Təkə-türkmən elində

Hava limanından mehmanxanaya kimi özbək nümayəndə heyəti ilə eyni maşında gəlirdim. Mikroavtobus gecə Aşqabadının işıqlı və yaraşıqlı fasadlarının yanından şütüyüb keçdikcə türkmən kuratorlarımız da çiçəklənən Türkmənistan nağılları ilə yola məna qatmağa çalışırdılar. O göydələn sənin, bu göydələn mənim, duz pulsuz, qaz pulsuz, su pulsuz.

Ekskursiyanın şirin yerində cavan özbəklərdən biri qolunu havaya qaldırıb əli ilə sanki ventil açıb-bağlayırmış kimi jest göstərdi:

– Bəs suyun təzyiqi var? Yuxarı mərtəbələrə qalxır?

Ev sahiblərimiz özlərini bilməməzliyə vurdular, ya da məqamın verdiyi həzzi bir az da uzatmaq istəyirdilər. Özbək qonağı sualı yenidən, bu dəfə daha aydın təkrarlamağa məcbur etdilər. Həə, əlbəttə, su yuxarı mərtəbələrə də qalxır, su hər yerdə var, su pulsuzdur.

Həqiqətən də Orta Asiyada insanların həyat prioritetləri tamam fərqli imiş.

Nə yaxşı ki, bizi bu boz çöllərdən Xəzər dənizi ayırır.

Nə yaxşı kı,

həyat fanidi…

yoxsa, nə varsa əbədiləşərdi…

Kəfənlər də çürüməzdi…

Qəndlər də əriməzdi

bizim bu o***ş çayxanalarda.

Buğda da üyülməzdi,

əsla kiçilməzdi,

dəmir əyilməzdi,

zibil də çürüməzdi

Qoca padşahlar,

elə hey təmbəki iyləyərdi,

elə hey asqıraraq yenidən dirilərdi…

Son bir neçə gündə Türkmənistan prezidenti Berdimuhammedovun qəfil vəfatı haqda post-sovet məkanında dolaşan şayiələr deyəsən daha heç kəsdə ümid də yaratmadı. Hamı vəziyyəti çox gözəl anlayır. Türkmənistanda prezidentlər ölmür, daha təkmil versiyada yenidən geri qayıdırlar. Türkmənbaşı öldü, yaşasın Türkmənbaşı!

Müdrik Şairin dediklərinin əksinə, burada qoca padşahlar elə hey tənbəki iyləyib yenidən dirilir, hətta cavanlaşır da.

Nə qədər ki, türkmən xalqı səfehliyin bu qapalı dairəsini yarmaq iqtidarında deyil, nə fərqi var, Türkmənbaşı olsun, ya Arxadağ, ya da sabah başqa birisi?

***

Beynəlxalq mətbuat orqanlarından birinin Moskva müxbirindən elektron məktub almışdım. Aşqabadda olduğumu öyrənmişdi, mənə səfər haqqında reportaj yazmağı təklif edirdi, hətta redaktoruna da xəbər verməyə imkan tapmışdı.

Ayaqlarım əsdi, çarpayının kənarına oturmağı güclə çatdırdım. Sanki Aşqabadda kiçik zəlzələ olmuşdu, yalnız mən hiss etmişdim. Əgər bu media orqanında mənim imzam ilə yazı çıxsaydı, daha mənə nə bu dünyada, nə də o biri dünyada ölüm yox idi.

Televizorda həzin musiqi parçasının müşayiəti altında Aşqabadın gecə mənzərələrini göstərirdilər. İşıqlandırılmış mərmər fasadlar qaranlıqda bərq vururdu, fontanlar havaya su fışqırırdı. Yarım saat sonra hipnozdan güclə ayıldım. Sən demə həm musiqi, həm də kadrlar durmadan təkrarlanırmış. İnsanı zombiyə çevirmək üçün yarım saatın bəs edəcəyi heç ağlımdan keçməzdi.

Bu yarım saatda redaktordan da cavab gəlmişdi. Hədsiz sinik tərzdə qısa bir qeyd idi. Təkcə sonluğu yadımda qalıb: yeni nə deyə bilər ki, biz artıq onu bilmirik?

***

“Niyə şəhərdə insanlar gözə dəymir?”

Türkmən kuratorlarımızı bunun qədər əsəbiləşdirən ikinci sual xatırlaya bilmirəm. Doğrudan əsəbiləşirdilər.

Baxın, bizə deyirdilər, Aşqabad səhrada yerləşir. Yayın ortasında, bu istidə, özü də qızmar günəşin altında insanlar niyə çıxıb şəhərdə dolaşsın? Həm də iş günlərində və iş saatlarında. Axı biz bütöv bir şəhərin əhalisini sizdən gizlədə bilmərik!

Əslində gizlətmişdilər.

Aşqabad, yəni televiziya ekranlarında gördüyümüz mərmər fasadlı göydələnlər və saraylar, möhkəm asfalt döşənmiş geniş prospektlər, Türkmənbaşının heykəlləri ilə bəzədilmiş ucsuz-bucaqsız parklar əslində yeni şəhərdir, 1948 zəlzələsindən sonra salınmış əsl Aşqabaddan bir qədər cənubda yerləşir. Burada şosse yollarını da elə çəkiblər ki, təsadüfi turistlər və ya hökumətin əcnəbi qonaqları keçmişin qalıqlarını gözlərinin ucu ilə də görməsinlər. Məsafələr isə dekorativ Aşqabaddan əsl Aşqabada piyada getməyi mümkünsüz edəcək qədər uzundur.

