NƏ ÜÇÜN RİSK EDİRİK?
Risk nədir? Özümüz, ya da ətrafımız üçün potensial təhlükəli qərarların qəbuluna hansı faktorlar təsir eləyir? Riski necə dəyərləndirməliyik? Bütün inkişaf tarixi boyu bəşəriyyəti müşayiət edən bu təzahürün təbiətini açırıq.
RİSK NƏDİR?
Risk məfhumunun birmənalı tərifi yoxdur. O bizim hansı sahə çərçivəsində işlədiyimizdən asılıdır. Onu öyrənməyin çoxlu yolları var və bizim gündəlik həyatda risk adlandırdığımız şey çox zaman elmi araşdırmalarda istifadə olunan risk anlayışına uyğun gəlmir. Ancaq riskin əsas xarakteristikasını sadalamaq mümkün deyil.
Hər şeydən əvvəl, risk vəziyyətində fəaliyyətdə ola müəyyən subyekt var – onun mütləq insan olması vacib deyil, çünki, məsələn, korporativ strukturlarla bağlı olan maliyyə riskləri də mövcuddur. Situasiyanın gələcəyinə hesablanmış qərarları bu subyekt qəbul edir.
Risk vəziyyəti qeyri-müəyyənlik yarananda, insan alternativlər arasında seçim qarşısında qalanda meydana çıxır – onlardan biri, ya da bir neçəsi potensial itkilər və ya uduşlarla – maddi, fiziki, psixoloji və s.- nəticələnə bilər. Təbii ki, zərər ehtimalının hesablanması mümkündür, xüsusilə də, söhbət maliyyə risklərindən gedirsə. Gündəlik risklərdən fərqli olaraq, maliyyə riskini hesablamaq imkansız deyil. Öz növbəsində qeyri-müəyyənlik də hər zaman risk vəziyyəti yaratmır – mürəkkəblik, qeyri-müəyyənlik və yenilik kateqoriyaları arasında korrelyasiya mövcuddur: həyat nə qədər sadədirsə, onda gözlənilən şeylər nə qədər çoxdursa, risk vəziyyəti bir o qədər az meydana çıxır və əksinə.
Risk obyektiv və subyektiv olur. Birinci halda bizim indi təhlükəsiz hesab etdiyimiz şey əslində belə olmaya bilər: biz situasiyanı təhlükə kimi dəyərləndirmirik, çünki onun barəsində kifayət qədər bilgimiz yoxdur. Risk vəziyyətinə düşüb-düşmədiyimizi yalnız daha çox məlumat əldə edəndən sonra anlaya bilərik. Məsələn, bizdən əvvəlki nəsillərdən toplanmış bilgilər sayəsində, yanğının təhlükəli olduğunu bilirik. Buna görə də, insanları xilas eləmək üçün yanan binaya girən insan, həyatını riskə atdığını başa düşür.
Eyni vəziyyətin insanlar tərəfindən fərqli qavranılması subyektiv riskdir: yanlış qərarların qəbulu zamanı bəziləri potensial zərəri öncədən görə bilir, digərləri isə ciddi itkilər ola biləcəyini təxmin etmirlər. Tutaq ki, kazinoya gəlmiş iki insanın hər biri zeroya 100 dollar qoyur və ikisi də uduzur. Birinci şəxsin cibində 100 dollardan başqa pulu yox idi, oyuna qoşularkən ciddi risk edirdi, nəticədə tamamilə pulsuz qaldı. İkinci şəxsin isə hesablarında 100 milyon var və onun üçün 100 dollar itirmək problem deyil.
Neyrobiologiya nöqteyi-nəzərindən risk, əsəb sisteminin gərgin vəziyyətini xarakterizə edən stresdən daha dar anlayışdır. Hər stress risklə bağlı olmur: bir insan hər gün sevmədiyi işə gedirsə, daima neqativ emosiyalar yaşayır. Bu halda söhbət xroniki stresdən gedir. Risk vəziyyəti insan özünü, ya da rifahını təhlükəyə atmaq qərarına gələndə yaranır. Amma təhlükəsizliyin pozulması üçün bizi hədəfimizə çatdıracaq, tələbatımızı ödəyəcək nəsə etməliyik. Bundan ötrü isə güclü motivasiya lazımdır.
Həmçinin riskdə yenilik faktoru vacibdir, çünki dəfələrlə təkrarlanan vəziyyəti artıq potensial təhlükəli qəbul etmirik.
BİZ NİYƏ RİSK EDİRİK?
Bu sualın, ən azı, üç cavabı var. Birinci cavab ən bəsitidir: bizim qazanmaq, qalib gəlmək fürsətimiz yaranır. Bu hal, riskə qarşı müsbət münasibət formalaşdırır, zira biz öz gələcəyimizi təmin etməkdən ötrü riskə gedirik.
İkinci cavab riski müəyyən normalar – müxtəlif situasiyalarda riayət etdiyimiz ümumi təcrübələr kontekstində nəzərdən keçirir. Sözügedən risk təcrübələri cəmiyyət tərəfindən mənimsənildikcə normal sayılmağa başlayır. Ona görə də, bu tip qərarlar qəbul edərkən onun nəticələri barədə o qədər də düşünmürük.
Məsələn, ipoteka götürmək məsələsində də biz daha çox normalara güvənirik. Sözügedən vəziyyətdə məqbul davranışı bizə onlar diqtə edir: “Çoxları ipoteka götürür. Mən niyə götürməyim?”
