Rəhilə Həsənova (1951-2024) çağdaş Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin ən görkəmli nümayəndələrindən biridir. A.Zeynallı adına Musiqi Texnikumunda Xəyyam Mirzəzadə (1968-1972), Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında isə Qara Qarayevin (1972-1977) sinfində bəstəkarlıq ixtisası üzrə təhsil alıb. Daha sonra Qara Qarayevin rəhbərliyi altında (1977-1981) assistent-təcrübəçi kimi fəaliyyət göstərib.
2005-ci ildə «Musiqi nəzəriyyəsi fənnlərarası tədqiqat obyekti kimi» mövzusunda dissertasiya işini müdafiə edərək, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsini almışdır.
1997-2009-cu illər arası Bakı Musiqi Akademiyasında müəllim kimi fəaliyyət göstərən Rəhilə Həsənova dərs vəsaiti, tədris proqramlarının müəllifidir. 2006-cı ildə incəsənət aləminin müxtəlif mövzularına dair məqalələr toplusu olan «Katarsisin yeni modeli», 2006-cı ildə elmi araşdırmalarının yekunu olan «Пpостранство звука» («Səsin fəzası»), 2009-cu ildə isə «Səs cisimlərinin dünyası» adlı kitabları çapdan çıxmışdır. 2004-cü ildə Almaniyada «Derwisch» adlı kompakt-diski işıq üzü görüb.
Rəhilə Həsənovanın əsərləri ABŞ, Almaniya, Avstriya, İtaliya, Fransa, Rusiya, Yaponiya, İsrail və bir sıra başqa ölkələrdə dəfələrlə ifa olunmuşdur. Həmçinin, bəstəkar İtaliyada keçirilən «Donne in Musica» (1998, 1999, 2000-ci illərdə), Milleniuma Rekviyem – «Yeni Dini Musiqi» (1999) festivallarında ölkəmizi təmsil etmiş, Bakıda keçirilən «Üzü zirvǝyǝ», «XX əsr musiqisi», «25 il Qara Qarayevsiz», “II Bakı Müasir Musiqi Günləri” festivallarında əsərləri ifa olunmuşdur.
2009-cu ildən ömrünün son günlərinə qədər Amerika Birləşmiş Ştatlarında yaşamış, müəllimlik və bəstəkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdur.
Əsərləri: “Cavidi dəsgah” xor operası, ”3 simfoniya, «Qəsidə», «Səma», «Dərviş». «Qavaldaş», musiqili xalçalar silsiləsi – «Pirəbədil», «Şəddə», «Verni», «Zil», «Pazırıq», «Tetraksis» simli kvarteti, fortepiano üçün «Alla Meyxana», “Jasmin ləçəkləri”, Sonata (Monad), «Çeşmə» 12 prelüd silsiləsi və başqaları.
– Bu söhbətimizə təkan verən məqamlardan biri Sizin bu ilin əvvəlində paytaxtımızda Bakı Müasir Musiqi Cəmiyyəti tərəfindən təşkil edilən və çox uğurlu keçən portret-konsertiniz oldu. Nə deyə bilərsiz bu haqda? Əsərlərin çoxu Bakıda ilk dəfə ifa olunurdu və bildiyimə görə, ifaların səviyyəsindən razı qalmısız.
– Bakı Müasir Musiqi Cəmiyyətinin üzvlərinin təşkilatçılığı ilə baş tutan konsert deyərdim ki, yüksək səviyyədə keçdi. İfaçılar (Fatimə Nəsirli, Rəna Fəhradova, Ümid Mustafazadə, Əli Əmişov, Əsmər Kərimli – qeyd V.A.) yüksək peşəkarlıq nümaiş etdirdilər. Bu konsert həm də ona görə əlamətdar oldu ki, mənim üçün ağır keçən illərdə yazdığım bir sıra əsərlər ilk dəfə ifa olunurdu. Çox razı qaldım, konsertin bütün təşkilatçılarına, xüsusən də əsərlər və mənim yaradıcılığım barədə ətraflı məlumat verən sevimli Zümrüd xanım Dadaşzadəyə təşəkkürümü bildirirəm.
– Konsertdə səslənən əsərlərdən biri, daha doğrusu kvintetiniz “Mükəmməl tarazlıq” adlanır. Sizin üçün tarazlıq məfhumu nəyi ifadə edir?
