Bu il “9 May Faşizm üzərində Qələbə Günü” sosial mediada bir çox müzakirələrə səbəb oldu. Həm “Böyük Vətən Müharibəsi” anlayışına, həm də legionerlər məsələsinə yanaşmalar birmənalı olmadı – dəstəkləyənlər, qarşı çıxanlar, neytral qalanlar da oldu. Xüsusən azərbaycanlı legionerlər haqqında yazılanlar onu göstərdi ki, biz hələ onlar haqqında düzgün məlumat sahibi deyilik. Ümumiyyətlə, bizim cəmiyyətdə tarixi hadisələrə, şəxslərə olan münasibət “ağ-qara” kimidir, yəni ya həmin tarixi hadisə yaxşıdır, ya da pis, ya “X” şəxsi qəhrəmandır, ya da xain. Keçmişi olduğu kimi qəbul etmək isə deyəsən heç ağlımıza da gəlmir, uzun sözün qısası: olan olub, keçən keçib. Bəlkə də?
İkinci Dünya müharibəsi 1939-cu il, sentyabr ayının 1-də Nasist Almaniyasının Polşaya hücumu ilə başladı və təxminən 2 il ərzində demək olar ki Avropanın çox hissəsi işğal edildi.
Hitlerin növbəti planı bolşevizmi yer üzündən silmək idi – nəticədə 1941-ci il 22 iyun tarixində, gecə saat 04:00-da SSRİ-yə hücum əmri verildi. Texniki və strateji cəhətdən hazır olan Almaniya qısa müddətdə ciddi irəliləyişə nail oldu. Barbarossa planı yavaş-yavaş reallaşmaq üzrə idi.
Aydın məsələdir ki, Blitzkrieg – ildırımsürətli müharibədə 2 il ərzində yenilmədən irəliləyən alman ordusu işğal etdikləri yerlərdə müharibə əsirləri də ələ keçirirdi. SSRİ-dən əsir düşənlərin sayı isə həddən artıq çox idi: beş milyon yeddi yüz min (5,7 milyon). Hesablamalara görə təqribən 3,3 – 3,5 milyon sovet müharibə əsiri alman əsir düşərgələrində həlak olub.
Təsadüfi deyil ki, ölümlərin çoxu (2,8 milyon) iyun 1941 tarixi ilə yanvar 1942 tarixi arasındadır. Bu qədər yüksək rəqəmin olması bir az təəccüblü görünsə də, alman düşərgələrindəki vəziyyət və irqçi Nasist siyasətinin nəticəsi verilən rəqəmlərin heç də şişirtmə olmadığını göstərir.
Belə ki, nasional-sosialist almanlara görə slavlar “Untermenschen”, yəni qeyri-insanlar və ya alt təbəqənin insanları idilər. Bolşevizm isə siyasi düşmənçilik üçün ikinci əsas amil idi. Nəticədə alman əsir düşərgələrində artıq yük kimi qəbul edilən sovet əsgərləri ac buraxılma, həddən artıq məcburi əməyə cəlb etmə və toplu məhv etmə yolu ilə sıradan çıxarılırdı. Hitler Almaniyasının sağ görmək istəmədiyi sovet əsgəri almanlara təslim olmaqla ölüm fərmanına imza atmışdı.
Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, təslim olan sovet əsgərləri sadəcə almanlara ölüm fərmanlarını təqdim etmədilər, eyni zamanda bu haqqı Stalinə də tanıdılar.
Alman-Sovet müharibəsinin başlamasından cəmi 2 ay sonra, 16 avqust 1941-ci ildə Stalin 270 nömrəli əmrini imzalayır: sovet əsgərinə əsir düşmək qadağan edilir, əks təqdirdə yerindəcə güllələnəcəkdi. Sona qədər savaşmaq, lazım gələrsə ölmək, lakin heç bir halda təslim (əsir) olmamaq!
Sırf bu qərara görə minlərlə sovet əsgəri sovet ordusu tərəfindən güllələndi – bəziləri əsir götürüldüklərində, bəziləri isə əsirlikdən “azad” edildikdən sonra.
Almanların əlindən qaçan sovet əsgərləri yenidən öz ordularına qoşulmaq istəsələr də, “satqın” damğası ilə güllələndilər. Yanvar 1945-ci ilin məlumatlarına görə alman əsir düşərgələrində 950.000-ə yaxın sovet əsgəri qalmışdı.
Stalin rejimi əsir düşmüş, lakin sovet ordusu tərəfindən sağ ələ keçirilən əsgərlərin çoxunu ya öldürdü, ya da Sibirə sürgün etdi. Əslində, Stalin 270 nömrəli əmri ilə Hitler – Stalin “qısqacı”nı hazırlamış oldu və əsir sovet əsgərləri hələ müharibənin əvvəlindən hər iki tərəfdən ölümlə üz-üzə gəldi.