Ya da insan yola şəxsi maşını ilə çıxır – bu da riskli qərardır. Amma eyni zamanda gündəlik həyatımızın bir parçasıdır. Əgər hər kəs risk ehtimalını nəzərə alaraq “maşınla gedim, ya getməyim?” deyə fikirləşsəydi, qorxu bütün həyatımızı iflic edərdi. Hətta bəlkə, ümumiyyətlə, evdən çıxmamağa üstünlük verərdik.
Və nəhayət, üçüncü yanaşma insanların niyə risk etdiyini submədəniyyət və daha geniş götürsək, mədəniyyət vasitəsilə izah edir: hər bir mədəniyyətin daxilində bəzi əməllər məqbul, digərləri isə həddindən artıq təhlükəli hesab olunur. Məsələn, idmanın ekstremal növləri: dayvinq və dağ xizəkləri, yaxud snoubordla məşğul olmaq risk ehtimalını artırır. Dağlarda öz sağlamlığına zərər vurmaq ehtimalı yüksəkdir, amma faydası o qədər də aydın deyil. Əlbəttə, əgər söhbət bahalı həzdən gedirsə, burda dəb, status amilləri də önəmlidir. İnsan təkcə güclü emosiyalar keçirmir, həm də konkret bir ekstremalla icması daxilində ad-san da qazanır.
Submədəni aspektləri bir kənara qoysaq, insanların niyə səbəbsiz, əsassız yerə riskə getdikləri ilk baxışda anlaşılmazdır. Fərziyyələrdən biri budur ki, ekstrimlə məşğul olmaq “son həddə gəzmək” praktikaları ilə əlaqəlidir: ekstrim halında biz imkanlarımızın son həddinə – ciddi nəticələr yarada biləcək şərtlərə qədər gedirik. Emprik araşdırmalar göstərir ki, məhz, belə təcrübələrdə subyekt öz gerçək Mənini büruzə verir və azad olduğunu duyur, özünü bu şəkildə ifadə edir.
Hansısa təşkilatda, qurumda çalışan və orda özünüifadə, yaradıcılıq imkanları məhdud olan, gündəlik həyatdakı fəaliyyəti iş rejimi ilə, qrafiklə çərçivələnmiş bir ofis işçisi təsəvvür edək. Onun üçün ekstremal təcrübə – həyatımızdakı bütün o böyük rəsmiyyətçiliyə, bürokratizasiyaya cavab üsuludur. “Son həddə gəzmək” prosesi onun içində olan gerçək insani cəhətləri – öz bədənini idarə etmək, özünə güvənmək, özünü təkmilləşdirmək bacarığı – reallaşdırmasına, üzə çıxartmasına, özünü tapmasına və gündəlik həyatda rastlaşdığı çatışmazlıqları kompensasiya etməsinə imkan verir. Riskin cəzbediciliyini qismən bununla izah etmək mümkündür.
Qərar qəbuluna beynin prefrontal qabığı cavabdehdir. Konkret məqamda hansı davranış proqramlarının əsas rol oynadığını, məhz, o müəyyənləşdirir.
XX əsrin əvvəllərindən etibarən fiziologiyada dominant anlayışı istifadə olunmağa başlayıb. Dominant – bizim davranışlarımızı idarə edən, digər tələbatlarla, bəzən hətta onlara zərər vuraraq (məsələn, təhlükəsizlik tələbatına) rəqabət aparan ən aktual tələbatdır. Real və ya potensial problemlər barədə siqnallar peyda olanda təhlükəsizlik mərkəzləri fəallaşır. Problemlərin bəziləri anadangəlmə xarakter daşıyır, məsələn, ağrı son dərəcə güclü stimul sayılır. Əgər ağrının öhdəsidən gəlmək üçün nəsə etmək lazımdırsa, insan risk davranışı sərgiləyir. Xoşagəlməz hallar barədə siqnalların bəziləri alışqanlığa çevrilir: biz öz təcrübəmizdən bilirik ki, qapısında “Giriş qadağandır” yazılmış məkana girmək lazım deyil. Əgər maraq hissinin diqtəsi ilə ora daxil oluruqsa, yenə risk edirik.
Maraq beyinə xas xüsusiyyətdir, biz onun sayəsində ətraf aləm haqqında məlumat toplayırıq. Kifayət qədər bilgiyə sahib olmayan insan ümumi qeyri-müəyyənlik vəziyyətinə düşür. Vəziyyətin potensial təhlükəli kimi qəbul olunduğu qeyri-müəyyənlik səviyyəsi individualdır.
Tutaq ki, biz dünyanı 70% tanıyırıq və hər şeylə maraqlanan beyin üçün qalan 30% qeyri-müəyyənlik gedib onu əhatə edən gerçəkliyi araşdırmaq üçün yetərli səbəbdir. Amma daha narahat əsəb sistemi üçün 30%-də həddindən çox qeyri-müəyyənlik var və onu araşdırmağa başlamaqdan ötrü qeyri-müəyyənliyin başqa səviyyəsi, məsələn, cəmi 10% kifayətdir. Bu cür son dərəcə incə tarazlığı neyromediator sistemlər, hormonal fon, həmçinin həyat təcrübəsi müəyyənləşdirir: daima stresli olan insan hətta ən minimal qeyri-müəyyənliyi belə ciddi təhlükə kimi qavrayacaq.
