kimsə müharibədə kömək eləmək əvəzinə çəkirsə, bu, düzgün deyil, kömək birinci yerdə olmalıdı. Məsələn, rəhmətlik Orxan Camal kiminsə yıxıldığını görəndə tez kameranı atıb köməyə qaçırdı, müxbir olduğunu unudurdu. Amma mənim situasiyamda hansı alternativ variant vardı? Heç nə eləməmək, gözləmək və daxilən əziyyət çəkmək.
– Eksperimental əsərlərdə sənətlə əllaməliçiyin sərhədini necə müəyyənləşdirmək olar?
– Bu, çox qəliz sualdı. Sənətşünaslar hələ də bu mövzu ətrafında müzakirələr aparırlar, çünki sərhəd çox incədi. Məncə, bunu ekspertlərdən ibarət şura təyin eləyir. Eksperimental sənət fransız rəssam Marsel Düşanın “Fəvvarə”sindən- pissuarından başlayıb. O vaxtdan bu günə kimi müzakirələr gedir – bu, sənətdi, ya yox?
– Düşanın elədiyi ənənələrə etiraz idi.
– Bunu indi deyirik, hərçənd o vaxt bu, həqiqətən, inqilab idi, əməlli-başlı qalmaqal yaratmışdı. Lakin sonra fikirləşdilər ki, Düşan peşəkar rəssamdı, əgər əsər ətrafında konsepsiyanı qurub ideyasını izah eləməyi bacarıbsa, bunun da yeri var. Ancaq son rəyi, sözsüz ki, ekspert şura verir.
– Yenə subyektiv fikrin öhdəsinə qalır.
– Bəli, çünki, həqiqətən, müəyyənləşdirmək çətindi. Əslində belə əsərlərin ən güclü cəhəti də elə budu. Əgər biz nəyəsə baxıb “100% sənət əsəridi” deyə biliriksə, bu, maraqsız, darıxdırıcı olur. Əksinə, gördüyümüz bizdə şübhə yaratsa, “bu nədi, bəlkə müəllif bizimlə məzələnir?” deyə fikirləşsək, deməli, orda nəsə var. Burda başqa bir məqam da var. Müəllif o əsəri yaradanda onu yaşayır. Kimsə mənə demişdi ki, Kazimir Maleviçin “Qara kvadrat”ını o da çəkə bilərdi. Cavab vermişdim ki, sən onu ancaq təkrar eləyə bilərsən, xətkeşi götürüb dəqiq şəklini çəkərsən, amma Maleviç bunu yaşayıb, necə deyərlər, bu, ona vəhy kimi gəlib. Güclü, həqiqətən, dahi sənətkarlar hər şeyi izah eləyə bilirlər. Çünki onların hamısı intellektualdı. Məşhur rəssamların, rejissorların hamısı filosof olublar. Onlar nəsə fikirləşirlər, yazırlar, nəzəriyyələrini yaradırlar. Ona görə də, yaratdıqlarının sənət olduğunu sübut eləyə bilirlər. İdeya çox önəmlidi. Arxasında ideya dayanmayan işlər mənasızdı.
– Siz həm də Rəssamlıq kollecində gələcəyin rəssamlarına dərs deyirsiniz. Müasir gənclərlə sizin dövrdəki, ya bir neçə il əvvəlkilər arasında peşəkarlıq baxımından fərq varmı?
– Sözsüz ki, var. Peşəkarlıq baxımından çox ciddi bir tənəzzül yaranıb və təəssüf ki, ildən-ilə daha da aşağı gedir. Ancaq indiki kursum, doğrudan da, çox yaxşıdı. Bu il bitirirlər, sentyabrdan başqa bir kurs götürəcəm. Bilmirəm, onlar necə olacaqlar, amma hazırkı kursumla işləyəndə çox böyük həzz alırdım. On iki nəfərdi, çox mehribandılar, aralarında birlik var. Və bəziləri çox maraqlı düşüncə tərzinə, yüksək intellektual potensiala malik insanlardı. Mən “indiki gənclər belə, indiki gənclər elə” demək istəmirəm. Sadəcə peşəkar səviyyədən danışıram. Tənəzzül var deyirəm, amma sonra fikirləşirəm ki, biz kollecdə, akademiyada nə keçirik? Akademik sistemi. O da XIX əsr Rusiya Rəssamlıq Akademiyasının sistemidi. Məsələn, bizdə müasir sənətlə bağlı təhsil ocaqları yoxdu, biz klassik sənəti öyrədirik. Ancaq indi başqa şeylər tələb olunur. Müasir sənət. Bizdə isə müasir sənət anlayışını öyrətmirlər. Amma, ümumiyyətlə, gənclərdən xoşum gəlir, onlarla işləməyi sevirəm. Yoxsa orda nə maaş verirlər ki?! Yalnız gənclərlə daim ünsiyyətdə olmaq istədiyim üçün işləyirəm. Onlar da sənə nəsə verirlər, sən də onlara nəsə verirsən. Bu, qarşılıqlı bir prosesdi.
