Tofiq Yaqublunun azad olunması ilə bağlı sosial şəbəkələrdə yayılan etiraz aksiyasında bir məqam aydın görünür: onun həbsi üzərindən ayrı-ayrı siyasi partiya üzvlərinin bir-birilə köhnə haqq-hesablarını çəkmələri, mübariz obrazla maskalanaraq, fürsət düşmüşkən, nifrətlərini rəqibinə ziyan verəcək şəkildə ifadə etmələri.
Bir qrup da var, xüsusən, xaricdə yaşayan “üsyankarlar”: T. Yaqublunun azad edilməsi tələbini sanki qəsdən aşırı aqressiv, hakimiyyəti mümkün qədər qıcıqlanıdırıcı şəkildə ifadə edirlər ki, bu da hansısa siyasi məqsədlər üçün “onun ölümünü arzulayırmışlar” təsəvvürünü yaradır. Görünənlər, ölkədə siyasi ünsiyyət böhranını aradan qaldırmaq üçün (istər hakimiyyət, istər müxalifət tərəfdən) uyğun dilin, ünsiyyət vasitələrinin tapılmasını zəruri edir.
Əslində dil, intonasiya, fikri ifadə vasitələri təkcə siyasətdə yox, ümumilkdə hər sahədə dəyişməlidir.
Misal üçün, sıravi azərbaycanlıya elə gəlir ki, kədəri, itkini ifadə etməyin mütləq dili – kiminsə qışqıraraq, başını-saçını yolaraq ağlamasıdır. Doğması ölən adamın isterik şəkildə göz yaşı axıtmaması onun ürəkdən kədərlənməməsi kimi başa düşülür. Ona görə Asif Rüstəmovun “Axınla aşağı” filmi nümayiş olunanda rejissora – oğlunun itkin düşməsi xəbərini eşidən ananın niyə şivən qoparmamasına görə – irad tutulmuş, süjeti, motivi vecinə almayan tamaşaçı personajın ana kimliyini müzakirə etməyə başlamışdı. Yeri gəlmişkən, Seymur Baycanın “Quqark” romanındakı bir səhnədə oğlunu itirən ana özündən asılı olmayaraq çörəyin içini xırda-xırda qopararaq yumrulayır və bu, onun ağrısını ifadə vasitəsinə çevrilir. Odur ki, itkinin ifadəsi individual məsələdir və o, ən müxtəlif vəziyyətlərlə ortaya çıxır.
Yaxud Qarabağdan danışan azərbaycanlıya niyəsə elə gəlir ki, məhz düşməni alçaldanda digər tərəfi yüksəldir. Vətənpərvərlik duyğusu aşılamaqdan ötrü, balacalara Hökumə Qurbanova intonasiyasında vətən haqda düşük şeirlər dedirtməyi vacib sayırlar. Və ya bir fahişənin obrazı filmdə mütləq yüngül xasiyyətlə, aşırı makiyajla, açıq-saçıq geyimlə göstərilir. Doqmalarla yükləndiyimizdən bütün sahələrdə “düşüncənin ölümü” baş verir.
Qeydlərim siyasi dilin bədii dili özünə tabe etmək cəhdinə də aiddir. Bu yaxınlarda “facebook”da yazıçı Zümrüd Yağmurun “Qaranlığa şərqi söyləmək” əsərindən parça yayılmışdı. Xətrini istədiyim Z.Yağmurun son kitabının təqdimatına qatılmışdım və tədbirdə yazıçının bədii mətnlərindəki qadın obrazlarından danışmışdım. “Yağış qadın”ı strukturuna, kompozisiyasına və bədii keyfiyyətlərinə görə müəllifin ən yaxşı əsəri hesab edirəm.
“Qaranlığa şərqi söyləmək” əsərinə gəlincə, sual budur: Bu, nə qədər ədəbiyyatdır? Əli Novruzov romanla bağlı resenziyada dəqiq nöqtələrə toxunub: “Zümrüd xanımın ikinci yanlışı onun bu qədər açıq siyasi romanlar yazmasıdır”.
“Qaranlığa şərqi söyləmək” ədəbiyyatdan çox, bədii-estetik konsepsiyası olmayan siyasi publisistikadır. Müəllif bədii yox, siyasi dildə danışır. Sosial şəbəkədə yayımlanan hissə yazıçının dediyi kimi real faktlara əsaslanır. Lakin real işgəncə faktının bədii traktovkası əvəzinə sənədli material oxuyuruq. Elə bir material ki, bu, zamanla vəkillərın, hüquq müdafiəçilərinin işgəncə faktları ilə yaydığı məlumatlardan yaxşı tanışdır. Z.Yağmur isə sənədli materialı bədii təxəyyülündən keçirmir, “heç kimin kəşf etmədiyi əraziləri kəşf eləmir” (İtalo Kalvino), bəlli gerçəkliyin sadəcə üzünü köçürərək hadisələrə yeni ədəbi təcrübə və baxış qazandırmır. O zaman ədəbiyyat və siyasətin fərqi nədədir?
Türk ədəbi tənqidçisi Semih Gümüş siyasət və ədəbiyyat mövzusunda yazdığı məqalələrdə qeyd edir: “Siyasiləşmiş ədəbiyyat konsepsiyası, istər-istəməz siyasəti, yəni ictimai həyatı arxasınca dartıb aparan və əlbəttə ki, hamı üçün hər vəziyyətdə doğruluğu, haqlılığı şübhə doğurmayan məqsədləri birinci sıraya qoyur. Bəs ədəbiyyat harda qalır? Əlbəttə, sonra gəlir, o da ki, nə qədər qalıbsa… Siyasi dil bütövlükdə ictimai olub, yararlılığa, səhvlə düzü ayırd etməyə şərtləndiyi üçün adı ciddi mədəniyyətlə birgə çəkilmir. Siyasi dilin bədii mətndəki varlığı ötəridir. Bu romanlar bəzən effektiv olsalar da, həm effektivlikləri uzun çəkməyib, həm də bu gün əhəmiyyətsiz görünürlər”.