Prefrontal qabığın işini – onun neyroşəbəkələri daxilində informasiya axınlarının əlaqəsini konkret neyromediator (neyrokimyəvi) fon dəstəkləyir. O, kifayət qədər qeyri-spesifik ola bilər və məsələn, risk davranışı aqressiv reaksiyalar kimi neyrokimyəvi hadisələrlə müşayiət olunar.
Ümumiyyətlə, aqressiya və risk sferası bir-biri ilə kəsişir, çünki insan kiməsə, ya da nəyəsə hücum edəndə (aggressio- latınca “hücum” deməkdir) öz təhlükəsizliyini zədələyir. Bu zaman aqressiya və risk sferası kəşisir, ikisi də bütünlüklə stress sferasına daxil olur.
Adrenalinin doğurduğu müsbət emosiyalar bir növ postfaktumdur, insan potensial təhlükəli vəziyyətə düşəndə, onun içində olduğu və pis heç nə baş vermədiyi müddətdə yaranır. Beyin adrenalinli müsbət emosiyalar dalğası ala biləcəyini hiss eləyəndə böyük ehtimalla risk etməyə başlayır. Hər şey qələbə, təhlükənin dəf olunması ilə (müsbət dəstək) bitərsə, bunu tez-tez təkrarlayır. Nəticədə insan sadəcə risk etmək xətrinə, məsələn, müsbət emosiyalara ehtiyac duyanda riskə gedə bilər. Bu səbəbdən də bir qisim insanlar hətta məqsədyönlü şəkildə təhlükəli vəziyyətlərə düşməyə meyllidirlər.
Bu və ya digər temperament tipinə aid hər insan üçün risk dərəcəsi individualdır.
Əgər insan narahat, melanxolik tipə aiddirsə, onun üçün risk minimal olmalıdır ki, insan qorxularının öhdəsindən gələrək nələrsə öyrənsin. Əks halda o, bəzi situasiyalardan qaçacaq və heç nə etməyəcək.
Əgər insan optimist, ya da aqressiv tipə aiddirsə, onun üçün risk dərəcəsi yüksək ola bilər.
Sanqvinikin öyrənilməsi üçün maraqla bağlı olan risk vəziyyətlərindən, xoleriklər üçünsə rəqabət nüansının vacib faktor olduğu situasiyalardan uğurla istifadə etmək mümkündür. Xoleriklər riskdən xüsusilə asılıdırlar, çünki onların emosional duyğular səviyyəsi maksimal olur.
Digər temperament tipləri ilə müqayisədə fleqmatiklər üçün risk vəziyyəti emosional baxımdan o qədər də əhəmiyyətli deyil.
Lakin temperament tipi, genlər, neyrokimyəvi göstəricilər – yekun davranışı formalaşdıran çoxsaylı komponentlərin sadəcə bir hissəsidir. Əslində bu və ya digər insanın riskə nə qədər meylli olduğunu ölçmək çətindir. Çünki bir qayda olaraq, qərarlar şüur səviyyəsində qəbul olunur. Sözügedən prosesdə bizim təcrübəmiz, özünəzarət bacarığımız, özümüzün güclü və zəif cəhətlərimizi bilməyimiz də mühüm rol oynayır. İnsan risk etməyin onun üçün son dərəcə böyük əhəmiyyət daşıdığını, əslində, “zəif yeri” olduğunu anlayırsa, həqiqətən, təhlükəli vəziyyətdə uçuruma sürüklənməməkdən ötrü iradəsini işə salaraq özünü dayandıra bilər.
BEYİN VƏ ONUN EHTİYACLARI
Əgər düşünmək üçün vaxt varsa və stress səviyyəsi həddini aşmırsa, beynin prefrontal qabığı bir proqramı dayandırıb digərini buraxmağa qadirdir. Lakin vaxt darlığı, qeyri-müəyyənlik və stressin artdığı zaman prefrontal qabığın bu funksiyaları zəifləyir. Onda insan tez-tez daha tanış (“ağlına ilk gələn”) davranış variantını seçir. Yersiz risk, ya da əksinə, yersiz ehtiyatlılıq – risk etməyə dəyərdi, amma insan yüksək dərəcəli qeyri-müəyyənlik vəziyyətindən qaçmaq qərarına gəldi – özünü bu şəkildə büruzə verə bilər.
RİSK, ÖZƏL FAKTORLAR VƏ İNTELLEKT
Qeyri-müəyyən vəziyyətlər insandan onları öz səyləri ilə çözməyi tələb edir, ancaq bu zaman insanın risk edib-etməyəcəyi onun şəxsi özəlliklərindən asılıdır. Onlardan bəziləri, məsələn, yeniliklərə açıqlıq potensial məğlubiyyətlərə daha rahat yanaşmağa kömək edir. Biz nəyəsə can atanda – məsələn, hansısa musiqi alətində çalmağı öyrənmək istəyəndə – avtomatik olaraq risk vəziyyəti yaranır: bizdə heç nə alınmayacağı ehtimalı var. İnkişaf vəziyyəti apriori risklə bağlıdır. İnsan, ümumiyyətlə, heç vaxt riskə getməyəndə yerində sayır. Qlobal anlamda risk bəşəriyyətin inkişafını təmin edən amillərdən biridir: mayalanma, hamiləlik, doğuş – bu proseslərin hamısında təsadüflərin rolu var və bir çox şeylərin doğru getməyəcəyi ehtimalı böyükdür.