– Heç xaricə köçmək keçib ürəyinizdən?
– Fikirləşirdim, amma… Məncə, kim getmək istəyirsə, bunu vaxtında eləməlidi. Məsələn, 21-25, uzağı, 35 yaşda. Ondan sonra getmək mənasızdı. İdeal variant gedib oxumaq və orda qalmaqdı. 35-40 yaşdan sonra, əgər təklif varsa, məsələn, peşəkar kimi hər hansı universitetdə dərs deməyə dəvət olunmusunuzsa, getmək olar. Amma belə getmək, həyatını sıfırdan qurmağa başlamaq, məncə, düzgün olmazdı. Adaptasiya periodu hardasa on-on beş il alır. Vəssalam, ömür bitdi. Həm də məncə, burda da yaşamaq olar. Konslagerdə də yaşamaq olur. Məsələn, Viktor Frankl özünün loqoterapiya nəzəriyyəsini konslagerdə yaradıb. Digər tərəfdən, xüsusən, yaradıcı insan üçün çətindi bu məsələ. Məsələn, mən gedib-gəlirəm. Məni orda Azərbaycan mədəniyyəti ilə bağlı olan yaradıcı insan kimi qəbul eləyirlər. Onlar istəmirlər ki, mən ora universal bir adam kimi gedim. Dörd ay İçveçrədə, Bazeldə oldum. Orda qalmaq istəyirdim, yollar axtarırdım. Həmin ərəfədə bir nəfərlə səmimi bir söhbətim oldu bu barədə. O, mənə dedi ki: “Biz sizi mister, professor Daimi kimi çağırmışıq, Azərbaycan professoru kimi. Sabah sizin vaxtınız qutarır, vətənə qayıtmalısınız, sizin yerinizə başqa bir adam gələcək”. Sonra mənə türk məhəlləsini göstərdi və dedi: “Ancaq burda qalsanız, bizim üçün artıq professor yox, onlardan biri, dönərsatan, taksist olacaqsınız. Seçim sizindi. Fikirləşin.”
– Bu günkü Azərbaycan cəmiyyətini və azərbaycanlıları fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən necə dəyərləndirirsiniz?
– Əgər başqa cəmiyyətlərlə müqayisə eləsək… Mən fərqləndirirəm. Çox dəyərli insanlarımız ola bilər, amma cəmiyyətimizin bir az mütərəqqi, müasir olmasını istəyərdim. Bilmirəm, bizdə bu, niyə alınmır? Niyə Gürcüstanda alınır, bizdə yox? Bu mənim üçün böyük sosioloji problemdi. Halbuki, məsələn, sənətkarları götürsək, biz onlardan heç də əskik deyilik. Güclü rəssamlarımız da var, yazarlarımız da, filosoflarımız da. Amma nədənsə cəmiyyət, kontekst özü geri qalır. Nə üçün biz burdan özümüzü çıxarda bilmirik – hələ cavab tapa bilmirəm.
– Bunda hansısa genetik kodun rolu ola bilərmi?
– Ola bilər. Bəlkə də, Azərbaycan xalqı hələ gənc, yetişməmiş xalqdı. Məsələn, gürcülər bizə nisbətən daha bütövdülər. Ruslar da bizim tayımızdı. Onlar da qəliz, cavan xalqdı, məncə. Müxtəlifdilər. Biz də müxtəlifik. Nə qədər xalq var qanımızda? Nə qədər xalqlar yaşayır burda? Bütövlük böyük rol oynayır.
– Yəni qanımızdakı qanların qarışığı hələ homogen maddəyə çevrilməyib?