– Mən bu adı təsadüfən seçməmişəm. Hesab edirəm ki, musiqi əsərinin adı onun kodu olmalıdır, musiqidə bu məna öz təsdiqini tapmalıdır. Ümumən yaradıcılığımda da belədir, əsərin adı onun elə bil özüdür. Ona görə mükəmməl tarazlıq musiqidə də özünü biruzə verməli idi. İstəməzdim “tarazlıq” sözünü məişət səviyyəsində analiz edim, bunlar fərqli anlayışlardır. Tarazlıq məişət mənasında hər şeyin qaydasında, bir səviyyədə olmasını, ortada ümumi razılığın olmasını ifadə edir. Lakin “mükəmməl” sözünün əlavə olunması ilə məna bir qədər dəyişir. “Mükəmməl tarazlıq” anından sonra gələn ilk dəqiqədə bu tarazlıq mütləq pozulacaq. Mükəmməl tarazlıq xaosa gətirib çıxaracaq qədər mürəkkəb anlayışdır. Tarazlığı pozan ən kiçik amil xaosun başlanğıcına çevrilir. Xaosdan əvvəl tədricən həmin o tarazlığa doğru hərəkət edir, tarazlıqdan sonra isə yenidən inkişafın ilkin nöqtəsinə qayıdırıq. Hər dəfə mükəmməlliyə çatdıqdan sonra yeni xaos dalğası başlayır. Deməli mükəmməl tarazlıqda iki məfhumun qovuşması var: həm tarazlıq – mükəmməl tarazlıq, həm də xaos. Qlobal – bəşəri mənada da mükəmməl tarazlıq mümkün deyil, tarazlıq nöqtəsi o qədər həssasdır ki… Biz mükəmməl tarazlıq dərəcəsinə çatırıq, amma o dərəcəni saxlaya bilmirik, bizdən asılı deyil. Bu, təbiətlə, fizika qanunları ilə bağlıdır – təbiətin özündə də mükəmməl tarazlıq məqamından sonra mütləq xaosa doğru hərəkət baş verir. Çox sağ olsun ifaçılar – bu vəziyyəti gözəl ifadə edə bildilər, mükəmməl tarazlığın tam mahiyyətini öz ifaları ilə aça bildilər.
– Onda təsadüfi deyil ki, İohan Sebastian Bax sevimli bəstəkarlarınızdan biridir.
– Həyatımda üç bəstəkar var ki, daima məni irəliyə aparıb, mənim üçün örnək olub, düşünməyə vadar edib. Bu üç bəstəkardan biri İohan Sebastian Baxdır, ikincisi İqor Stravinskidir və digəri Bela Bartokdur. Sevimli bəstəkarım çoxdur, amma qeyd etdiklərim mənə məcazi mənada yol göstərən bəstəkarlar olublar. Yaxşı musiqini dinləməyi çox xoşlayıram və bütün bəstəkarlara böyük hörmətlə yanaşıram. Əlbəttə, onların arasında maraqlı, yeni ideyalar ortaya qoyan bəstəkarlar var, bəziləri yaxşı musiqi yazır, bəziləri isə müasir ideyaları göstərə bilmir, bacarmır. Qulaq asdıqlarımdan Liza Limin adını çəkə bilərəm, Avstraliyada yaşayan Çin bəstəkarıdır, arada Amerikaya da gəlir, gənc bəstəkarlar üçün gözəl mühazirələr oxuyur. Daha sonra, Kaya Saariyahonun əsərləri mənim üçün çox maraqlıdır, Beat Furrerin əsərlərini sevirəm, Haasın bəstələrinə tez-tez qulaq asıram. Ümumiyyətlə müasir musiqidə yeniliklər çoxdur.
– İndiki dövrü musiqi tarixinin mərhələləri kontekstində müxtəlif cür adlandırırlar – postmodern və ya metamodern. Bəstəkarların dövranının bitdiyi barədə danışılan, tamamilə yeni formasiyaların meydana çıxdığı zamanda özünüzü necə hiss edirsiniz? Süni intellekt Sizi qorxutmur ki?