Düşünmək prosesinin “təhlükəsi” ondan ibarətdir ki, insan yanlış nəticələr ala bilər – məsələn, elmi, idraki fəaliyyətlər zamanı. Bu, həm intellektual riskdir, həm də şəxsiyyət riskidir, çünki, məsələn, XVI-XVII əsrdə Yerin Günəş ətrafında fırlandığını bəyan etmək, ya da gəmiyə minib naməlum istiqamətdə üzmək cəsarət tələb edir – tarixin məyyən mərhələlərində insan öz əqidəsinə görə tonqalda yandırılırdı.
Bu prosesdə intellekt daha böyük əhəmiyyət kəsb edir: bir tərəfdən o, vəziyyəti daha yaxşı proqnozlaşdırmağa imkan verir və üstünlük qazandırır; digər tərəfdən isə yüksək intellektli insan daha az intellektə sahib insanın risk görmədiyi yerdə onu görə bilər, riskə getməkdən qorxar. Çünki potensial zərərdən xəbərdardır və beynində məğlubiyyətin aydın rəsmi var. Bir qədər aşağı intellektli insan isə riskin inkişaf istiqamətini proqnozlaşdırmağı bacarmasa da, riskə gedəcək və qalib gələcək.
Riskli vəziyyətlərdə qərar qəbulu prosesində insanın riskə hazır olub-olmaması da əhəmiyyətlidir. Ola bilər ki, insan alternativləri təxmin etməyə və riskləri dəyərləndirməyə qadirdir, yəni intellektual səviyyədə hər şey korrektdir, lakin şəxsiyyətlilik nöqteyi-nəzərindən hərəkət etməyə hazır deyil. Bizim hər qərarımızın altında özümüzə verdiyimiz “mən risk etmiş, ya da əksinə geri çəkilmiş insan olmağa hazırammı?” tipli suallar dayanır və müəyyən mənada özümüzü yetişdiririk.
Adi həyatda insan seçim qarşısında qalanda, amma ödəyəcəyi fərdi bədəl onu qane etməyəndə, çox güman ki, həmin insan dayanacaq, vəziyyətin, ya da özünün dəyişəcəyi anı gözləyəcək, yalnız bundan sonra bir qərar verəcək. Yəni insanın şəxsiyyət kimi yetişdiyi bir məqam var. Əgər insan onun üçün nəyin vacib olduğu, nəyin vacib olmadığı ilə bağlı suallara özündə cavab tapırsa, bu onun şəxsiyyət kimi yetkinləşdiyini göstərir. Biz öz dəyərlər iyerarxiyamızı dərk eləyəndə riskli vəziyyətlərdə qərar vermək daha asan olur. Əks halda insan bütün riskləri anlayır, ancaq onların nəticələrinə görə fərdi bədəl ödəməyə hazır olmur. Qərar qəbulu zaman üzləşdiyimiz çətinlik bundan ibarətdir.
Həyat təcrübəsi insanda hər şeyi nəzarətdə saxladığına dair illüziya yarada bilər. Hərdən bu, yelbeyin davranışlarla nəticələnir: təcrübəli sürücü uzun illər boyu tez-tez qarşı xəttə çıxırsa, təcrübə onu qəza keçirməyəcəyinə zəmanət vermir. O sürücü, təcrübəsi və ustalığı sayəsində pis sonluq ehtimalını sadəcə azalda bilər, məsələn, 20%-dən 5%-ə endirər. Xəyali təhlükəsizliyə aludə olmamaqdan ötrü daima özünə xatırlatmalısan ki, istənilən an gözlənilməz hadisə baş verə bilər.
RİSKİN RASİONAL VƏ İRRASİONAL TƏRƏFLƏRİ
Burda, ən azı, iki oppozisiya mövcuddur: intuitivliyə qarşı qoyulan rasionallıq və emosionallığa qarşı qoyulan rasionallıq.
Qərar qəbulu prosesində bu oppozisiyalar fərqli işləyir və hərdən məlum olur ki, düşünülmüş qərarlardan fərqli olaraq intuitiv qərarlar daha yaxşı nəticə verir – bir şərtlə ki, intuisiyanın arxasında yaxşı öyrənilmiş təcrübə dayansın. Emosional qərarlar da – yəni hisslərə, yaşantılara əsaslanan qərarlar – tez-tez daha effektiv ola bilər, nəinki arxasında ağıl dayanan qərarlar.
Burda söhbət emosional komponentin aparıcı olduğu vəziyyətlərdən gedir və onları dəqiq riyazi məntiqlə çözmək hər zaman doğru yol deyil. Evli insanlar boşanmaq, yoxsa boşanmamaq seçimi qarşısında qalıblarsa, veriləcək qərar ilk növbədə hisslərə əsaslanmalıdır. Əgər qorunmalı bir şey varsa, rasional komponent prosesə qoşulur: “ailə olaraq qalmaq üçün nə etmək lazımdır?” sualı yaranır.
XX əsrin ikinci yarısında tibbi diaqnozun həkimlər, yoxsa mexaniki ekspert sistemi tərəfindən qoyulmasının effektivliyi ilə bağlı bir araşdırma aparılıb. Tədqiqatçılar sistemə xəstəliklərin beynəlxalq təsnifatını yükləyiblər, daha sonra hər konkret pasientin xəstəliyinin simptomlarını işarələyiblər və maşın həmin simptomlar toplusunun hansı xəstəliyə uyğun gəldiyini axtarıb. İlk mərhələdə məlum olub ki, diaqnozun insan, ya da maşın tərəfindən qoyulmasının effektivlik dərəcəsi arasında fərq yoxdur.
