“Rədd olsun çadra!” – Sovet Azərbaycanının ilk populyar şüarlarından biri bu idi.

İlk baxışda adama elə gəlir ki, həmin şüar Azərbaycanda qadını dinin buxovlarından azad etmək uğrunda mübarizə üçün düşünülmüşdü.

Əslində həmin mübarizənin səmimiyyətinə inananlar da vardı. Məsələn, məşhur bolşeviklərdən biri Həmid Sultanovun həyat yoldaşı Ayna Sultanova.

Aqibətini xatırlatmağa ehtiyac yoxdur: 1937-ci il repressiyasından sağ çıxmadı. Təkcə özü yox: əri də, Sovet Azərbaycanının ən parlaq karyera sahiblərindən biri olmuş qaynı Qəzənfər Musabəyov da, uğrunda dəridən-qabıqdan çıxdıqları sistemin yeminə çevrildilər – güllələndilər.

“Rədd olsun çadra!” şüarı əslində qulağa xoş gəlir. Sadə səbəbdən: yüzillər boyunca din və onun amansızlaşdırdığı mental dəyərlər sistemi Azərbaycan qadınını dörd divar arasına məhkum etmişdi.

Şübhəısiz ki, çadra sadəcə bir baş örtüyü deyildi.

O, həm də “beyin örtüyü” idi: qadını kölə kimi, qul kimi görən, onu ictimai həyatdan məhrum və dörd divar arasına məhkum edən dünyagörüşünün simvolu idi.

Lakin nə yazıq ki, məsələ çadranı atmaqla bitmirdi. Qadını çadradan qurtarmağa çalışanlar bunun qarşılığında nə təklif edirdilər? Onun önündə təhsil almaq, həyatın bütün sahələrində çalışmaq imkanları tanınırdı, ancaq bu problemin köklü həll yolu idimi?

Eyni məntiqlə Azərbaycan Cümhuriyyəti türk və müsəlman Şərqini bir kənara qoyun, hətta Qərbin bir çox inkişaf etmiş ölkələri ilə müqayisədə qadına ilk dəfə seçib-seçilmək haqqı tanımışdı.

Varlığını davam etdirsəydi, kim bilir, daha hansı uğurlara imza atacaqdı?

Bəli, razıyam, Sovet hakimiyyəti cinsindən asılı olmayaraq hər kəsə yazıb-oxumaq fürsəti verirdi, ancaq nəyi yazıb-oxuyacaqlarına da qərar verirdi axı! Belədə ortaya uzaqbaşı “təhsilli kölələr” çıxarmaq olardı, necə ki çıxdılar da!

Bir az da konkretləşdirsək: beyinlərdə inqilab yaratmadan geyimlərdə inqilab yaratmağın heç bir faydası yox idi və həqiqətən də olmadı!

Niyəsinə gələcəm.

Ancaq kiçik və maraqlı bir haşiyə çıxım: 1920-ci illərin sonlarında “çadranı rədd edən” sistem 1930-cu illərin sonlarında “milli və dini geyimlərlə mübarizənin” öncüllərini “uf” demədən “qırmızı terror” qurbanlarına çevirirdi.

Həmin çağlarda Azərbaycanın mütləq əksəriyyəti kişi cinsinə mənsub olan ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni həyatının aparıcı simalarını güllələməklə kifayətlənmir, onların dünyagörüş etibarı ilə mütərəqqi düşüncəli həyat yoldaşlarını da amansız təqiblərə məruz qoyurdu.

Qəribədir: nə üçün?

Bu sualın cavabını təkcə “Rədd olsun çadra!” şüarında yox, onunla bərabər doğulan “Rədd olsun papaq!” şüarında axtarmaq lazımdır.

Yəni həmin vaxt söhbət yalnız qadınların deyil, kişilərin də geyimlərində reformdan gedirdi.

Hər iki şüarın kökü isə 1927-ci ilə uzanır.

Məsələ burasındadır ki, həmin il Sovet Azərbaycanının xalq maarifi komissarı, alovlu leninçi Ruhulla Axundovun tapşırığı ilə “Kommunist” qəzeti gənc nəslin tərbiyəsi ilə bağlı 6 bəndlik təkliflər paketi irəli sürmüşdü.

Bu paketdə millətçi müəllimlərin məktəblərdən çıxarılmasından tutmuş müəllimlərin proletar sinfindən olmasına üstünlük verilməsinə; millət əleyhinə proqramların çoxaldılmasından tutmuş milli və dini bayramların tamamilə ləğv edilərək yerinə inqilab bayramlarının qoyulmasınacan bir çox təkliflər yer alırdı.

Məhz bundan sonra papaq əvəzinə şlyapa və şapkanın süni – inzibati-administrativ təbliğatı başladı.

Əndrabadi vəziyyət yaranmışdı: beyin olduğu kimi qalır, uzaqbaşı pərəstişin yeni ünvanı kimi bu dəfə də İslam peyğəmbəri ilə “xalqlar atası” arasında seçim edir, bütün hallarda biətçi, itaətçi funksiyasına sadiq qalır, sadəcə, başdakı örtük dəyişirdi.

Elə bir az yuxarıda yazdığımız “beyinlərdə inqilab yaratmadan geyimlərdə inqilab yaratmağın heç bir faydası yox idi və həqiqətən də olmadı” qənaəti ilə bağlı “niyə” sualının cavabı da burada gizlənib: bir zamanlar “A” haqqında azacıq fərqli düşünüb “kafir” olurdunsa, indi “B” barədə yüngülcə tənqid söyləyib “xalq düşməninə” çevrilirdin.

Hər iki halda azadlıqların önünə qalın, keçilməz sədd hörülmüşdü. Hər iki halda linç, repressiya edilmək üçün ayağını cızıqdan cıqqana kənara qoymaq kifayət idi, hətta bəzən buna da ehtiyac qalmırdı: dünənəcən bir-birindən xoşu gəlməyənlərin bir-birlərini şantaj aləti İslam peyğəmbərinin hədisləri idisə, bu gün də Kommunist Partiyasının tezisləri idi.

Qısası, baş örtüyü dəyişirdi, başın içi isə prinsipcə eyni qalırdı.

Nəticə: insanların geyimi ilə mübarizə onunla yekunlaşdı ki, molla sadıqlar yoldaş sadıqlarla, başıbağlı fatmanisələr başıaçıq fatmanisələrlə əvəzləndi, ancaq bu torpaqlarda nə Mirzə Ələkbər Sabirlər öz aktuallığını itirdi, nə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevlər. Nə Mirzə Cəlıllərin 100 il öncə dərman axtardığı dərdlər sağaldı, nə Ömər Faiq Nemanzadələri sızladan, göynədən ağrılar dindi.

Elə indi də dünyanın ən modern geyinən camaatlarından biriyik bəlkə, lakin bu nə bizi ələm uçurmaqdan, cin çıxarmaqdan, hansısa “qaloş pirinə” sığlnmaqdan xilas edir, nə də rüşvətlə bala saxlamaqdan, yalanla, yaltaqlıqla karyera sahibi olmaqdan…

Geyimimiz dəyişir, başımızın örtüyü, ayağımızın corabı, əynimizin köynəyi dəyişir, aqibətimizsə eynidir: Qaranlıq! Havasızlıq! Bataqlıq!