– Yox, o dərəcəyə çatmayıb. Ola bilər ki, hardasa yüz-iki yüz ildən sonra… Hər şey yaxşı olsa… Amma indi bir az tezdi. Nikolay Qumilyov passionarlıq nəzəriyyəsində deyir, axı, hər xalqın öz vaxtı var. Monqollar vaxtilə çox güclü olublar, az qala, dünyanın yarısını zəbt eləmişdilər, amma indi nə haldadılar. Çünki indi başqa xalqların vaxtıdı. Yəni bəlkə də bizim vaxtımız hələ çatmayıb. Bəlkə biz ona doğru gedirik. Sözsüz, istəyərdik ki, tez olsun, biz də görək. Ancaq bizdən kim soruşur? Həm də cəmiyyətin müasirləşməsi üçün ekzistensial məsuliyyət olmalıdı. Onu da intellektual elita yaradır. Bizdə isə intellektual elita yoxdu. Bunsuz heç nə alınmayacaq.
– Aydındı. Neynək, onda xalq olaraq vaxtımızın çatmağını gözləyək.
– İşimiz şuluqdu. Amma vaxtı çatanda hər şey olacaq, gec-tez olacaq. Fizikada belə bir qanun var: Çaynik qaynayır. Məsələn, mən oturub baxıram çaydana, ancaq o anı heç vaxt tuta bilmirəm. Birdən-birə nəsə baş verir və çaynik qaynayır. Bizdə də belədi. Elə bil heç nə yoxdu, amma hansısa gözəgörünməz proseslər baş verir. Təsəvvür eləyirsiniz, 88-89-cu illərdə xalq birdən-birə ayağa qalxdı. Ondan üç-dörd il əvvəl kim bilirdi ki, bu xalq birdən-birə oyanacaq? Ancaq nəsə baş verdi. İndi də elədi. Biz bilmirik, görmürük, nələr olur, qapalı məkanlarda hansısa bir iş aparılır. Bir də görürsünüz ki, X saatı gəldi, nəsə baş verdi. Bax, siz də, mən də, o da, o biri də hər gün nəsə eləyirik. Amma hələlik bu iş xaos təsiri bağışlayır, vektorlar eyni istiqamətə uzanmırlar. Ancaq ola bilər ki, həmin o X saatında çevrilib bir nöqtəyə istiqamətlənəcəklər. Hər şeyin öz vaxtı var. Sufi şair Cəlalləddin Rumi necə deyir? “Qışda yatmış kimi görünən quru budaqlar əslində gizlincə bahara hazırlaşırlar.”
– Teymur müəllim, Oşonu oxuyursunuz?
– Yox, ondan zəhləm gedir. Hardasa otuz il əvvəl oxumuşam. Bir il oxudum, sonra anladım ki, fırıldaqçıdı, sadəcə pul qazanır.
– Oşo, Robin Şarma kimi müəlliflərin populyarlaşmasının səbəbi nədi? Mütləq uğur qazanmaq, hər zaman müsbət düşünmək, pozitiv dalınca qaçmaq… Bunlar təzə tendensiyalardı, yoxsa əvvəllər də olub?
– Kapitalizmdən irəli gəlir: Uğurlu olmalısınız, çox pul qazanmalısınız, çox şey almalısınız. Yəni kapital axını, dövriyyə həmişə davam eləsin. Məqsəd budu. Bu məsələlər hardasa son 25-30 ildə başlayıb, seminarlar, konfranslar keçirilir.
– Yəni bu, “amerikan arzusu” ideyasının daha qlobal, daha təkmil formasıdı?
– Bəli. Kaşpirovski yadınızdadı? Nə qədər adam inanırdı ona! Elə bil, həqiqətən, hipnoz altına düşmüşdülər. İndi əhalinin 99%-i hipnoz altına düşür, gedirlər, həmin kitabları alırlar öz həyatlarında tətbiq eləmək üçün. Amma mən inanmıram ki, bütün bu texnikalar hər hansı bir ciddi nəticə verir. Heç nə vermir. Ola bilər ki, bir-iki nəfərə – dağ başında olan adamlara, Oşoya, biznesmenlərə. Amma qalanları heç nəsiz qalır.
– Belə çıxır ki, fikir dünyanı dəyişə bilməz?