Təcrübənin ikinci mərhələsində araşdırmaçılar ən yaxşı diaqnostikləri seçiblər və onların nəticələrini maşının verdiyi nəticələrlə müqayisə ediblər – təklif olunan vəziyyətlərin 80%-də həkimlər haqlı çıxıblar. O zaman belə bir sual yaranıb: niyə bir diaqnost doğru cavabı “hiss eləyir”, digəri isə yox? Belə intuisiyanı insana xas xüsusiyyətlərlə – öyrənmək qabiliyyəti, praktik intellekti, qanunuyğunluqları görmək və yadda saxlamaq bacarığı ilə ələqələndiriblər.
Lakin unutmaq olmaz ki, qarşımızda necə insanın dayanmasından və hansı şərtlərdə olmasından da çox şey asılıdır: əgər düşdüyü situasiya onun üçün yenidirsə, intuitiv hərəkət səhvlərə yol aça bilər.
BİZ RİSKİ NECƏ DƏYƏRLƏNDİRİRİK?
Belə hesab olunur ki, riski iki şəkildə dəyərləndirmək mümkündür. Birincisi obyektiv dəyərləndirmədir: əlimizdə bəzi ehtimalların elmi qiymətləndirilməsi, həmçinin bu və ya digər qərarların mümkün nəticələri ilə bağlı təcrübə var.
İkincisi, subyektiv dəyərləndirmədir: insanlar özləri riski müəyyən qədər düzgün dəyərləndirə bilirlər. Burda risk ehtimalının şişirdilməsinə və ya əksik qiymətləndirilməsinə təsir eləyən bəzi faktorlar var. Məsələn, sağlamlıqla bağlı risk vəziyyətlərində söhbət ya şübhəli risklərin doğru qiymətləndirilməməsindən, ya da mövcud risk ehtimallarının şişirdilməsindən gedə bilər.
Amma sosiologiyada obyektiv və subyektiv dəyərləndirmələrin müqayisəsindən imtina tendensiyası var. Obyektiv dəyərləndirmə hesablanan, ölçülən kəmiyyətlərə əsaslanır. Ancaq bu, o demək deyil ki, subyektiv dəyərləndirmə apriori yanlışdır.
Mütəxəssis olmayan adi insanlar risklərə daha geniş baxır, böyük miqdarda faktorları nəzərə alırlar. Ki, onların əksəriyyətini kəmiyyətlə ölçmək mümkün deyil. Buna görə də, subyektiv dəyərləndirmə əvəzinə riskin çoxölçülü qavranılması barədə danışmaq daha doğru olar.
Onda belə çıxır ki, nəticələrin böyüklüyü və risk yaranması ehtimalı – riskin adi insanlar tərəfindən dərkinə və qərar qəbuluna təsir edən faktorların sadəcə bir hissəsidir. Ən vacibi isə odur ki, sözügedən faktorların hamısını müəyyənləşdirmək mümkün deyil.
Mövzunu hava nəqliyyatından istifadə riskinin nümunəsində izah edək: uçuşların təhlükəsizliyi o qədər yüksəkdir ki, əgər siz hava limanına avtomobillə gəlmisinizsə, səfərin ən təhlükəli hissəsini geridə qoymusunuz. Yolda başınıza gələcəklərlə müqayisədə havada hansısa hadisənin baş verməsi ehtimalı son dərəcə aşağıdır. Ancaq bu hesablamalarda vəziyyəti idarə etmək kimi mühüm amil nəzərdən qaçırılır: biz şəxsi maşının idarəsi və təyyarə ilə səfərə çıxmaqla bağlı riskləri fərqli qavrayırıq, çünki bizə elə gəlir ki, avtomobildə situasiyanı özümüz idarə edirik. Bizim pis nəticənin qarşısını almaq bacarığımız öz təcrübəmizdən və peşəkarlığımızdan asılıdır. Bu da bizdə, pilota və dispetçer xidmətinə güvənib təyyarənin salonunda oturanda əslində olmayan təhlükəsizlik duyğusu yaradır. Yəni risk vəziyyətinin interpretasiyasında güvən vacib kateqoriyaya çevrilir. Həmçinin burda nəticələrin faciəviliyi da rol oynayır: biz başa düşürük ki, yol-nəqliyyat hadisələrində hər il çox sayda insan həlak olur. Ancaq biz onları görmürük, ona görə də, belə lokal hadisələr maşınla gəzmək qərarının nəticələrini dəyərləndirməyimizə cüzi təsir edir. Təyyarə qəzaları isə fərqli qəbul olunur: bizə elə gəlir ki, məhz, bu tip risklərin daha ciddi nəticələri olur, hərçənd yollarda verilən qurbanların sayı qat-qat çoxdur.