– Hesab etmirəm ki, bəstəkarların dövrü bitib. Əsla yox! Bilirsiz, insan beyni dövrə, zəmanəyə uyğun inkişaf edir, mütləq nəsə fikirləşib tapır. Özü də dünya indi elə coşub ki… Vahiməli okean kimidir – hər şey baş verə bilər. Bəstəkarlar da tarixən olduğu kimi istər-istəməz dəyişikliklərə qəbuledici dalğa kimi reaksiya verir, bu keşməkeşli həyatda mütləq nəsə axtarıb tapır, icad edirlər. Mən əsla inanmıram ki, bəstəkarların vaxtı keçib. Biz insan yaradıcılığında bir neçə il sonra nə baş verəcəyini də hələ bilmirik. İstər musiqidə, istər təsviri sənətdə. Süni intellektə gəlincə, o, heç vaxt canlı beyinin məhsulunu əvəz edə bilməz. Bəli, bəzi şeylər insan beyni üçün çox çətindir, süni intellekt isə bunu asanlıqla yerinə yetirə bilir. Amma bu o demək deyil ki, süni intellekt insan beyninin məhsulunu dəyişə bilər, ya da daha yaxşı edə bilər. Yox, bu insanın istedadından, dünya görüşündən, aldığı impulslardan asılıdır. Mən belə başa düşürəm. O ki qaldı mərhələlərə, bilirsiz, bu sözləri yəqin ki, musiqişünaslar fikirləşib. Mən indi bir daha baş vurdum internetə, bir yerdə postmodernizmin başlaması və bitməsi 1930-lardan bu günlərə qədər hesab edilir, başqa yerdə bir az başqa cür yazılıb, digərləri yazıb ki, 1960-cı illərdən bu günə qədərdir. Yəni dəqiq xarakteristikası yoxdur bu mərhələlərin – yalnız terminlərdir. Məsələn, postmodern – ola bilər kiminsə yaradıcılığında 2030-cu ilədək uzansın. Bəziləri üçün bu çox qısa, bəziləri üçün isə çox uzun müddətdir. İş orasındadır ki, musiqi alətləri də təkmilləşir. Elektron musiqi alətləri tamam başqa effektlər yarada bilir, klassik, akustik alətlər tam başqa. Yadınıza gəlirsə, “Contemporary music” meydana gələndə hamı məəttəl qalırdı ki, yəni helikopterin səsini yazıb musiqi yaratmaq olarmı? (K.Ştokhauzen – “İşıq. Həftənin yeddi günü” opera silsiləsi nəzərdə tutulur – qeyd V.A.) Odur ki, hər şey mümkündür, əsas əsərin ideyasıdır, sən onu hansı üslubla yazırsan yaz, ilk növbədə əsərin ideyası gəlməlidir. Hesab edirəm ki, musiqi nəzəriyyəsi dilini cürbəcür terminlərlə ağırlaşdırmaq lazım deyil. Çünki hər terminin altında gizlənən o qədər maraqlı məqamlar var ki. Məsələn, bir kəlmə ilə “postmodern” deyib bütün məfhumları əhatə etmək mümkün olmur. Ona görə də terminologiyanı çox işlətməyi xoşlamıram, hər bir məfhum haqqında ayrıca danışmağa üstünlük verirəm. Minimalizmi götürək, bir kəlmədir, amma neçə bəstəkarı, neçə əsəri əhatə edir. Onların hər birinin öz üslubu, öz yaradıcılıqyolu var. Məsələn, Stiv Rayxın minimalizmi tam fərqlidir, Filip Qlassın tərzi tam fərqli. Biri xırda “yunit”lərlə işləyir, inkişaf elətdirir, biri akkordlarla, onları rotasiya edir. Amma ikisini də biz minimalist bəstəkar adlandırırıq. Bəlkə bir az da dərinə getsək başqa terminlər tapar və bunları başqa sözlərlə təsvir edərik.
Bəstəkarların zamanı isə heç vaxt bitməyəcək. Bəlkə adları dəyişə bilər, onları artıq “bəstəkar” adlandırmayacaqlar, ancaq bəstəkarlıq, yaradıcılıq itən deyil. İnsan beynini Allah o qədər mükəmməl yaradıb ki, bəlkə də görünməyən ixtiralar hələ qarşıdadır. Müasir dövrdə bəstəkar həm rəssam, həm rejissor, həm ssenaristdir – rəqsi, pantomimanı, şeiri, musiqini birləşdirərək mükəmməl əsərlər yaradır. Yaxud, yalnız vokaldan istifadə edərək böyük bir performans sərgiləyir. Bu yeni dövrdə özümü xeyli sərbəst hiss edirəm, çünki daim axtarışdayam. Elmi məqalələri oxumağı çox xoşlayıram və yeni tapıntıları musiqi dili ilə tərənnüm etməyi sevirəm. Mənim sonuncu əsərlərimdən biri “Yatmış vulkanlar” adlanır – piano və kontrabas üçün yazmışam. Onun ideyası mənə yatmış vulkanlar haqqında oxuduğum bir məqalədən sonra gəldi, çox sarsılmışdım. Qeyd edilirdi ki, son zamanlar bir çox vulkanlar yuxudan oyanmağa başlayıb, 700-1000 il yatan vulkanlar indi canlanır, alimlər həyəcan təbili çalır. Yer kürəsi qaynamağa başlayır – ekologiyanın belə vəziyyəti, nüvə silahının geniş surətdə və səhv yolla işlənməsi təbiətə böyük ziyan vurur. Yer kürəsi qaynamağa başlasa, bizim yerimiz harada olacaq? Belə araşdırmalara çox ciddi yanaşıram, ona görə bu əsəri yazmaq qərarına gəldim. Mən bilmirəm, musiqinin diliylə bunların hamısını göstərə bilmişəmmi, hər halda çalışmışam.