– Bu, çox bəsit fikirdi, axı. Heç fikir də demək olmaz. “Həmişə gülün, həmişə yaxşı şeylər fikirləşin.” Bu, necə fikirdi? Məsələn, Nitşeni oxuyanda dəhşətli bir şey olur, oxuduqlarım məni qıcıqlandırır. Bax, bu, fikirdi. Ya da Trierin filmlərini izləyirəm, görürəm ki, mən buna baxa bilmirəm, axı?! Bu, mənə təkan, impuls verir, beynim başlayır sürətlə işləməyə. Amma bəsit, banal “ağ ağdı”, “bu, pisdi, bu, yaxşıdı”, “özünüzü yaxşı aparın” tipli şeylər. Bunun nəyi fikirdi?
– Hazırda, az qala, hər kəsin həyat amalına çevrilən sağlam həyat tərzi, daha uzun ömür sürmək, daima pozitiv qalmaq kimi trendlərin geniş yayılmasında yaşadığımız dövrün, cəmiyyətin rolu ola bilərmi? Çünki elə bil bütün dünya tarixin qara zolağına düşüb, hər yerdə nəsə baş verir, Trampdan Makrona qədər hər yerdə qrotesk idarəçilər hakimiyyətdədi və s…
– Ola bilər, amma məncə, bu trendlər daha çox cəmiyyətin fikrini, diqqətini hansısa ciddi problemlərdən yayındırmaq üçündü. Hər ölkədə – bizdə də, Avropada da, Amerikada da ciddi problemlər var və onları gizlətmək üçün belə ideyalar atırlar ortaya.
– Bu trendlər sanki insanı özünə məhkum eləyir, deyir ki, sən bədbəxt olmağının səbəbini kənarda, cəmiyyətdə, yaşadığın şərtlərdə yox, ancaq özündə axtar. Uğursuzsan, çünki qara fikirlisən, heç vaxt gülmürsən və s və ilaxır.
– Vəssalam, get, meditasiya elə, öz işinlə məşğul ol, öz sağlamlığını fikirləş, pul qazan, olacaqsan xoşbəxt, cəmiyyətin problemləri ilə işin olmasın. Protestant Jan Kalvin deyirdi ki, allaha, həqiqətən inanan adam zəngin olmalıdı, öz zəhmətiylə qazanmalıdı. Nə qədər çox qazanırsınızsa, deməli, allaha o qədər yaxınsınız. Kapitalizm elə prostentantizmdən başlayıb da! Tarix boyu belə olub. Kapitalistlər adi insanlardan öz məqsədləri üçün istifadə eləyirlər. Kim bunu görürsə, özü üçün təhlil eləyə bilirsə, gec-tez sirri çözür. Amma 90% eləmir, axı! 90% heç bu barədə düşünmür də. Cəmiyyət imkan verir ki, onu aldatsınlar.
– Ümumiyyətlə, insan niyə mümkün qədər çox yaşamaq istəyir, axı?
– Hamısı instinklər, heyvani hisslərdi. Mən altıncı, ya da yeddinci sinifdə oxuyanda anamla Astaraya, Talış dağlarına getmişdim. Orda bizi 115, ya da 120 yaşlı bir kişi ilə tanış elədilər. Dedilər ki, çox müdrik adamdı, dəryadı. 14-15 yaşım vardı, artıq fəlsəfəylə maraqlanırdım, kitablar oxuyurdum. Hegelin “Ruhun fenomenologiyası” əsərini artıq oxumuşdum. Heç nə başa düşməmişdim, amma mənə ləzzət elədi ki, başa düşmürəmsə, demək burda nəsə var. Odu ki, həmin yaşlı kişini görmək istədim. Getdim görüşdüm, başladı ordan-burdan danışmağa və gördüm çox axmaq söhbətlər eləyir. Sonra fikirləşdim ki, adam 120 ildi yaşayır və bu qədər vaxtı qoyunlardan başqa heç nə görməyib. O, necə müdrik ola bilər ki?! Nə olsun ki, 120 il yaşayıb? Lap 200 il də yaşaya bilərdi, amma nə olsun? Beyni ki inkişaf eləməyib! Çox peşman oldum. İnsana “sənə uzun ömür arzulayıram” deyəndə əslində bunu bədənə arzulayırıq – fizioloji arzudu bu. Amma ağıl, hə! “Allah ağıl versin”, “allah ağlını artırsın” daha gözəl arzudu. Heyif ki, kiməsə belə şey arzulasan, yanlış anlayacaq.
Söhbətləşdi: Aygün Aslanlı