RİSK, GÜVƏN VƏ MƏSULİYYƏT
Riskin sosial-fəlsəfi dərki tez-tez risklə güvən, o cümlədən rasionallıq kateqoriyası arasında əlaqə olduğunu nəzərdə tutur. Tarixin gedişatı cəmiyyətin, tədricən, daha da rasionallaşması ilə müşayiət olunur. Hazırda biz öz həyatımızı və başqa insanların fəaliyyətlərini daha formal və hesablanmış prinsiplərə əsaslanan bir şey kimi görürük. Daha sadə desək, əvvəllər insanlar hansısa qərarlar qəbul edərkən daha çox ənənəyə, bəxtə və dini təsəvvürlərə istinad edirdilərsə, indi biz hər şeydən əvvəl özümüzə güvənməyə məcburuq və öz əməllərimizə görə məsuliyyət daşımağa hazırıq. Odur ki, əvvəllər sadə, aydın olan, qeyri-müəyyənlik prizmasından görmədiyimiz, adiləşmiş ənənəvi praktikanın bir parçası olan qərarlar (məsələn, necə evlənmək, necə uşaq yetişdirmək, sağlamlığı necə qorumaq) indi təkrar-təkrar düşünməyi tələb edir, hətta get-gedə riskli qərarlar kimi qavranılır.
Bu bizim bütün həyatımıza aiddir: hər kəs öz həyatına və verdiyi qərarlara görə məsuliyyət daşıyır. Cəmiyyət də get-gedə daha fərdiyyətçi olur. XX əsrin sonları-XXI əsrin başlanğıclarından etibarən cəmiyyətdə güvən, etibar krizisi müşahidə olunur. Etibar etdiyimizi institutların sayı günbəgün azalır, çünki onlar özlərini, sözün geniş mənasında, nüfuzdan salıblar. Ən müxtəlif, hərdən ziddiyyətli informasiya mənbələri günü-gündən artır, amma onların heç birinə güvənə biləcək qədər tam inanmırıq. Və bu, problemdir, çünki çətin qərarları bizim əvəzimizə başqaları qəbul etsəydi, çoxlarının həyatı xeyli asanlaşardı: biz çox tez-tez risk vəziyyətlərinə düşürük və özümüzü rahat hiss eləmirik. Məlumat çatışmazlığı, nəticələrin gözlənilməzliyi fonunda qərar qəbul etmək çox çətindir.
Biz, tədricən, daha çox özümüzə və qərar qəbulununun ağırlığını bölüşə, kollektiv məsuliyyət daşıya biləcəyimiz yaxın insanların dar çevrəsinə bel bağlayırıq. Buna görə də, dahi sosioloqlardan və risk nəzəriyyəçilərindən biri olan Entoni Qiddens müasir cəmiyyətdə intimliyin transformasiyasından danışarkən deyir: biz azsaylı yaxın münasibətlərə ehtiyac duyuruq və belə münasibətləri ona görə qururuq ki, risklərə qarşı birlikdə mübarizə aparaq, birlikdə qərar qəbul edək. Hərçənd belə münasibətlərdən asılılıq da yeni riskə çevrilir.
Risk və məsuliyyət qərar qəbulu anlamına gəldiyinə görə, bu məfhumlar bir-biri ilə sıx bağlıdır. Bir tərəfdən məsuliyyət hissi yaranır, çünki biz öz əməllərimizə görə cavabdehlik daşıyırıq, digər tərəfdən isə normalar ucbatından götürdüyümüz öhdəliklərə görə kimlərəsə borcluyuq. Biz sadəcə özümüzə yox, yanımızda olan, qərarlarımızın nəticələri toxunan hər kəsə cavabdehik. Həyatımız nə qədər çox dolaşıq olursa, biz o qədər çox risk etməyə məcburuq, öz çiyinlərimizə o qədər çox öhdəlik götürürük və taleyin zərbələrini qəbul etməyə bir o qədər az hazır oluruq.
Nə baş verməsindən asılı olmayaraq, biz müxtəlif hadisələrə görə daima kimlərinsə məsuliyyətə çağırıldığı bir Kainatda yaşayırıq. Baxmayaraq ki, cəmiyyət də, bizim hərəkətlərimiz də get-gedə daha rasional olur və biz get-gedə öz əməllərimizə görə daha çox məsuliyyət daşıyırıq, bu, cəmiyyət səviyyəsində başımıza gələn bəlalara görə hökuməti, institutları, əhalinin bir qrupunu təqsirləndirməyimizə mane olmur. Yəni vəziyyəti idarə edə bilmədiyimiz, özümüz cavabdeh olmadığımız hallarda məsuliyyətin subyektlərə yazılması aspekti meydana çıxır. Bəlkə də həmin subyektlər əslində heç bir qərar sahibi deyillər, amma KİV-də öz əksini tapan müzakirələrdə hökumət orqanlarının, hakimiyyətin, şirkətlərin kifayət qədər effektiv olmayan işi nəticəsində yaşadığımız uğursuzluqlar belə, ətrafımızın ayağına yazılır.
SOSİAL FAKTORLAR VƏ RİSK
Araşdırmalar göstərir ki, seçim qarşısında qalan insan qrupu, müstəqil üzvlə müqayisədə riskli qərarları daha tez-tez qəbul edir. Bu, “məsuliyyət diffuziyası” adlandırılmış sosial-psixoloji fenomenlə izah olunur: biz, hər hansı bir qrupun tərkibində olarkən elə düşünürük ki, həyata keçirilmiş fəaliyyətə görə şəxsən yox, kollektiv şəkildə cavabdehik, buna görə də, məsuliyyətin ağırlığını daşımaq o qədər də çətin olmur. Lap başdan riskə meylli olan insan üçünsə hər şey fərqlidir: o, təkbaşına içində olduğu qrupun verəcəyi qərarlardan daha riskli qərarlar qəbul edə bilər. Qrup ona təsir etməyə və fikrindən daşındırmağa qadirdir.