– Uzun illərdir Amerika Birləşmiş Ştatlarında yaşayırsız. Getməyinizin səbəblərinizdən danışmaq istərdinizmi? Çətin dövrlər idi, ancaq yadımdadır ki, qadın musiqiçilərin assosiasiyasını da yaratmışdınız, hətta bununla bağlı “Şərqi” jurnalında Sizinlə müsahibəmiz dərc olunmuşdu…
– Mən ABŞ-də 15 il olar yaşayıram, burada olmaqdan çox məmnunam. Çünki, yer kürəsinin o biri tərəfini görmək, buradakı insanların adət-ənənələrini tanımaq həm tarixi, həm də mədəni baxımdan çox maraqlıdır. Mənim bəxtim onda gətirdi ki, Amerikaya gələn kimi öz mühitimə düşdüm, musiqiçilər dəstəsinə qoşuldum və onlar arasında yaxın dostlar tapdım, mənə çox kömək oldular. Yəni bu icma – “community” cəmiyyətə dolğun şəxs kimi qoşulmağıma çox kömək etdi. Burada insanlar çox xeyirxahdır, heç kəs deməz ki, bu nə əsərdir yazmısan, bu nədir eləmisən. Burada belə şey yoxdur. Hər əsər üçün, fəaliyyət üçün “çox sağ ol” deyir, alqışlayırlar. Bu, adamı ruhlandırır. Amerikada bir sıra portret – müəllif konsertlərim keçirilib, özüm də ifa etmişəm. Azərbaycan musiqisi haqqında, korifeylərimiz Üzeyir Hacıbəyli, Qara Qarayev və başqaları haqda danışmağı da heç vaxt unutmamışam. Onlar da bizim ifaçıları yüksək qiymətləndirirlər. Rus musiqisi də onları çox maraqlandırır, ələlxüsus da D.Şostakoviç. Mən dərs deyir, tələbələr üçün belə mühazirələr oxuyurdum. Yəni burda həyatım çox gözəl keçir. Getməyimin səbəbi isə anlaşılmamağım oldu. Görürdüm ki, məni başa düşmürlər. Yadıma gəlir, Bəstəkarlar İttifaqına heç ayaq da basmaq istəmirdim, maraqsız idi, çox maraqsız idi. Əsərlərimi göstərmək istəmirdim, hiss edirdim ki, yanaşma tərzi çox qəribədir. Məsələn, əsərə qulaq asmamış mənfi rəy bildirirdilər. Belə şeymi olar?! Ona görə bir az soyudum bizim musiqi cəmiyyətindən, başqa insanlarla işim yoxdur. Yaradıcı insan kimi həmişə çalışırdım nəsə yenilik edim. Hardasa 1995-96-cı illərdə qadın musiqiçilərin assosiasiyası məsələsini qaldırdım. Biz həm də ifaçıyıq, düşünürdüm ki, öz əsərlərimizi çalaq, konsertlər verək, musiqi məktəblərində əsərlərimizi göstərək, uşaqları cəlb edək, akademik musiqiyə alışdıraq. Ancaq gördüm ki, alınmır, bizdə alınmır, bunu açıq demək lazımdır. Mənə bir nəfər dedi ki, sən öz yerini filankəsə versən, biz sənə kömək edərik. Dedim, axı bu nə yerdir, nə böyük yerdir? Aparın, mənə sədrlik maraqlı da deyil. Belə-belə bu cəmiyyət də dağıldı, heç nə alınmadı.
– Lakin həmişə belə olmayıb. İttifaqın, ümumilikdə isə musiqi ictimaiyyətinin daha sağlam, müzakirə və diskussiyalara açıq dövrləri də olub. İndi mühit çox dəyişib.
– Ən yadımda qalan dövr Aqşin Əlizadənin Bəstəkarlar İttifaqında sədrlik etdiyi dövrdür. O, çox yaxşı rəhbər idi, bizi təşkilatlandırırdı, əsərlərimizi çəkinmədən ifa edib bir-birimizə göstərir, sağlam tənqidlə üzləşirdik. Yaşca böyük bəstəkarlar, həmçinin, Aqşin Əlizadə fikirlərini bizimlə bölüşürdü. Çox gözəl dövr idi. Lakin o zaman da bəziləri bu diskussiyaya qarşı çıxırdı.