Ədəbi dəyəri birinci şərt kimi qeyd edən alman filosofu və ədəbi tənqidçi Valter Benyamin də “…bir ədəbi əsərdəki meyllərin siyasi mənada doğru ola bilməsi üçün, ədəbi mənada da doğru olması lazımdır” məsələsinin vacibliyindən danışırdı.
“Qaranlığa şərqi söyləmək”də isə ədəbi mənada doğru olmayan məqamlar çoxdur: “Rejimin xacələri… – Fərid başı ilə qanı axıb ayaqlarının altında dayanan Fazilin cəsədini göstərdi. – Bax, o səndən səmimi əclafdı, niyə, çünki əmr qulu olduğunu bilirdi. Amma sən ondan da betər əclafsan, niyə, çünki sən də əmr qulusan, amma bir rəis kreslosuna oturmaqla bunu özünə etiraf etmirsən, böyük zibil zənn edirsən özünü”.
Belə plakatçı yanaşma, təbliğati üsyankarıq sosrealizm nümunələrində vardı. Bu zaman müəlliflər reallığı emal eləmirlər, başqa cür desək, burda “fiksiyanın içində ortaya çıxan və müəllifin yaratdığı gerçəklik” yoxdur.
Halbuki dünya ədəbiyyatında siyasi mövzuda əla ədəbi nümunələr yazılıb. Misal üçün, Salman Rüşdinin magik realizm metodunda yazdığı, postmüstəmləkə ədəbiyyatının klassik nümunəsi sayılan “Gecəyarı uşaqları”nda mürəkkəb tarixi-siyasi hadisələr Səlimin şəxsi həyatının dönüş nöqtələri ilə paralelləşir. Rüşdi reallıq və mistikanın, fərdin və ölkənin taleyinin hibridini yaradaraq Hindistanın tarixinə, problemlərinə, Böyük Britaniyanın ölkəyə təsirinə maraqlı nöqtələrdən baxır. Beləliklə, yazıçı siyasi yox, bədii-estetik dildə danışır. Əsərin üç dəfə Buker mükafatını almasının səbəbi də məhz bundadır.
Yaxud Trierin “Dogvill”i siyasətin ən çox yer aldığı filmlərdən biridir. Lakin Tirer son dərəcə orijinal əhvalat danışır, sənət meyarlarını siyasətə qurban vermir və süjet estetik prinsiplərlə qurulur.
Ölkəmizdə xüsusən, yazıçıdan ictimai-siyasi hadisələrə münasibət bildirməyi tələb etmək, ədəbiyyatda və incəsənətdə siyasi əsər anlayışını reallığın bədii mətnə köçürülməsi, onun birbaşa təsviri kimi anlamaq və mütləq bir doktrina kimi görmək sovetdən qalma çürük doqmadır, totalitar düşüncənin məhsuludur. Sovetlərdə yazıçıların üzərinə sosializmin yeni cəmiyyət yaratmaq prosesində iştirak öhdəliyini qoyurdular. Ona görə ədəbi sosrealizm nümunələri bədii estetik dəyəri olmadığından çoxdan unudulub. Sovet dövründə olduğu kimi indi də müəyyən ictimai-siyasi kəsim ədəbi dili çıxdaş edərək, ədəbiyyata siyasi məsuliyyət yükləmək istəyir. Bu ona görə baş verir ki, ölkədə siyasi diskurs yoxdur, siyasətçilər isə öz bacarıqsızlıqlarının qisasını ədəbiyyatdan və sənətdən almaq istəyirlər.
…Yazıma İtalo Kalvinonun “Ədəbiyyatın Doğru və Yanlış siyasi istifadəsi” adlı əhəmiyyətli məqaləsindən bir parça ilə yekun vururam:
“Siyasətçilərin və hədsiz siyasiləşmiş adamların ədəbiyyatla çox maraqlanması çirkin göstəricidir (xüsusilə də ədəbiyyat üçün çirkinlikdir), çünki bu zaman təhlükədə olan ədəbiyyatın özü olur. Amma onların ədəbiyyatdan söhbət düşəndə qulaqlarını tıxayıb özlərini eşitməzliyə vurmaqları da çirkinlikdir (bu, əsasən ənənəvi şəkildə dar düşüncəli olan burjua siyasətçilərində də olur, daha ideoloji düşünən inqilabçılarda da). Lakin bu, xüsusilə, siyasətçilər üçün çirkinlikdir, çünki bu zaman onlar öz siyasi dillərinin konkretliyini sual altına qoyan hər cür fərqli dil rəftarından qorxduqlarını ifadə etmiş olurlar.
Bu il Ədəbiyyat üzrə Nobel Mükafatı Ejen Montaleyə verildi, amma bu gün çox az adam xatırlayır ki, onun poeziyasının gücü heç bir pafos olmadan, asta səslə, xəfif və şübhəçi tonda danışmasındadır. Bax, elə bu yolla Montale öz səsini eşitdirmişdi və onun varlığı üç oxucu nəslinə güclü təsir etmişdi. Ədəbiyyat öz yolunu belə salır: ədəbiyyatın “təsiri” və “gücü” varsa, bu cür baş tutur”.