Bir çıxış yolu olmalı idi…
Sovet əleyhdarı olan orta asiyalılar, qafqazlılar və digər xalqların nümayəndələri Nasist Almaniyası ilə əməkdaşlıq etməyə çalışırdılar. Bu qrupa sovetləşmədən sonra mühacirətdə yaşayan siyasi mühacirlər, eyni zamanda əsir düşmüş bəzi yüksək rütbəli zabitlər də daxil idilər. Əsl məqsədlərini gizlədən Hitler Almaniyası bu qruplardan istifadə edərək SSRİ-ni həm də psixoloji cəhətdən məğlub etmək istəyirdi. Doğrudur, anti-sovet ünsürlərdən istifadəyə Hitler əvvəlcə çox müsbət yanaşmırdı, ancaq cəbhədə vəziyyət gərginləşdikcə, “İşğal edilmiş Şərq əraziləri üzrə Reyx Nazirliyi”nin də təkidi artdıqca razılıq verilməsi qaçınılmaz oldu.
1941-ci ilin sonlarına doğru artıq qafqazlı-müsəlman sovet əsirlərindən ibarət legion – “Kaukasische-Mohammedanische Legion” təşkil edildi. Bu legion növbəti il Şimali Qafqaz Legionu və Azərbaycan Legionuna bölündü. Alman tərəfində müharibəyə qatılmaq planı heç də bütün sovet əsirlərinə aid deyil, azərbaycanlılara da həmçinin. Legionerlərin legionlara qoşulmaq səbəbləri isə mütxəlif idi – bəziləri, həqiqətən, SSRİ-ni məhv edərək yerində müstəqil, ya da yarı-müstəqil Azərbaycan qurmaq, bəziləri isə sadəcə əsir düşərgələrindəki sonu ölüm olan qorxunc vəziyyətdən canlarını qurtarmaq istəyirdi. Bundan əlavə, geri dönüş də mümkün deyildi – Stalin 270 nömrəli əmri çoxdan vermişdi.
Şərq legionlarına qoşulmaq bir çox əsir üçün yeganə həyatda qalma şansı idi.
Melbrun Universitetinin alman əsilli professoru Mark Edele almanlara əsir düşmüş və əməkdaşlıq etmiş rus-sovet general-mayoru İvan Kononov haqqında yazdığı məqalədə əldə edə bildiyi mənbələrin verdiyi məlumatları analiz edərkən bu qənaətə gəlib ki, almanlarla əməkdaşlıq etmək istəyənlərin çoxu 35 yaşdan yuxarı olan əsgərlər idi, onlardan təxminən 40%-i 30 yaşa qədər olanlar idi. Cavanlar əsasən sovet ideologiyasına və stalinizmə sadiq, hətta Stalin rejiminə qarşı vuruşmamaq niyyətində idilər. Nisbətən yaşlı nəsil isə anti-sovet və anti-stalinizm düşüncələrinə isti münasibət bəsləyir, silahlı müqavimətə razılıq verirdi. Bu isə onunla izah olunur ki, daha yaşlı nəsil müharibədən əvvəl Stalin rejiminin qəddarlığını öz gözləri ilə görmüş, şahid olmuş, bəlkə də şəxsən yaşamışdılar. Azərbaycanlı legionerlər arasında da sırf bu səbəbi irəli sürərək almanlarla əməkdaşlığa razı olduqlarını bildirənlər az deyildi.
Azərbaycanlı legionerlər öz həmvətənlərinə silah doğrultmayacaqlarını alman hökumətinə bildirmişdilər. Şimali Qafqazda bir müddət (silahsız) əməliyyatlarda iştirak etdikdən sonra legionlar müttəfiqlərə qarşı vuruşmaları üçün Şimali İtaliyaya göndərilir. Bir qismi də Danimarka, Hollandiya və Fransadakı əməliyyatlara cəlb edilir. İtaliyadakı legionerlərin bir qismi əllərinə fürsət keçdikcə Yuqoslaviyanın, eləcə də İtaliyanın anti-faşist partizan hərəkatına qoşulurdu. Ancaq partizan hərəkatına qoşulanların heç də hamısının “bəxti gətirmirdi”, çünki sovet əsgərləri tərəfindən yerindəcə güllələnirdi – 270 nömrəli əmr! Hətta müharibə başa çatdıqdan sonra həm sona qədər legioner kimi döyüşənlər, həm də partizanlara qoşulanlar “Böyük Vətən”ə qayıtmaqda tərəddüd edirdi, onlar nə ilə qarşılaşacaqlarını bilirdilər – ya ölüm, ya Sibirə sürgün. Müharibədən sonrakı talelər isə müxtəlifdir.
Belə nəticəyə gəlmək olar ki, əsir düşənlər istər İkinci Dünya müharibəsində, istər müharibədən sonra çıxılmaz vəziyyətlə üzləşirdilər. Qarşıda məhv etməyə hazır Hitler ordusu, arxada əsir düşmələrini istəməyən Stalin rejimi. Ya almanlarla əməkdaşlıq, ya əsir düşərgəsində ölüm. Müharibədən sonra isə qayıtmaq, ya qayıtmamaq sualına cavab axtarmaq. Qısası, olum, ya ölüm? Budur sual!
Səhifəmizdə hər hansı səhv və ya qeyri-dəqiq məlumat gördükdə, həmin mətni seçib Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bu barədə bizə məlumat verməyinizi xahiş edirik.