Bir dəfə violin əsərimi göstərirdim, əfsuslar olsun, ifaçının adını unutmuşam, çox gözəl çalırdı, sonra Türkiyəyə getdi işləməyə, dinləyicilərin də rəğbətini qazanmışdı. Bir bəstəkar – violin ifaçısı ayağa qalxaraq otağın bu başından o başına kobud addımlarla gedib-gəlir, “bu nə əsərdir, mən ömrümdə belə əsəri çalmazdım” deyirdi. Mən də qayıtdım ki, sizə heç vaxt bu əsəri ifa etmək üçün verməzdim də. Simli kvartet əsərimin Bəstəkarlar İttifaqında ifası zamanı bir yaşlı bəstəkar çox biabırçı davrandı, zaldan girib-çıxmağa, qapını çırpmağa başladı. Binanın divarları silkələnirdi. Düzdür, adam çalışır belə şeylərə fikir verməsin, amma yadıma gəlir ki, bu hərəkət məni çox sarsıtmışdı. Bir il ərzində demək olar heç nə yaza bilmədim. Çox təsir etmişdi mənə. Ən təəccüblüsü isə o idi ki, bəzi adamlar onun bu hərəkətinə haqq qazandırırdı. Özümə gəldikcə başa düşdüm ki, bu yolla irəli gedə bilmərəm, belə insanlara fikir vermək olmaz. Bilirsiz, var belələri, cəmiyyəti sındıranlar… Allah can sağlığı versin, sadəcə onların tərbiyəsi budur. Özünüz demişkən, əlbəttə ki, bu diskussiyalar maraqlı və çox faydalıdır. Xüsusən də gənc bəstəkarlar üçün. Ancaq bu diskussiyalar sağlam tərzdə aparılmalı, tənqidlər sevgi ilə deyilməlidir. Axı insanlar müxtəlifdir. Bəzilərinin xoş sözə, dəstəyə böyük ehtiyacı var, başa düşmək lazımdır. İndiki gənclər bu mənada fərqlidirlər, öz qiymətlərini daha yaxşı bilirlər. Sözün düzünü desəm, mən böyüdüyüm mühit və dövr elə idi ki, başımızı qaldırmağa qoymurdular: sadə olun, çox danışmaq olmaz, böyüklərə cavab qaytarmaq olmaz və sair. Böyük mənim qəlbimi sındırırsa, mən danışmamalıyam? Düzgün deyil. İnsan fikirlərini söyləməyi, özü uğrunda mübarizə aparmağı bacarmalıdır. Mənim təbiətimdə yoxdur bu. Sözümü daha çox musiqimlə deyə bilirəm.
– “Новая модель катарсиса” kitabınızda müəlliminizlə bağlı çox kövrək və səmimi xatirələriniz var. Yazılmasından xeyli vaxt keçib, Qara Qarayevlə bağlı fikirləriniz eynidirmi, bəlkə baxış bucağınız nədəsə dəyişib?
– Qara Qarayev kimi bəstəkarın tələbəsi olduğum üçün özümü çox xoşbəxt hiss edirəm. Bilirsiz, onun dərsləri sayəsində çox şeyi başa düşdüm. Bu sənətə uşaqlıqdan marağım var idi, artıq seçim etmişdim. Amma Qarayevin sinfində mən bu sənəti hərtərəfli öyrənməyə nail oldum. O, bu elmə mükəmməl yiyələnməyin yollarını göstərirdi. Dərsləri çox maraqlı keçirdi. Bütün kurslar bir yerə toplaşır, yuxarı kurs tələbələrinin əsərlərinə qulaq asır, müəllimimizin mülahizələrini, fikirlərini öyrənirdik. Buraxılan səhvləri eşidirdik, bu bizə çox kömək edirdi, şəxsən mənə çox kömək edirdi. Onun hər sözü qızıla bərabər idi, qısa məlumat verirdi, amma iki kəlmə ilə elə dərin informasiya ötürürdü ki… Mən onu həm sevirəm, həm də tələbəsi olduğuma görə fəxr edirəm. İkinci kursa keçən zaman dəli bir fikir gəldi ağlıma, ona dedim ki, opera yazmaq istəyirəm, bir səhnəli opera. Dedi ki, yaz. Sentyabrda dərsə gələndə dedim ki, bütün materiallarım hazırdı. “Sən nə danışırsan, olmaz, yadından çıxar”. Dedim, axı siz mənə icazə verdiz, mən material da toplamışam. Dedi, sən bu əsərin üzərində işləməklə bataqlıqda bata bilərsən, sonra isə faciə olar, həvəsdən düşüb musiqi yazmaqdan əl çəkərsən, olmaz. Gəl, belə danışaq, hələlik sən bir simfonietta yaz, sonra biz operaya baxarıq. O, inanmırdı ki, mən ikinci kursda birdən opera yazmağa başlayaram, fikirləşib ki, tələbədir də, bir sözdür dedi. Amma görəndə ki, mən ciddiyəm və operaya başlamaq istəyirəm, icazə vermədi. Uzun illər keçdi, başa düşdüm onu. Çox müdrik addım atdı.