O ki qaldı yaş əlamətinə görə differensasiyaya, aydındır ki, yaşımız artdıqca biz daha mühafizəkar oluruq. Yaşlı insanlar üçün stabillik, əldə olunanların qaorunması daha mühümdür. Məsələ sadəcə onda deyil ki, adətən, 40, ya da 50 yaşımızda itirəcək şeylərimiz olur – insan beyni hədəfə çatmaq proqramları və təhlükədən qaçmaq proqramlarını fərqli güvənlilik səviyyələrində saxlayır. Neyroşəbəkələr gözəl, ürəyəyatan şeylərə necə nail olacağını xatırlayır; bu, müsbət emosiyalarla dəstəklənir, hərçənd zamanla çox şey unudulur. Lakin təhlükədən qaçmağın yollarını şəbəkələr daha yaxşı yadda saxlayırlar, bu funksiyaları daşıyan yaddaş daha möhkəmdir. Ona görə də, narahatlıqlar həyat boyu orda toplanır. Bundan əlavə, yaş artdıqca beynin maraqlanmaq funksiyası azalmağa başlayır: insan artıq çox yaşayıb və böyük həyat təcrübəsinə malikdir. Odur ki, yaş artdıqca biz riskli qərarları get-gedə daha az qəbul etməyə başlayırıq.
Risk davranışı daha çox yeniyetmələrdə müşahidə olunur. Lakin onların risk vəziyyətlərinə tez-tez düşmələrinin səbəbi riskə daha meylli olmaları deyil. Orqanizmlərində gedən hormonal yenidənqurmalar ucbatından yeniyetmələr savadlı proqnozlaşdırma və özünütənzimləmə aparmağa qadir olmurlar, bəzi hallarda isə riskləri, ümumiyyətlə, görmürlər. Yeniyetmələr stress və ya zaman qıtlığı vəziyyətinə tez-tez düşürlər, buna görə də, yenə də temperament tipindən asılı olaraq ya düşünülmüş riskdən imtina edirlər, ya da risksiz də keçinməyin mümkün olduğu yerlərdə belə, böyük risklərə getməyi seçirlər. Dörd yaşlı uşaq da xeyli riskli davranır, hərçənd özü bunu anlamır: onu əhatə edən dünyanı öyrənmək istərkən qaynar ütüyə əl uzadır – çünki ona maraqlıdır. Yeniyetmə də dünya haqqında bilgilərini faktiki olaraq eyni şəkildə genişləndirir. Ancaq böyük insanların onlara münasibəti fərqli olur. Böyüklər düşünürlər ki, yeniyetmə riskli davranışı qəsdən seçir. Hər iki halda böyük, tamamilə eyni məntiqlə hərəkət etməlidir: uşağa barmağını niyə elektrik açarına soxmamalı olduğunu izah eləyirik. Yeniyetmə ilə də eyni formada danışmaq, konkret situasiyada riskli davranış sərgiləməyin necə nəticələr verəcəyini başa salmaq lazımdır.
Kişilər və qadınlar arasında birincilər, orta hesabla daha çox risk edirlər: çox güman ki, bu halda kişilərin daha qətiyyətli və cəsarətli olması ilə bağlı gender stereotipləri işə düşür. Hətta gündəlik həyatda da, məsələn, qadın alpinistlərin daha az olduğunu görürük. Kifayət qədər yüksək sosial-iqtisadi statusa malik kişilər riskə daha rasional – verilən qərarların nəticələrinin dəyərləndirilməsi ilə bağlı olan elmi rasionallıq – yanaşırlar. Daha aşağı statuslu insanların riskə münasibətləri statistik təcrübəyə yox, emosiyalara və öz təcrübələrinə istinad edir. Şəxsi təcrübə qərar qəbuluna və riskin dəyərləndirilməsinə ciddi təsir göstərir: biz risklər barədə statistik düşünmürük, keçmiş uğurlu təcrübəmiz gələcəkdə də eyni qərarların qəbulu ehtimalını artırır, baxmayaraq ki, bu, o qədər də rasional deyil. Və əksinə, keçmiş qərarlarımızda üzləşdiyimiz uğursuzluqlar onları yenidən təkrarlamağımıza mane olur, baxmayaraq ki, statistik baxımdan ayrı-ayrı uğursuzluqlar və uğurlar bu və ya digər situasiyalarda risk ehtimalları ilə o qədər də əlaqəli deyil.
SUİSİDAL DAVRANIŞIN PSİXOLOGİYASI
Riskin professional özəllikləri də var: məsələn, uğurlu iş adamlarında riskə hazırlıq səviyyəsi daha yüksək olur.
Tatyana Vasilyevna Kornilovanın rəhbərlik etdiyi bir qrup tədqiqatçı, hərbçilərin kart oyunlarında necə qərar qəbul etdikləri ilə bağlı təcrübə aparıb. Məlum olub ki, hərbçilər və hərbçi olmayanlar, demək olar ki, eyni şəkildə davranırlar. İki qrup arasında bircə fərq var: hərbçilər böyük uğursuzluqlardan qaçmağa çalışırlar. Onlar bir neçə kiçik məğlubiyyətlər gətirən vəziyyətə daha sakit yanaşırlar və hər dəfə az-az itirməyə hazırdırlar. Bunun niyə belə olduğu dəqiq məlum deyil, amma ola bilər ki, bu hal peşəkar fəaliyyətin özəllikləri ilə bağlıdır: hərbçilər üçün itkilər insan həyatları ilə ölçülür və kiçik itkilərlə barışmaq həm strateji, həm də emosional baxımdan bütöv bir alayın itirilməsi ilə barışmaqdan daha asandır.