Əlbəttə, Aşqabadda insanlar var, onlar qızmar günəşin altında küçələrdə dolaşmaqdan heç də çəkinmirlər, amma onların yaşadığı, işlədiyi, gəzişdiyi, sevdiyi və öldüyü Aşqabad qonaqların gördüyü Aşqabadla eyni deyil.

***

Türkmən dilini oxuyub başa düşdüyümü kəşf edəndən sonra müasir türkmən ədəbiyyatı ilə tanış olmaq üçün kuratorumdan məni kitab mağazasına aparmağı xahiş etmişdim. Aradan sivişib özüm tək də gedə bilərdim, amma bu cavan məmura yuxarıda problem yaratmaq istəmirdim.

Mağazada mənə ilk göstərdikləri kitablar çox qəribə idi. Əksəriyyəti bizim qoşma-gəraylı tərzində şeirlər toplusu olan bu kitabların üz qabığında ya neft-qaz boruları, ya da Aşqabadın müasir göydələnləri təsvir edilmişdi. Bir çoxunun titul vərəqindən sonra Prezident Berdimuhammedovun bədənnüma fotosu gəlirdi, ya da yazarlar kitabı Arxadağa ithaf etməkləri barədə böyük bir mətn yazmışdılar.

Üçüncü cəhddən sonra məni kiçik bir kitab şkafının yanına apardılar. Təəccüblənməyə bilməzdim. Pelevin, Sorokin və bütün digər dağıdıcı post-modern rus ədəbiyyatı açıq satışda idi. Ancaq bunlar da mənim istədiyim deyildi. Nəhayət mağazanın yaşlı əməkdaşı məni anladı, bir az da mənalı-mənalı baxıb, burada belə ədəbiyyatın olmadığını dedi.

Kitab mağazasından çıxanda əlimdə mərhum prezidentin Ruhnaməsi var idi.

***

Aşqabadda tutduğum qeydlərin arasında belə bir cümlə var: siz azadlıqdan zəhərlənmisiz. Dırnaq içərisinə almışam, amma bu sözləri kimin mənə dediyini yadıma sala bilmirəm.

Söhbətlərin birində Türkmənistanla bağlı sərt tənqidi şərhlərimdən sonra almışdım bu cavabı.

Görəsən bu sözləri kim demişdi? Sabitlik, təhlükəsizlik və abadlıqdan vəcdə gəlib Türkmənistanı ağız dolusu tərifləyən əfqanlar? Gerçək iqtisadi inkişaf naminə insan hüquq və azadlıqları üçün bir az artıq gözləməyi məqbul sayan erməni nümayəndə? Konfransdakı “pozucu fəaliyyətimə” görə dəhlizdə mənə giley-güzar edən deputat Qubanov? Yoxsa qazaxıstanlı jurnalistlərin zarafatı idi?

Aşqabad bir mənada doğrudan da qorxulu yer idi, insanda “azadlıqdan zəhərlənmə” təəssüratı yarada bilərdi. Axı burada su yuxarı mərtəbələrə də qalxırdı. Su pulsuz idi. Təbii qaz da, xörək duzu da. Dövlət məmurlarına – ölkənin yarısına – fantastik güzəştli şərtlərlə ipoteka verirdilər. Həmçinin fərdi avtomobilə bəs edəcək qədər talonla pulsuz benzin.

Bir də insanı yarım saat içində zombiyə çevirməyə qadir olan televiziya proqramları.

Bütün bunların əvəzində insan niyə azadlıq istəsin ki?

***

Moskvadan gəlmiş A.K. əsl Türkmənistanı görmək istəyirdi, elə mən də etiraz etməzdim. Hətta bir növü gizli plan da cızmışdıq. Bizi axaltəkə atlarının yetişdirildiyi zavoda aparanda yol boyu rastımıza türkmən kəndləri mütləq çıxmalı idi. Hərəmiz avtobusun əks tərəflərində oturub yolun hər iki tərəfini pusacaqdır.

Lakin səhranın ortasında bir kondisionerli avtobus dayanacağını kondisionerli başqa avtobus dayanacağı əvəz edirdi, atçılıq zavoduna isə çatmağa az qalmışdı. Tam ümidimizi itirdiyimiz məqamda birdən əsl türkmən kəndi üfiqdə göründü.

Həmin anda bütün müqəddəslərə and içərdim ki, Ucar, Kürdəmir, ya da Yevlaxda magistral yol boyu səpələnmiş saysız-hesabsız Azərbaycan kəndlərindən birini görürəm.

Suvaqsız ağ mişar daşından eyni hasarlar və metal tordan çəkilmiş eyni çəpərlər; üstü şiferli düzbucaqlı evlər – hətta küçəyə baxan divarları da pəncərəsiz; qoca meyvə ağaclarının həyətlərdən boylanan yaşıl çətirləri; çınqıl tökülmüş kənd yolları.

A.K. kamerasını tez çıxarıb kəndin şəklini çəkməyə başladı. Mən isə nə edəcəyimi bilmirdim.

Deməli, daha dərində, ən təbii şəklində türkmənlər də elə bizim kimi idi. Ya da biz – türkmənlər kimi.

Gerisi isə sadəcə bəxt məsələsi.