– ABŞ-də dərs deyirsiniz, fərqli təhsil sistemləridir. Müqayisə etmək doğru olardımı? Sizcə Azərbaycan musiqi təhsil sisteminin müəyyən yeniliklərə, reformalara ehtiyacı varmı? Üzeyir bəyin əsasını qoyduğu üçmərhələli təhsil sistemi formal xüsusiyyət daşımağa başlayır. Buna münasibətiniz necədir?
– Bəli, uzun illərdir burada dərs deyirəm. Dediyim kimi, bəxtim gətirdi ki, öz mühitimə düşdüm, universitetdə orkestrləşdirmə – alətşünaslıq dərslərini aparmağa başladım. Dərs planına yaradıcı yanaşıb bir sıra yeniliklər etdim, bəyənildi. Bilirsiz, burada müəllimə müəyyən sərbəstlik verilir. Əsasən gənc bəstəkarlara dərs deyirdim. Amerikada təhsil heç də ucuz deyil, ona görə müəllimdən 100 faiz bilik tələb olunur. Dərsə heç cür hazırlıqsız gələ bilməzsən. Rahatlanmırlar, axşamlar da e-maillərə cavab verməli olursan, çünki suallar davam edir. Əgər dərsdən əvvəl, ya sonra 15 dəqiqə əlavə vaxt istəyirlərsə, yox demək olmaz. Ona görə mən çox vaxt dərs başlamazdan bir saat qabaq gedirdim, çünki məsləhətləşmək istəyənlər çox olurdu. Maraqlanırlar, çox maraqlanırlar, hər şeyi bilmək istəyirlər, hər zaman sual içərisindədirlər. Sən bilik verirsən, sonra tələb edirsən, onlar da adekvat cavab verirlər, öyrənirlər, çalışırlar. Mən adətən klassik əsərlərdən, həmçinin A.Skryabinin kiçik həcmli prelüdlərindən istifadə edirdim – orada orkestrləşdirməetmək üçün, təxəyyül üçün çox böyük material var. Tələbələrin də bu işdən böyük zövq aldığını görürdüm.
Üçmərhələli təhsilə gəldikdə, mənə elə gəlir ki, üçmərhələlik saxlanılmalıdır, amma indi istifadə edilən formada yox. Məsələn, burada balaca uşaqlar üçün musiqi məktəbləri var – müxtəlif səpkidə və formada. Onlar ifaçılıqla məşğul olur, mütləq şəkildə solfecio, oxuma, nəzəriyyə öyrənirlər. Uşağa heç bir şəkildə təzyiq olunmur, istəkləri nəzərə alınır. Növbəti mərhələ xüsusi musiqi təhsili verən kollecləridir. Bəzi şeylər mütləqdir, amma improvizasiyaya imkan verilir, təhsil proqramının seçimində müəyyən sərbəstlik var, kursları könüllü seçmək mümkündür. Mənim yaşadığım Baltimor şəhərində Pibodi (Peabody) konservatoriyası var, tələbələrinin konsertləri çox yüksək səviyyədə keçir, məəttəl qalıram. Gecə-gündüz məşğul olurlar. Konservatoriyanın hardasa 500 sinfi məhz tələbələrin məşqi üçün ayrılıb, istədiyin qədər məşğul ola bilərsə, onlara çox gözəl şərait yaradılıb. Tələbələrin ildə iki dəfə böyük konsertləri təşkil edilir, vokal sinifləri də ildə iki dəfə səhnəyə opera qoyur. Bu, artıq professional yanaşmadır. Amerika orta məktəblərində isə ən bəyəndiyim odur ki, musiqi və art dərsləri mütləqdir, buna böyük diqqət ayrılır və xüsusi tədris olunur. Uşaqların rəsmlərini divardan asır, yaxud icarəyə götürür, hansısa müəssisələrdə sərgiləyir, onların fəaliyyətini təbliğ edirlər. Bu, çox gözəldir. Musiqi ilə təsviri sənətin birləşməsi mənə çox xoş gəlir.