Birja brokerləri ilə də, təxminən, eyni şey baş verir: maliyyə səhvlərinin bədəli çox yüksək ola bilər – birja oyunçuları arasında intiharların sayının çox olması da – xüsusən, iqtisadi təbəddülatlar və böhranlar zamanı- burdan qaynaqlanır.
HEYVANLAR RİSK EDİRMİ?
Təməl səviyyədə, yəni söhbət ağrı, aclıq, kəskin qoxular, parlaq işıq və qaranlıq və kimi sadə faktorlarla bağlı son dərəcə güclü stimullardan gedəndə, risk vəziyyətində insanda da, heyvanda da eyni fizioloji proseslər gedir: köpəkdə və insanda peptid-xolesistokinin-4-ün konsentrasiyasını çoxaltsaq, hər iki halda bu, onlarda narahatlıq və qorxunun artmasına gətirib çıxaracaq. Bir pillə yuxarıda isə sosial münasibətlər dayanır, yəni insanın dünya haqqındakı təsəvvürləri ağ siçovulun, pişiyin, ya da köpəyin təsəvvürlərindən daha qlobal xarakter daşıyır.
Heyvanlarda risk davranışını iki ucu tamamilə qaranlıq, iki ucu isə kifayət qədər işıqlandırılmış xaçşəkilli platforma təcrübəsi aparmaqla dəyərləndirmək mümkündür. Platformaya buraxılan siçovul ilk anda qaranlıq uclara doğru qaçır, çünki bir gəmirici kimi ora ona daha rahat və təhlükəsizdir. Bir qədər sonra, acanda, ya da eyni yerdə qalmaqdan bezəndə siçovul işıqlı uclara doğru getməyə, araşdırıcı davranış sərgiləməyə başlayır və bu, risk davranışı kimi izah edilir. Heyvan yeni şəraiti öyrənir, onun haqqında məlumat toplayır. Onun beyni təhlükəsizliyin pozulduğunu nəzərə alsa da, maraq qorxuya üstün gəlir. Paralel olaraq, təhlükəsizliyə cavabdeh olan sinir mərkəzlərində narahatlıq toplanmağa başlayır. Hansısa bir anda o, marağı bloklayır və siçovul qaranlıq uca qaçır. Amma bir müddətdən sonra yenə işığa gəlir. Biz, faktiki olaraq, təhlükəsizlik proqramı ilə riskə vadar eləyən proqram arasında (səbəb sadəcə maraq yox, aclıq, cinsi tələbat, övlad qayğısı, azadlıq, liderlik arzusu və s. ola bilər) münaqişə və tarazlıq müşahidə edirik.
RİSK: FAYDALARI VƏ ZƏRƏRLƏRİ
Gert Hofsted tərəfindən hazırlanmış mədəni ölçülər tipologiyası mədəniyyətlərarası kommunikasiyanın təməli sayılır. Qlobal düşünsək, riskin müsbət, ya da mənfi bir şey kimi qavranılması mədəniyyətdən asılıdır. Hofsted indeksi sayəsində biz mədəniyyətlər arasındakı fərqləri görürük: Şərqdə, Çində və Yaponiyada yenilikçiyə baxmayaraq, insanlar qeyri-müəyyənliyə kifayət qədər təmkinlə, ehtiyatla yanaşırlar; Qərbdə, yəni ABŞ və Qərbi Avropada bu göstəricilər daha yüksəkdir. Üstəlik, Avropanın özündə indeks, ümumi götürüləndə həyatın daha asan olduğu cənubdan şimala doğru yüksəlir: şimala doğru getdikcə qeyri-müəyyənlik vəziyyətinə münasibət daha yaxşı olur.
Stabilliyə və qeyri-müəyyənliyə can atmağın – köhnəlik əlaməti, risk davranışının isə həmişə yaxşı olduğunu düşünmək yanlışdır: cəmiyyətdə stabilliyi təmin edən insanlar olmasaydı, düzən pozulardı. Eyni zamanda riski mənfi bir şey kimi qəbul etmək də doğru deyil, çünki risk etməyi dayandırsaq, toplum olaraq durğunlaşmağa başlayacağıq – məsələn, yeni texnologiyalar yaranmayacaq.
Cəmiyyətdə həm riskə gedən, həm də getməyən insanların mövcudluğu – bir tərəfdən bizim bir növ kimi inkişafımızı (biz sosial və texnoloji baxımdan sürətlə dəyişirik) təmin edən, digər tərəfdən isə cəmiyyətin bütövlüyünü dəstəkləyən stabil nüvəni qoruyan yaxşı balansdır.
Ümumiyyətlə, arxasında düşünülmüş, idrak olunmuş qərar dayanan, sonradan peşmanlıq doğurmayan risk yaxşıdır. Hətta yekunda qərarın yanlış olduğu üzə çıxsa və insan mənfi nəticələr alsa belə, bunun təsadüfən baş vermədiyini biləcək.
İnsanın vəziyyətdən çıxmaq üçün hər şeyə hazır olduğu, sonradan peşmanlıq gətirən əsassız risk isə mənfi nəticələrə gətirib çıxara bilər.
Postnauka