– Bir çox əsərlərinizdə milli mədəniyyətimizin müxtəlif istiqamətlərindən qaynaqlanırsız: «Kos-kosa.», «Dərviş», «Mərsiyə», «Pirəbədil» və sair. Bu qloballaşan aləmdə mədəniyyətlərin sintezinə inanırsızmı?
– Bilirsiz, bizim milli mədəniyyətimizə müraciəti mən süni şəkildə etmirəm, bu, mənim daxilimdən gəlir. Həmişə dərindən maraqlanmışam bu mədəniyyətlə, valideynlərimlə Qobustana getməyi çox xoşlayırdım. Ora gedəndə həqiqətən sanki tilsimə düşürsən. Mən başqa elə bir mədəniyyət tanımıram ki, belə harmonik şəkildə bir-birini tamamlaya bilsin; istər aşıq sənəti, istər muğam sənəti, ya rəqslər, sadə mahnılar, laylalar ayrıca dünyadı, mərsiyələr, xalq teatrı… Mən bunların hamısını öyrənib öz ruhumdan keçirmişəm, ona görə mənim üçün azərbaycanlı, Azərbaycan mədəniyyətinə bağlı insan olmaq böyük fəxrdir. Mən bunu gözəl sözlər xatirinə demirəm. Dünyada nə baş verirsə, mən onu həmişə Azərbaycan prizmasından keçirirəm. Bizim mədəniyyətimiz ölməzdir və o bizi diri saxlayır. O ki qaldı qloballaşmaya, bu, qaçılmazdır. Hər dövrün öz tələbi var, bu tələblərdən biz heç cür qaça bilmərik. Məsələn, mən balaca olanda heç təsəvvür belə edə bilməzdim ki, Bakıda orqan musiqisi ifa olunar. Amma orqan Bakıya gələn kimi oldu bizimki – yəni biz bu aləti o qədər çox sevdik ki, onun üçün əsərlər yazmağa, konsertlər təşkil eləməyə başladıq, öz doğma alətimiz kimi qəbul etdik onu. Həmçinin başqa alətlər. Biz sözün yaxşı mənasında fərqli şeyləri özümüzküləşdirməyi sevirik. Bu, mənə çox xoş gəlir. Qloballaşma qaçılmazdır, lakin bir balaca intəhası var. Əgər insanın canında öz doğma mədəniyyəti vulkan kimi püskürürsə, onu saxlamaq mümkün deyil, o, mütləq özünü biruzə verəcək. Bayaq adını çəkdiyim Liza Limdə olduğu kimi. Qloballaşma dövründə öz simanı, ürəyini saxlaya bilmək məncə gözəldir. Demirəm ki, mütləq milli mənsubiyyətini göstərməlisən, amma hər bir mədəniyyətdə mütləq elə bir qığılcımlar olur ki, onları itirmək olmaz. Bax o qığılcımları saxlamaq lazımdır. Mənə elə gəlir, kim buna qadirdisə, o, özünü əsl mənada yaradıcı hesab edə bilər. Yenilikləri öyrən, bol istifadə et əsərində, amma ora bir balaca qığılcım da qoy, bir balaca yanğı olsun ki, mən bu mədəniyyətin varlığıyam. Mən belə başa düşürəm.
– Dərslərimizdə hər zaman müəyyən coğrafi aspektlərə, məkandan, qədim sivilizasiyaların təsirindən irəli gələn amillərə diqqət çəkirdiz. Sanki bizi mistik obrazlar axtarışına, üzdə olmayan mürəkkəb mənalar axtarışına sövq edirdiniz. Digər tərəfdən, Sizin elmi işiniz səs dalğası. onun fiziki xüsusiyyətlərinin təhlili ilə bağlıdır. Çox dəqiq sxematik təhlillər aparmısız. Əsərlərinizdə də belədir – bir tərəfdən məkana zamana sığmayan ruh halı, digər tərəfdən dəqiq struktur. Mükəmməl tarazlıq yəqin ki, budur….
– Bilirsiz, bu, mənim ruhumdadır: dərin qatlara baş vurduqdan sonra gəlib elmi məqalə oxumaq. Yəni, ilk baxışdan bəlkə bir-biri ilə bağlı görünməyə bilər, amma bağlıdırlar. Mənim fantaziyam mənə imkan verir ki, qədim sivilizasiyalara baş vurum, orda olanları təsəvvürümdə canlandırım. Dəqiq olmaya bilərəm, lakin mülahizə edərək onları hiss edə bilirəm və bunu xoşlayıram. Mənim muğamların meydana gəlməyi ilə bağlı bir elmi məqaləm var. Söhbət konkret Şur və ya Rastdan getmir. Mülahizəm belə idi ki, atəşpərəst olan muğlar günəşə sitayiş edirdilər, onların ayinləri həmişə alovla bağlı olardı. Alov yananda bir qulaq asın, nə qədər tezliklər var, bu tezliklərdən necə gözəl melodiyalar yaranır və o bir neçə səsin birləşməsi onlara qatalarını – dini şeirlərini oxumağa təkan verirdi. Bunu təsəvvürümdə canlandırdım, muğamın özü olmasa da, rüşeymlərinin bax bu qataları oxuyarkən meydana gəldiyini deyə bilərik. Sonralar bu oxumalar inkişaf edərək bütün Şərqə yayılıb, burda hər kəsin öz payı var, hindistanlıların öz qatası, koreyalıların öz muğam tərzi var – mənim çox xoşuma gəlir, çox maraqlı və dramatik musiqidir, azərbaycanlılarda, asiyalılarda isə bir başqa cür oxunur. Lap yaxında olan İranda oxuma tərzi tam fərqlənir. Bütün bunlar Zərdüşt şeirləri – oxumaları ilə bağlı ola bilər. Gəlin, bir az başqa cür baxaq məsələlərə, bəlkə hansısa maraqlı nəticələrə gəldik? Bu mənada xoşlayıram tarixə, fəlsəfəyə baş vurmağı. Yeni mövzu və ideyalar bəxş edən elmi məqalələr isə reallığa qaytarır məni. Ona görə mən mistika və elmə söykənən real obrazların vəhdətinə can atıram. Dissertasiya işimi də elmi – nəzəri səpkidə yazdım. Səs dalğasının inkişaf spektri məni çox maraqlandırırdı. Ümumiyyətlə, səs dalğası özü çox mistik bir məfhumdur. Hər obertonun özünə məxsus obertonu var. Bu, özü özlüyündə misilsiz və sonsuza qədər davam edən inkişafdır, musiqi dalğasıdır. Elmi işimi yazarkən bunları dərk etmək, aydınlaşdırmaq istəyirdim. Siz çox gözəl buyurduz ki, insanın öz daxilində bu mükəmməl tarazlıq var.
– Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin gələcək perspektivlərini necə görürsüz? Gənclərə inanırsınızmı?
– Bizim gənc bəstəkar, musiqiçi və ifaçılarla fəxr edirəm, fəaliyyətləri yeni mərhələdir. Onlar bir-birinə dəstək olur, kömək edir, ancaq yaradıcılıq yanğısı ilə yaşayır, yaratmaq istəyirlər. Bakıdakı axırıncı müəllif konsertimdə bunları gördüm, bu məni çox sevindirir. Xalqımız çox istedadlıdır. Tarix boyu bizi incidiblər, əziblər, qırıb-çatıblar, Cavidlərimizi, başqa adları qızıl hərflərlə yazılası insanlarımızı məhv ediblər, ancaq yenə də bu torpaq dahilər yetişdirib. İnanıram ki, bəstəkarlıq məktəbimiz dirçələcək – gənclərin sayəsində. Mən onlara çox inanıram, çox hörmətlə yanaşıram və o gözəl perspektivləri görürəm.
Vəfa xanım, suallarınıza görə minnətdaram. Sizin suallar məni canlandırdı, bilirsiz, bir az ruh düşkünlüyü var məndə, bilmirəm yaşla əlaqədardır, yoxsa necə, amma sizin suallar sanki ruh yüksəkliyi verdi mənə, çox sağ olun bu müsahibə üçün.
Təəssüf, vəfatından sonra dərc edilən bu müsahibə bəstəkar Rəhilə Həsənovanın sonuncu müsahibəsi oldu, bəzi suallar isə cavabsız qaldı… Cavabları əsərlərində, kitabları və elmi araşdırmalarında axtaraq. Həm daxili aləmi, həm də musiqi və sənət dünyası ilə bağlı düşüncələrinin əks olunduğu böyük irs qoyub getmiş bəstəkarın səs məkanı ən ülvi suallarımızı belə cavablandıra bilər. Yetər ki, onula eyni dalğada ola bilək.
Əziz müəllimimin xatirəsinə sonsuz ehtiram və məhəbbət hissi ilə – musiqişünas Vəfa Abbasova
